| |
| |
| |
Fryske dei
Lút Miedema en Frearkje Miedema-Haagsma fan Waterdown-Ont., Kanada.
It is yn Paris-Ontario op 1 july moai waar, dat is al 28 jier sa. En elk jier komme der op dizze dei mear Friezen op it doarp ôf. Guon ha der tûzenen kilometers reizgjen foar oer, se komme mei de ‘pleen’ fan Nova Scotia of mei de ‘karre’ fan Michigan-USA. Ja, der strike sels hiele famyljes del út Manitoba, Iowa en de Far West. Want yn Paris kin der wer bypraat wurde. Neipraat ek, oer it rûzige libben yn it lêst fan ‘fourties’ en it begjin fan de ‘fifties’. Of oer de krisis- en oarlochsjierren derfòàr. Dan stiet de klok efkes stil.
As 1 july op in snein falt, wurdt de Friezedei op moandei holden. ‘As men hjir net sa grifformeard, sa Christian Reformed wie soe Paris al in beafeartsoarde west ha,’ laket âld-slachter Lút Miedema, ien fan de organisators fan de earste oere. ‘Fiifentritichhûndert minsken op in feestlân; it is it aldergrutste Fryske doarpsfeest fan de wrâld.’ ‘The Butcher of Waterdown’ kin hjoed syn wille net op, want it jierlikse gearkommen is, fan sekjerinnen oan toulûken ta, wer in grut sukses.
Hoe Frysksinnich moat dizze Miedema (1925) wol west ha om it ideaal fan in grutte Kanadese Friezedei te ferwêzentlikjen. Noch wenjend by syn folk yn Bûtenpost fielde er him net sa'n Stânfries. ‘En in man fan de Fryske Beweging wie 'k alhiel net. Wat wolst ek, mem wie in Grinslanner, dy hie 't net op dy Fryske kluchten stean. Dat Frysksinnige haw ik hjir yn Kanada skipe, en dat sil wol komme om 't ik hjir earst sa ûnwennich wie as in kat. Ja, it wie
| |
| |
by ús in omkearde boel, de frou hat noait spyt hân dat wy de stap nommen ha.’
Woe de âld-slachter in nij Fryslân om him hinne kreëarje? Wie ‘Paris’ allinne mar in terapy foar de langstme nei in Frysk bestean? Mocht dat sa wêze, dan wie it net allinne in terapy foar him, mar ek foar tûzenen oaren.
‘Sjoch dizze minsken hjir mei-elkoar picknickjen, sjoch se willemeitsjen en yn freonskip mei-elkoar omgean. Guon tarre in jier lang op dizze iene dei yn 't jier. It aldermoaiste is dat der de lêste tiid ek mear en mear jeugd nei Paris komt. Dat de twadde en somtiden sels de tredde generaasje de bân mei it âlde lân heel hâlde wol, dat fyn ik prachtich. De frou en ik ha der foar soarge dat dy mooglikheden der by ús ek binne: wy ha fyftich pake- en beppesizzers en acht oerpake- en oerbeppesizzers. Ik leau, dit is it begjin noch mar, der sitte, sa ha wy fernommen, wer in stik of wat yn 'e oven. Ik hoopje dat se goede Kanadezen wurde, mar tagelyk altyd in bytsje Frysk bliuwe sille.’
Sa is in Kanadees doarp ien dei yn it jier it alternatyf foar in lân dat men ienris net as sa ideaal ûndergie en dêrom de rêch ta kearde. Hoe koe datselde lân letter út de fiere fierte wei sa'n langstme oproppe! It is in mystearje dêr't Lút Miedema ek gjin andert op wit. ‘Paris’ is emoasje, idealisearring en yllúzje tagelyk.
‘Wy wiene hjir noch net sa lang, doe liet ik de skriuwer Abe Brouwer oerkomme. Abe hie 'k únder wat aparte omstannichheden kennen leard, yn 'e oarloch. De Dútsers hiene my mei noch in stikmennich jongelju út Bûtenpost by in razzia te pakken krigen en yn Glimmen fêstset. By dy oerfal wiene der ek in pear jonge mannen deasketten. En wa tref ik dêr yn 'e gefangenis yn Glimmen? Abe Brouwer, ús Fryske skriuwer, de man fan ‘De Gouden Swipe’, mar no dan yn de funksje fan betaalmeester. It kaam my foar dat er in bytsje tusken de besetter en ús yn stie. Hy wie dus justjes fout.
