|
| |
| |
| |
Bugel Boy
Pyt Huitema fan Manukau-City, Nij-Seelân.
‘Tink derom, se ha geweldige dravers yn Nij-Seelân. It leafst wie 'k hjir jockey wurden op myn eigen dravers, mar ik bin fansels sa'n grutte hoekige Fries. Fierstente grut en te swier. De bêste jockeys wage noch gjin hûndert pûn. Ik hie hjir ris in hynder, in priisdraver, dy hjitte Bugel Boy. Dêr hie 'k in hiele lichte jockey op sitten. Jonge, as Bugel Boy opsetten kaam, dan fleagen de grôtfolle tribunes fan de grutte hurddraversbaan fan Auckland hast yn 'e brân.
Mar doe haw ik wat spul krigen mei de sjuery. Ik woe myn bêste jockey ride litte mei pompeblêden op 't boesgroen. Dat woene se net lije. Dy skeane banen mochten noch wol, seine de hearen, mar net fan dy nuvere pompeblêden. Doe waard ik even dûm fan lilkens. ‘Witte jimme wol dat ik it oer de “National Frisian Flag” ha? National colours!’ Mar de stommelingen begriepen it net. ‘Step off,’ sei 'k doe tsjin myn jockey, en hy kaam fan 't hynder. Ik ha myn dravers ferkocht en bin begûn te golfen. Ek in moai spultsje, mar it hat justjes minder emoasje.
Soms dream ik wolris dat ik golfspyljend troch Fryslân rin. Wat soe dat moai wêze: fan hole nei hole swalkje, oer de knippige klaai fan Wûnseradiel, troch de bouhoeke en de Wâlden. Boartsjendewei in slach it lân troch, dat is dochs it moaste wat der is? Yn wêzen is golfspyljen genietsje fan it lân dêr't men op wennet. Foar my is Nij-Seelân ien grutte golfbaan.’
It is in soele jannewarisjûn yn Manukau. De filla fan Pyt en Trudy
| |
| |
Huitema hat him tsjin in hege heuvelrêch nestele. Lizzend yn it swimbad achter yn de tún sjogge jo del op Auckland: in fiere, djippe see fan tûzenen ljochtsjes. Hiel yn de fierte is de gloede fan de grutte hurddraversbaan te sjen.
‘Mar ik bin net ûnwennich fan de hurddraversbaan, myn dravers en de jockeys,’ seit Pyt. ‘It is in rûch en gokkerich bestean. Us heit, dat wie Haaije Huitema fan Tsjerkwert, dy sei it al: ‘hynders is in spultsje fan ryk libje en earm stjerre.’ No goed, heit hie Fryske hynders dy't ek noch foar him wurken, dat dat foel by him wol wat ta.
Us heit hie noch in oare útspraak: ‘Sykje in wiif mei jild, it hoecht net perfoarst in kreazenien te wêzen, want deis bist oan 't wurk en nachts is it ljocht út.’ Ik ha dy ried mar foar de helte opfolge. Ik haw yndied in frou mei jild troffen, mar fierder mei se der ek wêze. Ik trof Trudy doe't se noch Vandenbrink hiet op in wintersportfakânsje hjir yn Nij-Seelân. It gefolch wie dat ik oer de hichten glied en miljonêr waard. It iennichste dêr't ik noch om tinke moat is: op 't sykheljen passe en soargje dat ús jild en ús gelok net weiwurde.’
‘Ik ha as jongfeint wolris tocht dat der neat fan my telâne komme soe. Ferdomd, ik siet oer myn takomst yn. Op 't lêst woe 'k fuort. In grutte roomse húshâlding op in kop-hals-romppleats oan de Warkumer Trekfeart ûnder Tsjerkwert. Fjouwer grutte jonges yn 'e hûs, mannen dy't allegearre wol boer wurde woene.
‘Ik moat mar fuort,’ sei 'k op in neimiddei. Sa'n meidieling giet in skokeffekt fan út. Miskien gie it my op sa'n stuit ek om dat skokeffekt. Mar as dan de wurden fallen binne, is der al gjin werom mear. Dan stiest derfoar.
Yn maart 1964 wie 't safier. In roetkâlde dei. Mem sei by 't ôfskied: ‘Pyt, soest net wat mear klean oan dwaan, jonge, aanst komst noch ferklomme yn dat lân oan.’