Wy leine der mei in ploech fan sa'n santich man, en doe frege ien fan de mannen oft Abe Brouwer ús ek foarlêze woe út ‘De Gouden Swipe’. Ik leau, dat wie op 'e twadde jûn. ‘Dat moat altyd wêze,’ sei er. Der hong in frjemde, suver spande sfear, mar troch de taal wie it ynienen oft Abe Brouwer wer ien fan ús wie. Hy kaam ek bot foar ús op. Sterker noch, ik wie bliid dat krekt hy ‘betaalmeester’ wie. Ik
| |
| |
wit noch dat ik o sa ûnder de yndruk fan syn ferhalen wie.
Miskien wie 't dêrom dat ik letter Abe Brouwer nei Kanada oerkomme litten ha. It wie de earste jûn dat er by ús wie, en ik tocht, do silst it hjir better ha as wy yn Glimmen. Under iten sei 'k: ‘Ik ha dy earder troffen, Abe, do hast my alris earder foarlêzen út “De Gouden Swipe”.’
‘Wêr moat dat dan west ha,’ woe er witte. ‘Yn 't kamp,’ sei 'k, ‘de Dútsers hiene ús yn Glimmen fêstset, en dêr wiesto ‘betaalmeester’. De âlde waard kjel, bot kjel sa te sjen. Hy hat der net folle fan makke, en wy ha der letter ek gjin wurd mear om smoarch makke.
Ta gelegenheid fan syn komst wiene der yn Ontario op ferskillende plakken trije Fryske jûnen organisearre. Fansels, hy soe wer út syn ‘De Gouden Swipe’ foardrage. Allinne al dy titel dripte de boere-romantyk fan ôf. Wa fan ús generaasje plattelânsemigranten hie net ris dreamd dat er sels de gouden swipe wûn hie? Mei Abe Brouwer soene wy mei-elkoar wer efkes thús wêze.
Oeral helle er stampfolle sealen. Mar no die my bliken, it wie gjin talintfolle sprekker. Hy koe it net meislepend bringe; it wie allegearre wat humorleas, der siet ek net rjocht lijn yn syn ferhaal. Ik leau it foldie de froulju sa goed noch wol as de manlju; Abe hie no ienris in sprekkende kop.
De jierren kamen dat op ferskate plakken Frysk-Kanadese ferieningen mei eigen krêften Fryske toanielstikken opfierden. Guon hiene mei harren koartswilige stikken safolle sukses dat se der soms fiifhûndert myl mei op reis giene. Ik die sels ek mei, spile no en dan in haadrol. Dat wie in prachttiid. Se ha wolris tsjin my sein, ‘Lút, do bist dyn karriêre misrûn, do hiest teaterman wurde moatten.’ En dat leau 'k ek wol.
Abe waard dus te âlderwets, Kanada hie syn Gouden Swipe by wize fan sprekken al fiif kear út, en de minsken fan de Fryske kriten woene ek wolris wat oars. Doe haw ik lytse Teake van der Meer trije kear oerkomme litten. Optredens yn de tsjerken, want dêr hat men samar plak foar fjouwerhûndert minsken. No is Teake in Westereender, dat ik moast him foar de tiid al eefkes op 't harspit ha. ‘Net te bot, heite, net te skuin, netsjes bliuwe, it is hjir deeglik tsjerkfolk.’
| |
| |
De earste kear hiene wy de tsjerke grôt- ende grôtfol, en wy ha ús de bûsen útskuord. Guon ha sa bot lake, dat se yn 't skoft oan in skjinne broek ta wiene. Mar wat docht ek bliken, it gie guon fan de stiifsten te stoef. Sadwaande wie de twadde kear de tsjerke lang net fol. Doe ha wy Teake opnij op 't harspit hân: Net te rûch. De lêste kear wie 't wer grôtfol.
Al dy Fryske aktiviteiten hjir in Kanada; ik ha wolris tocht, wêrom besykje ik safolle mooglik moaie dingen út Fryslân hjirhinne te heljen wylst ik itselde Fryslân út ûnfrede ferlitten ha? Miskien is it omdat der yn Bûtenpost yn koarte tiid tè faak in kink yn 'e kabel kaam.
Heit hie in knappe stâlhâlderij, wy sieten yn it moal, de keunstdong, de jirpels. De krisisjierren wiene foar ús al sûnder genede, mar dat wie noch net de ein fan de earmoed, doe kaam der ek noch in oarloch. En dy soe ús reitsje! De âldelju hiene harren mei fiif opgroeiende bern bêst rêde kind, mar yn 1943 kaam myn broer mei iepen tbc út Dútslân werom. Hy stiek ús heit en in suster oan. Yn ien klap wiene wy tekene: in tbc-húshâlding. It duorre mar even, doe leine se alle trije yn in tintsje.
En it wie dus oarloch, ik wie amper achttjin jier, dat wie in gefaarlike leeftyd, ik naam risisko's. Yn alles. Grutte risiko's, neier besjoen. Ik wurke by heit yn de stâlhâlderij, wy hiene acht hynders en brûkten nochal wat rydtugen. Sa namen wy ek mei in auto it postferfier fan Ljouwert nei Grins oan. Foarop dy postwein stie letter yn 'e oarloch in kacheltsje dat op de frjemdste materialen stookt waard. Der ûntstie gas dêr't de motor op rûn.
Op in moarn gie ik mei myn broer Durk en Harm fan Jelle van der Valle wer mei de post fan Ljouwert nei Grins. Harm hiene wy op 't rjochter spatskerm sitten om út te sjen oft der ek Ingelse jagers yn 'e loft wiene. Dy ‘Tommies’ skeaten op alles wat ek mar in bytsje op Dúts ferfier like.
Even foar Briltil raasde Harm: ‘Tommies!’ Ik de poat op 'e rem. As gekken draafden wy it lân yn en skeaten yn in ûnderwâl. De mitrailleurs ha de postwein goed neisjoen, earst waard er fan foaren, doe fan achteren en dêrnei nochris fan links en fan rjochts nommen.
‘Libje jimme noch?’ Durk wie de earste dy't in wurd útbringe
| |
| |
koe doe't de fleanmasinen ôfsetten. Ja, wy wiene alle trije noch heel, mar de Tommies hiene harren wurk goed dien. De kachel foarop de kabine wie stikken sketten en ... út de postsekken dripte bloed. Ja, safolle farsk fleis hiene wy tusken de poststikken ferstoppe, want oarloch of gjin oarloch, ús hannel moast fansels al trochgean. ‘O wat is dit wat,’ rôp Harm, ‘der sit in lyk yn ien fan de postsekken.’
‘Dêr yn 'e fierte komme Dútsers oan,’ raasde ús Durk. Doe binne wy fuortendaalk útnaaid. Sa hurd wy koene. Mei seis pûn fleis. En se ha ús net krigen. Dy kear teminsten net.
Wylst hie 'k Frearkje Haagsma troffen, dy wenne op 't Poepekrús ûnder de Opperkoaten. Myn folk wie der net sa foar, want it wiene dêr mar fan dy sobere arbeidersminsken. Heit en mem hiene sa leaf wol dat ik mei in boeredochter thúskommen wie. Wat net mei, dat is prachtich, dat it draaide mei Frearkje út op in fûleinige ferkearing.
‘Dû meist wol in krûmke minder dryst wurde,’ sei Frearkje op in jûn. Se bedoelde, de Dútsers loerden op my en ik joech nergens om. Har warskôgingen holpen net, want net folle letter waard ik dus by dy razzia snipt. Wy hiene dy kears as Bûtenpostmer jongfolk binnendoar bliuwe moatten, mar wy naaiden wer út. Mis. Sa kamen wy ûnder Dúts krúsfjoer te lizzen. It gie mâl, sa't ik al sei, der foelen deaden. In Landwachter siet achter it ferried. Dat sadwaande belâne ik yn Glimmen. It hie folle raarder beteare kinnen.