Ik stie op 't paad by de foardoar en hie in licht en ljocht kolbertjaske oan. It wie as woe 'k de kâlde wyn fan myn âlde lân noch ienkear dwers troch my hinne fiele. Ja, dat hat leau 'k myn bedoeling west: ik woe de pine fan de kjeld troch alles hinne fiele. Oan de bonken ta soe 'k noch even kâld wurde. Die 'k dat soms om letter mar net ûnwennich te wurden?
| |
| |
Ik begûn derfan te triljen, myn stim beefde derfan. Ik sei tsjin mem: ‘Ik bin in man fan sinne en waarmte. En de sinne en de waarmte, dat is Nij-Seelân. Dat is in hiel oar soarte lân as hjirre, mem.’
‘Toe dan mar,’ sei se. Wat in mem! Doe't se hûndert jier wurden wie, haw ik fansels wer thús west. Mei in plezierboat ha wy in slach troch 't Fryske wetterlân makke. Wat in dei. It die bliken, mem wie noch altyd it waarme middelpunt fan de húshâlding. Stille Kracht. Fan moarns sân oere oant de nachts tolve ta wie se derby, se siet noch op 't puntsje fan 'e stoel, woe neat misse. Wat kin in mem yn in grutte hûshâlding in hâldfest wêze, ek al is har jongste bern al oer de sechstich jier. Bliuw mar in bern, besykje dat salang mooglik te bliuwen.
Dan it ôfskied yn 1964. Yn Nij-Seelân hie 'k in adres, fan in Limburchse boer. De man hie my witte litten dat er in goed plak foar my hie. En in hûs soe ek gjin probleem wêze, skreau er. Ja, ik hoegde allinne mar te kommen. Ik wie bliid dat it ôfskied no achter de rêch wie, want wy wisten thús net hoe't wy mei emoasjes omgean moasten. Men krûpte elkoar yn dat soarte húshâldings net sa gau oan. Ik wit noch wol dat der in knoop op 'e binnenbûse fan myn kolbertjaske siet. Dat moast ek wol, want dêr hie 'k tritich briefkes fan tûzen gûne yn ferstoppe. It wie, sis mar, myn oandiel yn de âlderlike buorkerij dêr't ik altyd wurke hie. Tsien jier hie 'k myn wurk dêr dien, tsien jier wrotten en ûnwissichheid hie 'k yn 'e binnenbûse. Dat jild moast goed bewarre en goed bestege wurde. Safolle jild mocht men doe net meinimme. As se my dermei snapten, hong ik.
De oankomst yn Nij-Seelân foel my bitter ôf. In prachtlân, dêr net fan, mar ik belâne yn in absolute negerij. Dy Limburchse boer wie sa'n frustrearde, koartsichtige stúthaspel dy't alles op alles sette om syn wurkfolk te misbrûken. Want dêr kaam it op del. It wie yn it doarpke Kaiwaka. It hûs dat er foar my hie wie noch minder as in bargehok. Mar ik skikte my; skikke dat hie 'k thús wol leard. Ik koe sa gau ek net in oar ûnderkommen fine. Trouwens, myn Ingels hie neat om 'e hakken en dan krijst earst gjin poat oan 'e grûn.
It wie april, it begûn op it Noardereilân al aardich hjerstich
| |
| |
te wurden. In ekstreem kâlde rite. Fan moarns ier oant jûns let bealgje, der bleauwen sân oeren oer om te sliepen. De op it súdlike healrûn altyd kâlde sudewyn siigde ûnder de bûtendoar troch, dat ik waard moarns wekker mei it sân tusken de tosken. Fan iensumens gie 'k sneintemoarns mar nei 't doarpstsjerkje fan Kaiwaka. Dêr siet ik dan, tusken de lju dy't op bleate fuotten de pastoar oanhearden. In iensume Fryske arbeider tusken de healneakene Maori's. As wy út tsjerke kamen, stie der in kiste apels by de doar. Foar elk earm skiep in apel. En ferdomd, ik naam der ek in apel út. Ik tocht: Pyt, fan ûnderop begjinne.