Doe't ik frij kaam, stie Frearkje my op te wachtsjen, wy wiene amper achttjin jier en sa grien as it mar kin. ‘Ik bin swier fan dy,’ sei se in pear moanne letter. Ik sei, ‘ik hoech de pet mar troch de doar te goaien of do bist swier.’ Wy moasten trouwe! No, dat wie wat, wy wiene grifformeard en mochten net bûten de stringen stappe. En as Frearkje no ien fan in boer mei tweintich kowerútsjes west hie.
Koartom, earst moast ik djip de holle bûge foar myn âldelju, doe foar de skoanâldelju, doe moast ik op 'e knibbels foar de dûmny en dêrnei nochris foar de tsjerkeried. Dy hâlding lei my doe ek al net sa - op knibbels - mar ik fielde wol dat ik foar 't blok siet. En Frearkje woe graach yn tsjerke trouwe, dat ik skikte my.
| |
| |
De dûmny oer de flier. En mei-elkoar ta de Heare. En sa slingert dy dûmny my der in gebed út, heite! Hearken noch oan ta, der bleau neat fan Lút oer. Wie ik dan sa'n minnen-ien? Wy wiene beide krekt achttjin jier wurden, wiene sljocht op elkoar, en wat wie wol net myn grutte sûnde? It fleis hie gewillich west en it gers droech.
Doe't de dûmny ‘amen’ sei en it omsittend laach de eagen wer iepen hie, miste der ien: dizze jonge hie 'm smeard. Doe't dûmny letter dy wyks my nei it hoe en wêrom frege, sei 'k: ‘Sa'n minnen-ien as dêr't jo foar bidden ha, sa min is Lút Miedema net!’ In deimennich letter krige Frearkje in flapper - in miskream sil 'k mar sizze - en ik woe net ha dat de dûmny dit foar ús trouwen hearre soe, want de man soe grif ferkundige ha dat it de straf fan God wie.
De dei kaam dat wy bûten de tsjerke om trouden. En dêr wie de dûmny wer. ‘Wat hoor ik, Luit, mòèsten jullie dan niet trouwen?’ ‘Wij moeten niks!’ sei 'k.
De oarloch rûn tsjin de ein en mem sei op in moarn betiid, ‘smyt de tsjillen fan al ús rydtugen mar by dokter Keizer yn 'e grêft, want hjoed moatte wy noch foar de Dútsers ride, moarn miskien wol foar de Ingelsen of Amerikanen, en sa komme wy noait oan ússels ta.’ Mem wie, wat men neamde, ‘oorlogsmoe’. It sil begjin april 1945 west ha.
Doe't der trije stel tsjillen by dokter Keizer yn 'e grêft leine, kamen der dochs noch Dútsers by ús it hiem op stowen. Se skeaten yn 'e loft en foarderen alles wat noch in bytsje ride koe. En ien fan ús moast meikomme. Ik sei tsjin mem, ‘kin ien fan de jongere jonges net mei, ik bin troud man, waard al sa faak oppakt en ha al sa'n skoft by Frearkje wei west.’
‘Ien dy't krekt troud is,’ sei se, ‘is it skerpst, dy rêdt it it langst.’ De oare deis - it rûn al tsjin 'e jûn - gie 'k op gesach fan de Wehrmacht mei in kolonne fan sa'n fyftich Dútsers op stap nei Donkerbroek. De weinen leine fol wapens. Ik hie 't al lang yn 'e gaten, sa wurd ik moai tagelyk mei de moffen yn 'e earmen fan harren fijân dreaun, in fijân dy't foar alle oaren hjirre de befrijer wêze sil. Ik wachte op myn kâns om út te naaien.
Wy hiene trije weinen út ús stâlhâlderij en in strontwein fan
| |
| |
Edse de Haan fan Bûtenpost mei. En trije span hynders. As lotgenoaten-menners hie 'k âlde Hylke Boorsma by my, Hylke wenne al jierren as fêste arbeider by Jabik Kuipers op 't West ûnder Bûtenpost en hie as boadskip fan de boer meikrigen: ‘Al sil de wrâld ek platsketten wurde, Hylke, do komst al wer mei myn beide skoandere hynders thús!’
As tredde menner siet in jonge boer fan Grinzer komôf yn de kolonne, de man skreau him Rinkema. It oare stel hynders wie fan ússels.
It wiene eins noch bern, dy moffen, de âldste, in ofsierke, sil krekt tweintich west ha, de rest siet tusken de fyftjin en de achttjin jier. De jonges wiene sa benaud foar de Ingelse jagers dat se harren allinne yn 't tsjuster op 'en paad weagen. Mar de dagen waarden langer, en it waard in lange, rare reis.
De koers waard fan Donkerbroek nei 't Hearrenfean ferlein, mar foarby de Gordyk kamen de earste Kanadese tankjes ús al yn 'e mjitte. De Dútsers flechten in pleats yn en wy belânen mei de hiele brot de djippe bermsleat yn. Der waard no sketten, it wie om beroerd fan te wurden, dat de hynders fleagen út 'e wâl omheech en rekken op 'e rin. Mei noch stikken wein oan 'e kont. En âlde Hylke Boorsma hie in klomp weitôge, stie noch yn 'e feart en raasde: ‘Dit wiist mâl, mannen, ik kom noch sûnder de hynders by Jabik Kuipers werom.’
Doe't de jonge Dútsers harren oerjûn hiene, krigen se sigaretten en kaugom fan de Kanadezen. En noch sjoch ik âlde Hylke dêr oan 'e middel ta yn dy feart by dat pleatske stean. Hy krige neat, want se seagen Hylke net fanwegen de kamûflaazje fan 't einekroas.
Alles wie fuort of útnaaid, mei ús trijen stapten wy, oan 'e kont ta trochwiet, werom nei dy boer by 't Tolhús ûnder De Sweach. Dy nacht waard dêr wer sketten. Wy krûpten djipper en djipper it hea yn. De oare moarns leine der twa jonge Dútsers dea njonken ús op 'e ko-stâl.
Hoe 't wy rinnende- en fytsendewei thúskommen binne, ik wit it net rjocht mear, mar in pear dingen kin ik my noch foar de geast helje: It wie op in moaie sneintemoarn, Frearkje stie heech en dreech by 't túnstekje te skriemen fan blidens, ja se wie doe al swier
| |
| |
fan ús Aukje. En âlde Hylke, dy bleau noch even hingjen. Want de man seach der as de dea tsjinoan om sûnder de beide hynders werom te kommen op 'e pleats fan syn boer Jabik Kuipers op 't West.
Nederlân wie befrijd, mar ik krige as jongkeardel mei frou en bern it gefoel dat dat net foar my jilde. Ik moast der oan gelove: nei Ljouwert foar de militêre keuring en dan nei Indië. De noarm wie: Derhinne! Der wiene helden kommen om de Dútsers der ûnder te krijen en ús te befrijen, en no mochten wy ússels net as lefferts gedrage. As soldaat nei Indië; it wie de noarm fan alles en elkenien om my hinne, ynklusyf de tsjerke.
‘Wy ha ús der by del te lizzen,’ sei Frearkje. Ik kin 't net oars sizze: sa ûndergie ik it doe ek. Mar op 'e keuring tocht lang net elkenien der sa oer. In jonge fan Broersma fan Gerkeskleaster sloech him flak foar de keuring mei in hammer op 'e knibbel en waard ôfkeurd. Hy hie trouwens wol wat minder fûl slaan kinnen, want hy is syn libben lang kreupel bleaun. Eppy Wynstra, dy't letter in jirpelhannel op 't Hearrenfean hie, pakte it justjes gehaaider oan. Hy wie al opkommen, doe't er op in jûn tsjin my sei: ‘Ik pisje op bêd, Lute, dan stjoere se my net fuort.’ Ik sei, ‘dan moatst it jûn fuort dwaan, oars leauwe se dy net.’ ‘Ik wol droech lizze,’ sei Eppy en hy pisse op 'e râne fan 't bêd. Sa rêde er it op en wurd ôfkeurd foar Indië.
Ik moast nei Indië mei de earste tsjinstplichtige divyzje. Dêr sitst dan 31 dagen op sa'n seeboat. Ik waard tankbestjoerder, en doe't ik ienkear oan kop en earen ta yn de earste polisjonele aksje siet, gie alle skroom fuort. Ik hie wiif en bern oan 'e oare kant fan 'e wrâld, mar it wie as waard de kweajonge wer yn my wekker. Dat waard oars yn de twadde polisjonele aksje. It waard in spultsje fan oerlibje ta skea fan alles. Haaije Helder ried mei syn tankje foar my út in brechje oer, wy hearden in alderheislikste klap en hy wie yn ien kear fuort. Sa waard Frederik Pol, ús sersjant, ek by my weisketten. Der is ek noch ien, in ofsier, op in hiele oare wize omkommen. As dy man sa'n moai brún wyfke seach, wie by him de midden sterker as de beide einen. Der wie in frommeske dat him sa yn 'e besnijing krige, dat er it net yn 'e gaten hie dat se him fyn frouljushier troch it iten prakke. Frouljushier dat earst betovere en dêrnei
| |
| |
yn fergif dipt wie.
Op in jûn liet de ofsier him by ús bringe. Sa giel as saffraan wie de man. ‘Ik kom afscheid nemen, ik ga sterven,’ sei er. Twa dagen letter hiene wy him al ûnder de seadden. Yn de offisjele papieren stiet dat er gewoan sneuvele is.
De wiete moesson foel der yn, der sneuvelen mear en mear, wy moasten troch gefaarlike kontreien reizgje, ik woe werom nei Frearkje en it lytsfanke, mar it wie as siet ik gefangen, as waard it net fan de dea richter en tichter om my hinne lutsen. Der wiene no al mear as tritich mannen fan ús bataljon fallen.
Op in moarn betiid moasten wy swiere stiennen fan in paad tille, en dêr skeat it my sa bot yn 'e rêch dat ik fan 'e kaart rekke en my noch amper ferwege koe. Myn linker skonk wie lam. Se ha my nei 't sikenhûs yn Batavia transporteard. ‘Jij simuleert!’ snauden de beide dokters dy't oer my giene. En se lieten my foar âld fuil lizze. Mar ik hold lêst en ik hold fêst. By elk nij ûndersyk krige ik itselde beskied, se seine dat ik oan 't toanielspyljen wie.
‘As medisi fan 't hospitaal ha wy deselde diagnoaze steld,’ sei de spesjalist yn Batavia op in moarn. ‘Do moatst fuortendaalk opereard wurde! It wurdt in swiere, mar needsaaklike operaasje.’
‘En wa sil dat dwaan,’ woe 'k wolris witte. ‘Dat sil iksels dwaan,’ sei er. It klonk fijannich. Ik prakkesearde der net oer om by dizze hampelmannen ûnder it mes te belânjen, dat ik joech gjin tastimming.
De hearen koene der op 't lêst net ûnderút en stjoer my werom nei Nederlân, mar se soene my wol krije: oan board fan de Volendam hiene se yn de hel fan 't skip in plakje foar my ynromme: alhiel ûnderyn, yn in goare, roettsjustere herne. As siet ik yn in sel, mâler koe 't net. Ik hie gjin benul mear fan oere en tiid, lei my de lea stikken, waard der wanmoedich fan. Op 't lêst hoegde ik ek gjin iten mear. Mar hiel no en dan kaam der ien om my wat wetter te bringen.
In ivichheid hat it duorre, doe fielde ik dat it skip stil kaam te lizzen. It die bliken, wy ferkearden noch mar op de rede fan Noard-Sumatra. It wie dyselde jûns dat der in kaptein by my oan 't hollenein kaam. It wie wer sa tsjuster om my hinne, ik koe de persoan amper waarnimme, mar doe't er in skoftke by my siet, krige ik yn
| |
| |
'e gaten dat er in skonk miste. It wie in kaptein-arts fan Frysk komôf. Sjoch ik derop werom, dan wie it dizze dokter dy't my rêden hat; ja de oere dat dizze Fryske dokter dêr yn Noard-Sumatra oan board kaam, bliuwt foar my altyd in teken: As de kniper op 'e skine komt, binne de Friezen der om elkoar te helpen.
Wylst de dokter in kears oan stiek, sei er: ‘Do giest hjir dea, Lute, do moatst ljocht ha. En lucht. Lit my de brief lêze dyst meikrigen haste.’ Ik helle de tichtplakte brief, dy't al in ivichheid únder 't holkessen lein hie, foar 't ljocht. Hy makke de slûf foarsichtich iepen. ‘Hjir stiet datsto by oankomst trije jier op in planke lizze moatst. As it ferkeard wol, Lute, silst der oan gelove moatte. Ik sil dy in goede rie jaan, do besikest moarnier, foardat se mei iten komme, by de treppens op te krûpen. Seist mar datst hjirûnder stapelgek wurdst. En tink derom, ik ha neat sein en neat sjoen!’
En sa is it gien, ik bin nei boppen wraksele, in deimennich letter koe 'k wer yn in stoel sitte en dêrnei haw ik noait wer in misse dei hân.
Der wie in Brabanner dy't op in lânmyn stapt wie en no fan alles mankearre. Ik haw iderkear by dy jonge sitten en him it damjen leard. Doe't er it in bytsje foar de slach hie, rekke er ynienen slim siik. Nei in pear dagen krige ik yn 'e gaten dat er it net helje soe. By Malta ha se syn lyk oerboard set. Ien, twa, trije, yn Godsnamme, dêr gie it hinne. Yn in soarte fan sek mei stiennen deryn; lykas pake eartiids yn Bûtenpost de minsten út in nêst jonge hûnen fersûpte.
De Volendam lei noch net yn Nederlân fêst foar de wâl, doe klonk it Wilhelmus al oer 't wetter. Mar wy ha in hiel hoart wachtsje moatten ear't de bus der wie om ús nei hûs te bringen. Net sa slim, ik rûn al wer as in hazze.
Al hie 'k foar Hare Majesteit nei Indië west, gjin tel haw ik oan dat minske tocht; ik tocht allinne mar oan Frearkje en 't lytsfanke. Doe't it safier wie, doe't se mei 't famke oan de hân my temjitte kaam, dat momint sil 'k noait wer ferjitte. Aukje wie in bern fan fjouwer jier wurden en prate as in plysje, mar se hie it net op dy frjemde keardel stean, ja se wie spoekbenaud foar my. Dat haw ik doe even as pynlik ûndergien.
It wie 1949 wurden. En no gean 'k noait, mar dan ek noait
| |
| |
wer út Fryslân wei, tocht ik by mysels. Ik wie thús, goaide de pet troch de doar, Frearkje gie derop sitten en wie wer yn ferwachting. Der wie blykber gâns harse op 'e snare strutsen, want diskear draaide it út op in twaling.
‘Do kinst de saak wol oernimme,’ sei heit. Wy hiene krekt de kofje op en stapten tagelyk yn 'e klompen doe't er my dermei oerfoel. De man hie nochal wat omsukkele, wie net sa sterk, twa kear fallyt gongen, knapte krekt wer wat op en like de fuotten wat ûnder it gat te krijen. ‘Dan moat it fuort mar wêze,’ sei 'k, ‘dan nim ik de saak oer!’
‘Mei lusten en lêsten,’ krimmenearde er. Dat lêste hearde ik amper. En wat docht bliken? It sweefde fan de lêsten en ik moast om de lusten sykje.
It earste jier sleepte ik der 3500 gûne út, ik tocht dit liket der op. Mar doe rûgele de earste aap al út 'e mouwe: dy 3500 gûne gie op oan âlde skulden. En doe kaam de belesting ek noch mei in oanslach fan: ja krekt, 3500 gûne. Dat ik wraamde de fyts út it hok en fleach fuortendaalk nei 't belestingkantoar. ‘No doch ik myn bêst om de fuotten ûnder 't gat te krijen en jim triuwe my as in jonge kat ûnder wetter en knipe my dea ear 't ik fersûpe kin!’
‘Wy meitsje der 350 gûne fan,’ sei de ynspekteur nei lang berie. Ik tocht, ik bin no dochs oan 't janken, hjir nim ik gjin genoegen mei. Op 't lêst makken se der 35 gûne fan. Underweis nei hûs krige ik ynienen echt it smoar yn; dus, se diene dêr by de belesting mar wat. Foar my stie it as in peal boppe wetter: wy binne befrijd, mar de nije regearing wol de lytse man de nekke omdraaie. De belesting bleau my mei myn sa goed as fallyt bedriuw op 'e hûd sitten en de ûnderlinge konkurrinsje waard slimmer en slimmer. Hoe krigen Frearkje en ik de fuotten ûnder it gat?
It wurd emigrearen foel. Yn myn hert soarge ik der tsjinoan, ik hie my ommers ek besward noait wer út Fryslân wei te gean, mar der kaam in soarte fan grimmitigens oer my. Yn watfoar wrâld libben wy eins! Dêr kaam by dat Frearkje der wol earen nei hie.
In jier nei't ik út Indië weromkommen wie, siet ik mei frou en trije bern op 'e boat nei Kanada. Knap boer wurde, dat hie 'k yn 'e kop. En Frearkje woe ús folk yn Bûtenpost wolris sjen litte dat sy yn 'e widze lein wie om in flinke boerinne te wurden.
| |
| |
Ik moast my yn Kanada, lykas hast elke emigrant, earst by de boer bestelle. Ik trof in strenge baptist. Ik hie sa leaf wol in wat koartswiliger persoan troffen, mar wy koene goed. En wat noch belangriker wie: Ik fertsjinne net min.
Dat op in saterdeimoarn stapte ik deagemoedereard op de boer ta en dielde him grutsk mei dat ik foar Frearkje en de bern tsien pûn prachtich hynstefleis op 'e kop tikke hie. ‘Sjoch no ris oan, sok moai hynstefleis.’
En dêr wurdt de man dochs opsternaat, hy spuide sok raar guod, it wie om kjel fan te wurden.
‘Witsto it dan net,’ rôp er, ‘bist dan in heiden? Kensto dan Leviticus 11 net? Dêr stiet skreaun datsto allinne ite meist fan fee mei spjalte hoeven, en dan ek hìèlendal spjalte hoeven. En dan moat it bist ek noch wjerkôgje!’ De boer wie wyt om 'e holle fan lilkens en teloarstelling. ‘Ik freegje op de man ôf,’ gie er fierder, ‘hasto in hynder sjoen mei spjalte kleien? Hasto in hynder meimakke dat wjerkôget?’
‘Net dat ik it wit,’ sei 'k.
‘As de frou dit heart,’ spuide er, ‘as de frou komt te witten datsto hynstefleis ytste, dan kin ik dy net as arbeider hâlde, dan moatst jûn noch fuort.’
Ik wie yn 'e wille en rin by dy boer wei, mar doe sei er: ‘Ik sil it goed mei dy meitsje, do beloofst my datst jûn yn 'e bibel léze silste oer de reine en ûnreine húsdieren, en fierder skink ik dy as kristen in hokkeling en twa jonge biggen. Dit geskink sil ik dy net ôfhâlde fan dyn lean, nee, as de bisten ryp binne, dan slachtest se foar dysels. Mar beloof my dan datsto jûn út Leviticus lêze silste, en datst it Wurd yn dy opnimste!’
‘Goed boer!’ Ja, wat tochtste, ik woe wol om lyk, ik wie in hokkeling en twa biggen better wurden fan tsien pûn hynstefleis. Op 'e pleats haw ik ekstra op myn hokkeling en de twa biggen past. Dy hjerst wiene se der klear foar en haw ik se slachte. Dat fak hie 'k yn 'e oarloch al aardich foar de slach krigen, mar no waard ik in folleard slachter. Ik ha de boer mar net meidield dat myn hynstefleis nei tsjerktiid achter ús Christian Reformed tsjerke oan de man brocht waard. Sa't letter ek it fleis dat wòl rein wie dêr syn wei fine soe by de Fryske ymmigranten.
| |
| |
Wat hat it libben my yn Kanada brocht? Ik sil it koart meitsje: in heule grutte húshâlding en genôch gelok en ynkommen. De earste jierren ha dreech west. Mar sa't ik sei, Frearkje hat noait ûnwennich west.
En ikke?
Earst alle dagen fan 'e kaart. Soks wol men net oannimme fan in man as Lút Miedema, mar sa is 't wol.
Der binne yn myn libben legers kommen dy't my yn ûnstjoer brocht hawwe, mar no is der in leger dat my rêst bringt; in kolonne fan goed fyftich sûne pake- en beppesizzers. En, sa'k sei, der sitte ek noch in stikmennich yn 'e oven.’
|
|