Der kaam in brief fan hûs. Ja, yn Tsjerkwert wie de molkpriis mei in dûbeltsje omheech gien. De ekonomyske groei siet der no yn, skreauwen myn broers Thys en Bouwe Huitema. By my sloech de twivel ta. Der ha yn dy snuorje jûnen west dat ik sa ûnwennich wie dat ik it iten der net mear trochkrije koe. Tagelyk soe 'k in moard dien ha foar in Frysk board snert of soerkoal mei woarst.
Noch noait haw ik yn myn libben alles sa op in rychje setten as yn dat earste ellindige healjier yn Kaiwaka. Dêrnei wie 't as begriep ik pas echt wêrom't ik fuortgien wie: ik wie dêr op 'e pleats fêstrûn yn it luchtlege dat ûntstie tusken de âlde, tradisjonele boeretiid en in nije tiid mei minder folk op 'e pleats.
De melkmasine wie der kommen, der wie foar trije grutte jonges lang gjin wurk genôch mear. In leave en fromme mem, in dominante en âlderwetse heit dy't trouwens wol rjochtfeardich wie, in rigele poerbêste broers en susters, ik kin net oars sizze. Der wie wolris wat, mar wy soene altyd loyaal oan elkoar bliuwe. En om dat sa te hâlden, moast ik, sa fielde ik dat oan, sjen dat ik fuortkaam.
Doe't ik achttjin wie tocht ik al ris, hoe kin ik noch oan de ferwachtingen fan myn âldelju en broers en susters foldwaan? Der waard noait echt iepen oer jins takomst praat, mar it fraachstik drukte my wol op 'e skouders. It hie allegearre hiel oars rûn as wy as jonges echte learders west hiene. Mar leare siet der net yn, by my alhiel net. Sa bleauwen wy op 'e buorkerij! Us Siebe krige plak by in omke sûnder bern yn Sleat. Doe wiene Thys, Bouwe en ik noch op 'e pleats. As wy der moarns ôfkamen om te melken en te fuorjen, rûn heit sels al kreas ferklaaid om, dan heistere er mei feger en túchblikje yn 'e keamer om en makke de breatafel klear. Dat wie
| |
| |
moarns om fjouwer oere. It wurk yn 'e achterein regissearde er doe al wat op distânsje. Letter stofsûgere er foar mem. Ja, ek al wie er dominant, ek al seine heit en mem jo tsjin elkoar, hy hat syn frou altyd op hannen droegen.
As wy dan nei 't melken yn 'e hûs kamen foar de moarnsbrogge, leine der foar ús en de famkes fjouwer stikken bôle en in plakje roggebrea op 't board. Ik wie yn 't opgroeien, wie in lange slungel, koe wol fyftjin stikken bôle op, dat ik sei op in moarn dat ik noch ferrekte roppich wie en wol wat mear ha woe.
‘Fan mear rekt allinne mar de mage op,’ sei er, en it gie oer. Op dat stuit moat ik al in jier of sechstjin west ha.
Us Bouwe kaam letter út Indië werom, de flagge stie op 'e Tsjerkwerter toer, it korps Eensgezindheid spile op 'e pleats en der hong in sfear fan grutte tankberens. Thys wie earder al sûn en wol út Indië kommen. Ik sjoch noch hoe't oan wjerskanten fan Bouwe in oergelokkige mem en tankbere heit stiene te skitterjen. De tûzen roazekrânsen dy't bidden wiene, hiene net om 'e nocht west.
Bouwe en Thys kamen mei prachtige ferhalen thús oer de moaie natuer dêr oan 'e oare kant fan de wrâld. De ferskriklike dingen dy't se dêr meimakke hiene, praten se net oer. Fregen wy ek mar net nei. Thys fertelde wol dat er op 'e weromreis oan board yn bestân stien hie en sjit himsels dea; sa seesiik hie er west.
Al dy ferhalen oer dat moaie waar dêre, en dy mystearjes fan in ûnmjitlik grutte wrâld ha blykber dochs wat yn my wekker roppen. Sa fan: der is mear tusken himel en ierde as wat ik hjir yn Tsjerkwert oait meimeitsje sil.
Foar Bouwe wie der by thúskomst út Indië in nije fyts. Doe waard it Sinteklaas en der wie sjoelen om oranjekoeken en sûkerbôlen by bakker Roelof Gerbens de Jong yn Tsjerkwert. Bouwe woe op syn nije fyts nei de buorren, mar heit sei: ‘Mei dit waar net op 'e nije fyts! It is mar in eintsje nei de buorren, kinst wol rinne.’
Ik tocht fuort al, dit komt op 'e kop ferkeard. Dan hast as jongkeardel Indië achter de kiezzen, en dan dit. Dy jûn haw ik foar 't earst sjoen hoe't heit gesach ynlevere. Wy belibben yn 'e foarein’ in ‘eruption’; it hie net folle skild of de kachel wie fan 't plak rekke. Doe't Bouwe dan op syn eigen nije fyts nei de buorren ôfsette, hong der in stilte yn 'e hûs dy't ús allegearre sear oan 'e earen die.
| |
| |
Mar it binne no ienris de erupsjes dy't net allinne it lânskip, mar ek it minsdom foarmje. It wie gjin skande, it moast in kear barre.
Ik wie as jongste fan in grutte keppel bern ek net altyd like mak. Wy hellen as broers in soad kattekwea út, wy hawwe in skiep mei de foarkeamer yn troand, no dy davere sawat dwers troch de teekast hinne. En wy woene wolris witte oft in baarch op 't iis rinne koe of net. In baarch yn 'e baan, midden op 'e Warkumer Trekfeart. En ik bûn op in hjerst de hûn fan skoalmaster Sjoerd Hibma, dy't achter ús skiep oan sitten hie - ik bedoel dy hûn - in beantsje-blikje mei brânend hea deryn oan 'e sturt. Dy hûn ha wy noait wer sjoen. En doe't it wer ris winter waard en ús mem my opnij mei swarte hoazzen oan op redens ha woe, doe haw ik út protest mei trettjin graden froast mei bleate knibbels reedriden. Ja, yn 'e stringe winter fan 1947. Protest.
De earste tritich jier yn Nij-Seelân dreamde ik allinne mar fan de jierren op de pleats oan de Warkumer Trekfeart yn Tsjerkwert. It libben stie ûnder de stringe rezjy fan ús heit. Soms wiene it benaude oeren fan plicht. Mar dan ha ik it no wol fan my ôfdreamd. Ik besykje alles te sjen yn it kader fan dy tiid. De tsjerke, yn dit gefal de rooms-katolike - de krisis, de oarloch, alles hie syn ynfloed.
Nei oardeljier Nij-Seelân knapte it wat op mei myn ûnwennigens. Dat ik dochs graach nei hûs woe, kaam trochdat ik mear en mear ferlet krige fan in frou, fan in Fryske frou, ien dêr't ik net allinne mei frije, mar ek alles mei beprate koe. Want yn dyn eigen taal kinst altyd mear as yn 't Ingels. Dat dan tocht ik wer oan it famke dat yn 'e Hieslumer kontreien wenne en dêr't ik in wykmennich hinne reizge hie. Mar ja, der wie wat mei dat famke; se wie net rooms. En dêr hast it wer: ik koe net oankomme mei in oarehelte dy't net rooms-katolyk wie. Yn wêzen woe 'k it heit en mem leau 'k ek net iens oandwaan. Foaral mem hie sa'n rotsfêst leauwen; fan dat anker wie se net sûnder djippe wûnen los te krijen. Sa wie doe de tsjerke, en sa stiene de trouwe folgelingen yn 't libben. Op 'e pleats jilden stringe geloofswetten: wy weagen it net en harkje nei de NCRV. En wat de VARA en VPRO te melden hiene, dat wie alhiel ferderflik.
O ja, dat kreaze famke fan 'e Hieslumer kanten dêr't ik gek
| |
| |
fan yn 'e kop wie? Ik koe se earst mar net slûpe litte. Op 't lêst die 'k sneintejûns yn 't fuortgean mar krekt as hie 'k yn Blauhûs ferkearing. Dan fytste ik earst oer Tsjerkwert rjochting Blauhûs. ‘Dit lit him skoan oansjen,’ moatte heit en mem dy't my fytsen seagen grif tocht ha. Yn Blauhûs wiene se ommers sa rooms as wat. Mar op 'e Dedzjumerhoeke sloech ik rjochtsôf en slûpte oer Parregea nei myn mokkeltsje.
Op in sneintejûn seach Oege Schukken, dy't op Arkum op in nijeftige pleats deun tsjin de dyk buorke, my fytsen. ‘Pyt,’ sei er, ‘bliksem, ast dy kanten op ferkearing hast, wat dochst dan hjirre? Of hast ien fan 't ferkearde geloof!’ Dat wiene fan dy mominten dat jo foar 't blok kamen te sitten, en dêr haw ik dus letter noch jierren fan dreamd. Dreamendewei barden hjir alle grutte en lytse foarfallen opnij. Ik waard faak wekker mei it swit op 'e rêch.
As ik it oer de jierren thús op 'e pleats ha, kom ik iderkear wer by ús heit út. Om dy man kin ik noch altyd net hinne. It wie mar in behindich persoan. Gjin krachtpatser, sa te sjen, mar in mynhear mei net in soad wurden. In fynbesniene kop hie er. In soad minsken seine: Haaije Huitema dy mei der wol wêze. Dat leau 'k ek wol, hy hie wol in moaie kop: grutte, wat djiplizzende eagen, in sulvergrize, altyd perfekt byknipte snor en o sa kreas yn 'e klean. En skjin! Ik leau, as boer hat er noch noait in spatsje stront op 'e klean hân.
Men koe net oan him sjen dat it in boer wie. Miskien wìè er yn syn hert ek gjin boer. Mar oait wie foar him de dei oanbrutsen dat der in famyljepleats frij kaam. Syn iennige broer wie learaar yn Hollân en syn twa susters bleauwen frijfaam, dat sadwaande. Heit eksploitearde foar dy tiid in autobus op 'e Lemmer, ien fan de earste autobussen fan de Súdwesthoeke. Hy hat ek noch in hoartsje beurtskipper west. Ik tink dat er yn wêzen fassineard west hat troch it ferskynsel masine. De motor, dat bjusterbaarlike wurktúch dêr't sa'n soad krêft út komt, dat hat er as it wûnder fan de ieu beskôge. Hie er hjoed libbe, dan wie er techneut wurden lykas guon fan syn pakesizzers letter. Mar goed, as telch út in boerelaach troude er fansels wol in boeredochter. Ut Sleat.
Fan dy iene broer dy 't learaar yn Hollân wie, koe er yn 't lêst fan de jierren tweintich foar in habbekrats in auto oernimme. En
| |
| |
wat foar in auto: in grutte Ingelse Chandler. It koetswurk wie fan hout. In pronkstik. Ik wit noch hoe't wy der mei-elkoar yn nei de mis yn Blauhûs tuften. Oer de bochtige Himdyk gie dat. It lûd fan de Chandler klonk as in kolossaal oargel. Wy moasten ûnderweis roazekrânsen bidde. Ik wit noch, op 'e weromreis koe 'k, as de âldman net te hurd jage, achttjin roazekrânsen ha. Dan wiene wy yn Tsjerkwert, dan roffelen ynienen de bannen oer de klinkerts fan ús wat stiif otterdokse doarpke. Ik sjoch heit noch kearsrjocht en earnstich achter it stjoer sitten, in stringe grize emininsje, en ik hear noch de planken fan de flapbrêge ûnder de tsjillen. Dan wiene wy hast thús, koe der noch ìèn roazekrâns bidden wurde. As wy dan oan 'e kofje sieten, wiene heit en mem djiptefreden minsken, dan koe 't gebeure dat heit him achter de piano bejoech. Want pianospylje koe er. Ja, dat wiene fan dy mominten dat der einlings wat fan it rike roomse libben yn ús wekker roppen waard. Sa rooms as wy wiene - en sa tsjinstridich it miskien klinkt - yn wêzen gedroegen ek wy ús as sobere kalvinisten.
Ik leau dat heit en mem ta de generaasje boeren en boerinnen hearden dy't harren hiele libben bange dreamen dreamden fan weromrinnende tiden. Se klagen oer de tiid dêr't se yn libben en tochten tagelyk: sa goed as de tiid no is, sa bliuwt it fansels net. De realiteit soe harren iderkear wer gelyk jaan: nei de krisis fan de jierren tritich kaam de oarloch en op in dei, doe't de Chandler net mear oan de praat te krijen wie, sei heit: ‘In auto past ús ek net mear.’ Fan 't ûnderstel makke weinmakker Hindrik Schukken in luchtbannewein en de houten opbou kaam as skûle foar skiep en lammen yn 't lân te stean.
Yn 1967 hie 'k yn 'e omkriten fan Auckland de fuotten aardich ûnder it gat. It waard tiid om nei Fryslân werom. Ik woe op syn minst in jier yn Fryslân bliuwe, en in frou sykje. Ik reizge mei de boat, want op in grut skip is altyd wol wat te belibjen. Mar wat ik oantrof wiene kleisangen fan mislearre emigranten. Oan Nij-Seelân mankearde sa te hearren fan alles. Op dy reis haw ik earst yn 'e gaten krigen dat ik fan myn nije faderlân begûn te hâlden. Ik soe noait ôfjaan op myn nij lân.
Wat tichter ik by Tsjerkwert kaam, wat grutter de spanning. Hoe soe ik daalk ús mem oantreffe? En wie heit noch de âlde? Se
| |
| |
wennen wilens yn in rinteniershûs oan de Gasthússingel yn Boalsert. Thys en Bouwe buorken tegearre op 'e âld pleats.
Ik hie in flesse wyn foar de âlde minsken meinommen, ûnder it motto dat eins fan heit sels wie: hoechst net faak wat te jaan, mar àst wat joust, jou dan wat goeds! Dus, it waard in hiele aparte Cabernet Sauvignon der't ik goed tachtich dollar foar delteld hie.
Yn 'e keamer oan 'e Gasthússingel seach ik it daalk: Heit wie brosser wurden, net allinne fan bûten, ek fan binnen. Mem like noch like sterk en stabyl. Yn dat behindige húskeammerke; nei in deimennich kamen de muorren en souderbalken op my ôf. ‘Moatst al wer fuort,’ seine se as ik der op út gie.
Op in jûn sei heit: ‘In buorman seach dy lege wynflesse yn 't hok stean, hy sei: “Dat fleske hat Pyt wol hûndert gûne koste.” As dat sa is, dan wol ik dy dit sizze: yn 'e krisisjierren barde ik dat noch net foar in kalve ko!’
‘Hat de wyn heit goed smakke?’ woe 'k witte.
‘Ja,’ sei er skerp, ‘mar de ôfdronk leit my swier op 'e mage.’
Ik moast wat om hannen ha, koe yn Sleat, dêr't Siebe by syn omkesûnder-bern op in âld pleats buorke hie, wurk krije. By de leanbedriuwen wie doe wurk by de fleet. Ik seach dat Siebe him al aardich ferbealge hie en tocht, dit moat my hjir net oerkomme. Mar omke syn wil wie wet, dat ik krige rillegau heibel mei de man. Doe't ik him ris achternei sitten hie - heal út 'e gek eins - waard er sa spoek- benaud dat er my dien joech. It wie as foel de lêste familiêre ferplichting fan my ôf, ik fielde my suver befrijd. Ut nocht oan ûnnocht haw ik doe ek al syn kninen mar frijlitten.
‘Hjirby haw ik dy as omkesizzer ûnturven,’ raasde er. It duorre net lang, doe begûn ik wer krekt sa rûch te libjen as fjouwer jier tefoaren. En de Fryske froulju foelen my earlik sein net ta.
‘Mem begrypt it grif wol, ik moat wer fuort,’ sei 'k op in kear. ‘Ik begryp it wol, jonge,’ sei se.
Heit hat mei west nei Skiphol. Doe't it safier wie, rekke er bot oandien, seach mei syn grutte grize eagen nei my op, hat my suver wat oanhelle. It is nuver, mar op dat stuit wie 'k der al wis fan: wy soene elkoar net wer libben weromsjen. En sa is it ek gien.
Werom yn Nij-Seelân trof ik dus Trudy op in wintersport- | |
| |
fakânsje. Fan de earste dei ôf wie 't ynoarder. Lêstendeis ried ik nei myn bedriuw en ynienen tocht ik: Achternei besjoen hoech ik der net iens sa rouwich om te wêzen dat it famke fan 'e Hieslumer kanten it ferkearde geloof hie. It komt yn 't libben dochs sa't it komt.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd