|
| |
| |
| |
It byld fan Zadkine
Okke Jansma fan Highton, Australië.
De filla's fan Highton-Victoria yn Australië steane yn in kleurich mozayk tsjin de gloaiïngen. De hege middeissinne lit fealreade en grienige dakken trilje yn de waarmte. Yn de baai fan Geelong moetsje twa oseanen elkoar, komme ta bedarjen yn lome weagen en hymje út op it strân. Hoe lang is it lyn dat hjir it lêste kommando ‘Anchor Away!’ oer it wetter galme? It sil in goed ieu lyn wêze dat it lêste dwerstúgde skip de baai fan Geelong ferliet. Miskien wie it wol ien fan de wolskippen, miskien wie it wol it skip dat op de hinnereis boeveskip wie. Want hoe koart is it noch mar lyn dat fierderop, yn Sydney, Melbourne en op Tasmanië, de lêste lading fan de tsientûzenen lytse en grutte dieven, dwerskoppen, hoeren en oare pechfûgels út de goaten fan it âlde Ingelân en Ierlân op 'e wâl dumpt waarden. Hoe ticht leit de tiid achter ús dat de seilen fan de barken en barketijnen en klippers foargoed achter de kime weiwaarden. In farske streek ûnder in absurde episoade. Der kamen kolonisten sûnder spekiepen rêgen fan de learen swipe.
De skaden binne noch koart, it liket oft de kleurige dakken fan de waarmte lostrilje út it heuveldekor. In waarme middei yn in stêd, in stêd suver lykas alle stêden oeral op de ierdbol. Ek hjir is it de nije wolfeart dy't alle âlde spoaren útwiske, de spoaren fan de ‘oarspronkliken’, fan de neakene ‘wylden’, fan dy roetswarte Aborigines-nomaden wêrfan't it lêste echtpear yn 1967 út har hoal ferdreaun waard as wiene it de lêste skealike rôfdieren fan de ierde. En fuort binne de spoaren fan de hynders en weinen mei wolbalen út
| |
| |
it droege achterlân, fuort binne de spoaren fan de lytse Australise goud- en al dy oare geloksikers.
Yn Geelong ferrint de dei. In lije sudewyn blaast de dize fan de kustline, net iens safier ôf ferriist in oaljeraffinaderij. It wurdt jûnich en helder tagelyk: tachtich kilometer it noardeasten yn set de lege sinne in rige wolkeskrabbers yn in dizich spotlight. De city fan Melbourne. Der komt in Boeing 747 oan, de masine siket kliuwend syn baan en begjint heech boppe de âlde spoaren syn reis werom nei de âlde kontininten. Yn in nij en fabelachtich tempo.
Mei de swiere jeep ride wy oer seisbaans, dan oer fjouwerbaans en dan oer twabaans wegen nei it thús fan Okke fan Wiemer en Bartsje fan Sumar. No ja, nei syn thús yn Highton, ien fan de bûtenwiken fan de Súd-Australise Geelong. Earst dagen letter, op in jûn let, sil er sizze dat syn jiske útspraat wurde sil. Net oer de baai fan Geelong of de bosken fol kolossale beammen, mar oer de kontreien dêr't er boarte en hope en earst syn paad besocht te finen: jiske oer de Sumarderheide, en de Bleense dêr't er syn earste pryske sa swier befocht op de hurdriderij foar skoalbern, oer de Hege Geasten, âlde hagen, dobben en ûnsljochte paden. Oer steeën dy't er hjoed, safolle letter, miskien net iens mear waarnimme kinne soe. Om 't it âlde lân sa oer de kop helle wurdt en feroaret dat men it soms hast net werom ken. En fansels is in krûmke fan syn ta stof fergiene omskot bedoeld foar it plak dêr't er berne waard: it Mounepaad yn Sumar.
Okke Jansma. Hy wennet yn in idyllysk hûs mei in smûke tún. Op de ein fan Brassey Avenue. Der wachtet in mylde frou dy't ek har woartels hat yn it âlde Europa, mar dan yn it Súd-Ingelse Portsmouth. Janet, mar hy neamt har Jantsje: ‘Hoe wiis jo as man en wiif ek meielkoar binne,’ sil men letter sizze, ‘elk hâldt syn of har eigen emoasjes en woartels. Guon dingen kin men mar amper fan elkoar begripe. Dat is it lot fan de earste generaasje emigranten út twa ferskillende heitelânen dy't meielkoar trouwe. Mar dat lot bynt ek wer.’
Se bringt ús tee en harket foar 't earst yn in hiel skoft wer nei de swiere muzyk fan syn memmetaal yn de tún. De skaden binne op syn langst, de roazen slute harren sels op. En dan falt de nacht en komme de ferhalen los. Oer de woartels fan har yn Portsmouth
| |
| |
en fan him yn Sumar. It binne ferhalen dy't net trochelkoar ferteld wurde kinne, dêrfoar rinne de djippe spoaren te fier útelkoar.
‘Der stiet in nij millennium foar de doar, miskien it momint om in balâns op te meitsjen,’ seit er. ‘Want de planeet is al safolle lytser wurden en wurdt noch lytser en lytser.’
De frou brûkt it Ingels fan Portsmouth: ‘Hoe dan ek, Okke hat it as ymmigrant hiel goed dien, hy is hjirhinne gien en begûn fuort skeikunde te studearen. Hy is ôfstudearre yn Melbourne en dat is net samar wat. Letter hie er as heechste baas fan it Shell-laboratoarium in soad minsken ûnder him - dat it is hjir altyd in ferskaat oan nasjonaliteiten - en hy bleau as minske en manager oerein. Hy wurdt âlder mar is noch fitaal genôch om fan alles by de ein te hawwen. Hy reizget no en dan noch foar de Shell, rapporteart oer it effekt fan bestridingsmiddels yn 'e lânbou en stiet midden yn 't libben. Ja, miskien skep ik wat oer him op, mar hy wit de helte mear fan Australië as de gemiddelde Ausi, hy wit in hiel soad fan de histoarje fan dit lân, en fan wat der hjoed om en ta giet, fan wat der groeit en bloeit, fan de literatuer. Men soe sizze, dan sil men yn goed fjirtich jier as emigrant wol yntegrearre wêze. Mar no komt it: Hy wit ek sa'n soad fan Fryslân, hy hinget sa oan dat lantsje, dat folkje en dy taal. Dat makket it yntegrearjen kompleks. Hy lêst net allinne Ingelse en Australise poëzy, mar ek Fryske. Hy hat him net út in soarte fan selsproteksje ôfkeard fan syn âlde lân, hy woe de bannen net trochsnije om him sa better oerjaan te kinnen oan it nije bestean. Dy “dûbele religy” sjochst by de Friezen en de Ieren sterker as by de measte oare emigrante-nasjonaliteiten. Ik haw it út ûnderfining: as Ieren en Friezen oan harren âlde lânskip mei syn nuveraardige identiteit weromtinke, as se deroer fertelle, dan driuwe harren wurden yn de lyryk. Miskien komt dat wol om't harren âlde talen bedrige wurde. Ik sil dy in foarbyld neame: lêstendeis fertelde ik Okke oer myn pake. En dêrnei kaam hy ek mei in ferhaal oer syn pake. Dat is goed; dat wy wat mear komme te witten oer ús pakes en beppes. Mar by Okke syn ferhaal seach ik op 't lêst dy âldman hielendal foar my. Doe't er útferteld wie, swijde er in skoftke, en sei doe: “Jantsje, as ik hjir wer weromtink oan doe't ik by pake en beppe útfanhûs wie, dan priuw ik wer de jirpels fan Blije.” Dat binne fan dy emoasjes dy't ik as Ingelse blykber net
| |
| |
mear opdjipje kin. Ik wit net iens oft Blije in grûnsoarte of in doarp wie.’
Okke, fertel dat ferhaal oer dat kafee yn Ierlân, dat giet ek oer soksoarte Fryske en Ierse nuveraardichheden.’
‘Ik moast,’ begjint er nei in skoftke fan neitinken, ‘ik moast nei Frankfurt en oare plakken yn Europa en belâne ek yn Ierlân. Yn in hiel aparte âlde kroech. Se holden der krekt in Grutte Ierse Ferteljûn. Ferhalen fertelle om fette prizen, sa't se yn Fryslân om Sinteklaas hinne sjoelden om rolladen en oranjekoeken. No, dy Ieren koene fertelle. Aldere manlju rekken op 'e tekst oer de skieppeskeardersstaking, oer harren emigraasje en harren weromkommen, oer wat harren pakes en beppes harren ferteld hiene oer de jirpelkrisis. Fertellingen út it fean, oer it turflân, oer de earmoed en it fortún, oer ûnnoazelens en slûchslimmens, leauwe en byleauwe, leafde en haat. Op in stuit stie ik ek op de stoel en fertelde myn ferhaal. Sumar. En dêrmei wûn ik de twadde priis. Ik fertelde oer myn bernejierren yn dat lytse doarpke yn Fryslân, oer it iis en it hurdriden yn 'e winter, oer dat ik as jonge mei mannen as Lammert de Jong, Ids Boersma en Durk Blom mei de Burgumer stjonkauto deade kij by lytse earme boeren ophelle, dat guon fan dy lytse rintmasters út piëteit foar de dea - foar harren bêste ko dy't in namme hie - it kadaver ôfdutsen hiene mei in nij kowedek, en dat ik nei sa'n reis mei de lucht fan de fergonklikheid yn 'e klean fierder boarte. Ik fertelde it ferhaal fan it dualisme fan de heit en de soan, fan dat ik as jonge fan tweintich op 'e boat stapte, fan myn gelok en de katastrofe. Sa't de Ieren no en dan mei in Keltysk wurd boarten en dat dan fertaalden, sa brûkte ik no en dan in Frysk wurd.
Doe't myn ferhaal út wie en de minsken noch even mûsstil wiene, sei in âlde frou: ‘Wol sa goed wêze en neam ús it moaiste wurd út dyn âlde taal. En doe foel my samar dat iene wurd yn: Leauwe. Dat is no noch myn moaiste Frysk wurd.’
‘Okke hat gjin twadde hûd om him hinne lutsen om syn eigen âlde identiteit fier fan him ôf te hâlden,’ seit se. ‘Dat hat wat foar en dat hat wat tsjin. In soad emigranten kapselje harren yn, bouwe in muorre om harren hinne, ferjitte sabeare harren earste taal, fertelle ek leafst net oer harren berteplak. Sa libje hjir minsken op jierren dy't hjir oait mei harren âlden fan board stapt binne, mar
| |
| |
net iens mear witte yn hokker provinsje, lit stean yn hokker stêd of doarp, se it earste libbensljocht seagen. Dêrmei ûnthâlde se harren bern en bernsbern wat wichtichs. Dat is in bepaald soarte, it binne de identiteitleazen dy't fierder libje as de ‘ûnsichtbere’ ymmigranten.
As men fielt dat men oan wjerskanten fan de planeet woartels hat, jout dat no en dan fansels spanningen. Bytiden hawwe sokke minsken it gefoel dat jo dwerstroch skuord wurde. Okke hat dat no en dan ek, dan komt er yn in gemoedstastân dat ik him better gewurde litte kin, dan is er oan it ‘útelkoar raffeljen’. Hy seit ek wolris: ‘Lit mar, ik moat it kleed mei krommeltsjes útslaan.’ Dan moat er my earst útlizze wat er no krekt bedoelt. Efkes letter sjochst him nei de túnskuorre poateljen, dêr makket er dan moaie foarmen út âlde blokken Australise beamstammen.’
Hy moat it wol tajaan. ‘Dan stean ik der oan myn wurk- en draaibanken wolris yn mysels te praten. Soms skel ik ek wolris. Wêrop? Dat sil 'k dy fertelle, dat kin bygelyks op âlde Wiebe Paulusma wêze, op Wiebe en syn skipke. Iisklub de Bleense hold in hurdriderij foar skoalbern; der stie in stive winterwyn út it noardeasten, de riderij rûn tsjin de ein, want ik hie Chris Zwart der al ôf en Chris moast omke sizze tsjin Alvestêdewinner Karst Leemburg, dus dy striele wat de magy fan de iisheld út. Mar no moast ik dan tsjin Okke fan Teade, myn achterneef. Twa jonges, ek út in hurdriderslaach tsjinelkoar. Twa kampritten.
Wy moasten wèr. Mar no mocht it fansels net op 'e nij in kamprit wurde. Ik stie wer oan 'e streek, troch de triennen hinne seach ik ynienen op 'e oare ein it skipke lizzen fan Wiebe Paulusma. Wiebe hie ris tsjin my sein: ‘tsjong, bisto in pakesizzer fan Jabik Murd!’ Dat ûnferstân fan in Wiebe doarst myn âlde oerpake Jabik by syn skelnamme te neamen! Yn dy lêste rit ried ik rjocht op it skipke fan Wiebe ôf en ik seach gjin iis mear, fielde gjin iis mear. Ik raasde fan: ik sil dy mei myn Wergeaster Hoekstra's yn 't krús skoppe. En ik wûn de priis. Trije spiksplinternije gûnebriefkes hie 'k wûn. Ik wit net oft ik it dòè sa fielde, mar hjir, yn myn túnskuorre, fielde ik ek de leechte foarby de finish: der stie gjinien dy't my opfong, gjinien dy't my priizge. Heit wie altyd oan 't wurk. Ja, ik ha my doe even ferrekte allinne field.
| |
| |
Sa stean ik hjir dan yn myn skuorre, yn myn meditaasjetsjerkje, oan myn libben te draaien en te skaven en te slypjen. Op in kear hearde ik dwers troch it geskaaf hinne it skrille gerop fan âld-hurdrydster en skipperske Gels Brouwer. Gels fitere op dyselde iisbaan fan de Bleense ien fan har beppesizzers fûleindich oan. It bern die bot har bêst mar koe it net winne, en doe sei Gels: ‘En no bisto myn beppesizzer net mear!’
It hurde bestean fan Sumar. It sil de moandeis foar dy berneriderij yn 1947 west ha. Ik ried dus op reedsjes fan Hoekstra fan Wergea, hiele moaie houtsjes, mar se wiene sa stomp as in hotte. Ja, ik wist om de deale wol dat reedslypjen djoer wie: by âlde Egbert Zijlstra in daalder en by Bos in ryksdaalder. Hoe faak hie 'k net op noas en earen by dat reedslypjen stien; ik seach hoe't Egbert mei de noasdrip op 't fallen en in puntsje fan de tonge tusken syn lippen syn bêst die. Hy slipe op fine sânstien de redens fan manlju en froulju dy't hurd koene.
Heit: ‘Do in oar dyn redens slypje lìtte? En dat kostet my in daalder? Wàtte? In ryksdaalder? Bist besoademitere, ik slypje se sels!’ Och myn leave stakker, ik naam it fjoer yn heit syn eagen waar, seach al it fjoer fan syn hurde amarilstien yn de smidte fan it stjonkfabryk dêr't er syn bestean fûn hie. Heit soe myn izerkes sa flak as wat slypje, hy soe net iens de tried fan de hoeken slypje, want dêr hie er it ark en it geduld net foar. En as ik deroer trochseurde, koe 'k in draai om 'e earen krije. Der wie gjin hâlden oan, heit slipe myn redens en it roaide kant noch wâl. Dy moarns foar skoaltiid probearre ik se út en besocht de tried derôf te streekjen, want ik moast ommers yn 'e hurdridersbaan. Ik moast heit sjen litte dat ik in neisaat fan de grutte Okke van den Berg wie, de man dêr't se prachtige gedichten oer yn 'e krante skreaun hiene. Mar it die bliken, ik moast der earst safolle tried ôfride dat de stofsnie my by de boksen op stode.
Ik ha hjir yn myn skuorre stien te roppen fan ‘wêrom liet heit him noait in sprút oan my gelegen lizze!’ Ik wie in jier of njoggen, tsien en krige fan him in lyts bankskroefke op 'e jierdei. Wat in ferrassing, wat wie 'k sljocht op dat dinkje. Ik libbe my der op út. Mar fansels, der kaam in rite dat ik net nei it bankskroefke taalde. Net lang dêrnei die bliken, hy hie myn bankskroefke samar weijûn, oan
| |
| |
in frjemdenien. Foar my wie dat net te befetsjen. Poerrazend sei 'k tsjin mem ‘hoe kin dat no, ik ha mei dat bankskroefke sokke moaie dingen makke, it wie myn eigen, ik hie him ommers sels fan heit krigen.’
‘Stil no mar,’ sei se.
Mar hjir, yn dizze selde Australise túnskuorre, seach ik ek heit en mem ienriedich by de tafel sitten. It wie op in jûn yn 'e foarwinter, de lampe baarnde sunich en och wat wie der eins in bytsje romte yn 'e hûs om te learen. Mar no moast heit sels syn toanielrol út 'e holle leare. Hy hie in rol krigen yn it stik ‘Tutebekje’ en no soe de bûter jild jilde. Mem siet in goede kop op, se hie heit sa faak oerheard dat se it hiele Tutebekje út 'e holle koe. Op 't lêst koe er syn rol, ik hearde nei de teksten en moast de siken ynhâlde as er begûn foar te dragen. Wêrom wie ik op dat stuit sa fassinearre troch wat heit dêr deklamearre? Om't my no bliken die dat er him wol ynlibje koe yn it bestean fan de personaazjes yn Tutebekje, en neffens my net yn dat fan my.
Der wie yn 'e hûs in bytsje romte om te learen, mar ik slagge foar de ULO. Doe't ik mei 't diploma thúskaam liet er net merke dat der by him sprake wie fan in krûmke grutskens of blidens. Earder wie it oarsom: oer syn antlit lei in swym fan ‘wat kinst no noch mear as ik!’
Doe nei de HBS yn Drachten. ‘Ik soe wolle datst dyn bestean fynst yn 'e metaal,’ sei er. It wie as hiene heit en ik folslein ûngelikense genen: hy wie in izerman en ik hold mear fan hout. Izer wie my te hurd en te kâld en te ûnbûchsum. Foar my libbe hout, jo koene der sels de jierringen yn lêze.
‘Skeikunde fyn ik sa prachtich,’ ornearre ik op in jûn, doe't ik mei hege sifers op dat fak thúskommen wie. ‘Wat silst besoademiterje!’ rôp er, ‘lear gewoan in ambacht en pak oan! Hjir is wurk genôch foar jonges dy't wat kinne en wolle!’
En dan hearde ik dyselde jûns hoe't deselde man mem foarlies út de krante. Hy droech sa te sizzen de feiten foar út it folle wrâldske libben. Mem koe sels ek lêze as de bêste, mar heit syn foarlêzen wie as it slotritueel fan in wolbestege dei. Lûdop lies er har de realiteit foar, joech der no en dan koart kommentaar op.
As ik der oer neitink hat der tusken beide minsken in izeren
| |
| |
loyaliteit bestien. Se ha, realisearre ik my letter ek, beide wat oerhongen nei it humanisme.
Hokker normale jonge siet no fol fan skeikunde. ‘Okke giet op 'e HBS en wol skielk piskiker wurde,’ seine myn maten op 'e buorren. Mar op 'e HBS helle ik op dat fak en op natuerkunde letter hiele hege sifers. Ek de talen leine my o sa. En doe kaam der in kink yn 'e kabel: mei myn wiskunde woe it ynienen net mear. Yn dy snuorje haw ik blykber yn in ferkearde hûd sitten, want op gedrach en flyt waard it in sân en in seiske. Doe't ik dan mei dat skoalrapport thús kaam, seach heit al dy goede sifers oer de holle, mar foel oer de legere. En hy pakte my hurd oan.
In skoftke letter sei 'k tsjin mem: ‘mynhear Lenstra wol ha, ik moat in healjier byles yn wiskunde ha, hy sei as ik de wiskunde ûnder de knibbel ha, dan flean ik der samar troch.’
‘Kostet ús dat jild,’ woe se witte. ‘Ja, dat kostet foar in healjier trijehûndert gûne.’
‘Moatst heit mar freegje,’ sei se. Mei it lead yn 'e skuon gie ik nei heit. Hy spuide raar guod.
‘Set dan godfergeemje de hûd der ek better op! Tink derom, heite, do hast te kiezen: leare en nochris leare of de bealch brûke.’
Ik makke no hielendal neat mear fan de wiskunde, rekke ûntmoedige, waard opstannich, drige yn 'e fjirde fan 'e HBS te sjezen, ferkocht de helte fan myn skoalboeken, kaam op in middei thús en rôp befrijd: ‘Ik bin útleard!’
‘Utleard?’ Hy loek wyt wei, wie poerrazend, de pannen rattelen fan 't dak. ‘Utleard? Do fan de HBS ôf? Dan der út!’
Ik stie al op 't Mounepaad. Noch eefkes haw ik wat dûm en wyld omtoarke, doe snipte ik myn fyts út it hok en karke fuort. Ik fytste en fytste, de kant op fan 'e Ofslútdyk, en ynienen beprakkesearde ik dat ik nei Noard-Hollân moast, nei Midden-Beemster dêr't omke Durk tsiismakker wie. Mei omke Durk en foaral mei muoike Sjouk koe 'k o sa goed. Ik haw de stive kop derfoar hâlden en bin in goed fearnsjier yn Midden-Beemster bleaun.
Jierren letter haw ik hjir, yn 'e túnskuorre, dy reis oer de Ofslútdyk yn gedachten opnij makke, en ik fielde wer dat dûbele gefoel fan de haat-leafdeferhâlding, dat spanningsfjild tusken losweakje en de twang ta sterke loyaliteit mei de heit dy't myn Gegen- | |
| |
mensch begûn te wurden. Dy reis oer de Ofslútdyk wie wraaktocht en syktocht tagelyk. Ik wit noch, ik moast foar de slûs fan Den Oever wachtsje op in pear nei binnen farrende fiskersboaten en sa seach ik it wetter yn 'e slûs kolkjen, en it gie my as briek earst doe de nâlestring.
Heit hat him gjin rie witten mei syn emoasjes, syn lilkens, syn wrevel. Syn fakmanskip wie op 't lêst syn maatskiplike status, en status wie him alles en wie him miskien ek wol neat: smid op it stjonkfabryk. Yn 't begjin fan de jierren fyftich kaam er mei 75 gûne yn 'e wike thús. In húshâlding mei fjouwer dochters en in soan. Hy hie wat wrantelichs oer him krigen, alles wat er fertsjinne wie foar mem, foar syn húshâlding, dat moat ik him neijaan. De striid dy't mannen as Gerrit Roorda fan de Tynje ferwurdzje koene - it simpele Arbeider kontra Kapitalist - spriek heit bot oan. Mar hy woe en koe der syn dogma net fan meitsje. Hy hat it ûnrjocht yn de wrâld útfjochtsje wollen tsjin de lytse wrâld om him hinne. En yn dy lytse wrâld kaam er himsels en, net te ferjitten, dy iene soan fan him mei mear mooglikheden it alderearste tsjin. Dat haw ik lang net begripe kinnen.
Op in sneintemiddei yn 1953 siet er wer klear om nei de VARA te harkjen. It wie de muzykoere mei dêryn de grutte Ingelse alt Kathleen Ferrier. Wat in befrijende stim. Jierren letter haw ik dat iene momint wer de revu passeare litten en ik tocht: heit hie ek syn dreamen dêr't er yn fuortsile koe. Syn langstmen, syn gefoel foar skientme, syn ferlet om him ris meislepe te litten nei it ûnberikbere. Hy siet te harkjen nei ‘Das Lied von der Erde’ nei't krekt omroppen wie dat Kathleen Ferrier stoarn wie. Heit syn himelse stim, syn alt, se wie stoarn. Ik hie op dat stuit al hiel wat mei de âldman ôfduellearre. Noch ien kear hearde er Kathleen Ferrier Mahler en Händel sjongen, en heit siet by de tafel te skriemen.
Hy moast him der wol by dellizze dat ik fan 'e HBS ôfrekke wie, mar doe't ik meidielde dat ik by de Shell yn Amsterdam in oplieding skeikundich analist folgje koe, skeat er opnij fjoer. ‘Wat silst besoademiterje, wat wolst alhiel yn Amsterdam, ast wollen hiest, hiest leare kinnen. En oars hiest hjir wol oan 't wurk komme kinnen.’
Der folge in swiere botsing, mar ik rêde it net op om yn
| |
| |
Amsterdam te kommen. Dêr gie myn skeikunde-ideaal. En dat wylst ik yn Amsterdam studearjend fertsjinje koe. Ik ha my der blykber by deljûn, fûn wurk op it lab fan de Kondins yn Ljouwert. Dat duorre in skoftke, doe koe 'k yn tsjinst en liet my foar de luchtmacht keure. Sa ûntstie in nij ideaal: piloat wurde by de KLM. Bûten heit om makke ik no myn plannen, mar ik koe net om him hinne, ik kaam mei de papieren thús: in kontrakt foar in seisjierrige oplieding by de luchtmacht.
Sûnder hantekening fan it haad fan de húshâlding kaam ik net fêst by de luchtmacht. Hy lies it formulier en koe him nei ien alinea al net mear ynhâlde: ‘Ik haw dy net grutbrocht om dea del te donderen, ik tekenje net.’
It wie as hie 'k mei dizze reaksje rekken holden, ik stie op skerp en sei: ‘No fal ik yn 'e selde jarreput as heit sels; heit woe eartiids nei Kanada emigreare mar pake Okke ferdomde it te tekenjen, en dat sit heit noch altyd dwers!’ Dy wurden hawwe him blykber dwers troch alles hinne brocht. ‘It giet oer!’ klonk it en dêr batste de fûst op 'e tafel. Ik haw it weage en gean der opnij tsjinyn. Doe wiene de rapen gear, hy raasde: ‘Tink derom, heite, ik wol gjin gejank om 'e harsens ha!’
Sa steapele it him op. De dei kaam dat ek foar my it beltsje rinkele oan it Saailân yn Ljouwert, it beltsje fan it reisburo fan Lissone Lindeman. De earste foarljochting oer emigrearen nei Australië. As tachtich persint fan de wierheid al in leagen is, dan wie hjir sprake fan folsleine mislieding. Oer opfangkampen as Bonagilla, dêr't men net omhinne koe, waard net rept. Dochs rûnen yn Bonagilla fuort al hûnderten te pletter. Se joegen gjin ynformaasje oer it doe grif al bekende hege persintaazje emigranten dat sûnt 1948 út Australië wer werom kommen wie. Se fertelden net dat yn dit lân amper hierhuzen te besetten wiene en dat der earst in hiel skoft hurd wrotten wurde moast foar in keaphûs. Dus, earst yn primitive ûnderkommens as tinten en hinnehokken omheukerje. Wat Lissone Lindeman sjen liet, wiene prachtplaatsjes mei boartsjende bern op goudgiele strânen en sliden fan auto's foar moaie filla's.
Sa waard der jild slein út minsken dy't ûntkomme woene oan in misêre. Ferjit net dat der nettsjinsteande in grutte wurksumens sa'n 17 persint wurkleazens wie. De úttocht út de lânbou
| |
| |
begûn, de earste suvelfabriken giene ticht.
De tiid gie troch, it waard mids desimber, it waard hast net mear ljocht en yn 'e foarkeamer stiene myn twa koffers klear. Ien mei klean en mei boeken. Skeikunde, natuerkunde, proaza, poëzy. Frysk, Nederlâns, Ingels. De bus kaam der oan. Mem stie mei de blomkeskelk foar yn 't grint, die in stapmennich, stie yn 't iepensleine túnstekje. Triennen dy't dy yn 'e kop baarnden, mar grut lykje wolle. In heit dy't ynienen minder kleur op 'e wangen hie as oars. Ja, hy woe eins wol mei nei Rotterdam om my fuort te bringen. In mem mei grutte freegjende eagen, in tút fan har op it paad. Mei de bus nei Ljouwert, op 'e trein nei Rotterdam, útstappe op doe noch it Maasstasjon, dan nei de Lloydkade. In hân fan heit, in grutte hân. Yn brede en lange rigen mei hûnderten oaren troch in soarte fan loads. Dan oan board. De Sibajak. Dy hie as bynamme de Skobbejak omdat se net altyd in goede feart hân hie. Swaaie nei tûzen hollen ûnder dy op de kade. Wêr wie dy iene kop ûnder dy iene pet no. Ynienen wie it as dreau alles fan my ôf, ik krige suver in opromme gefoel, eefkes mar. Doe wie 'k allinne, mei noch 1700 minsken op in skip dat boud wie foar 956 passazjiers.
It sil dy middeis in oere of fiif west ha, it wie al wer tsjuster, en ik stoarre in lege kade oer. De Sibajak bleau mar lizzen, ik tocht: Farre! Doe die bliken, in krukas út ien fan de beide Schelde-Sulzer-motoaren wie by 't opstarten brutsen en der moast in nijenien fan de Schelde-werf út Vlissingen helle wurde. Wy bleauwen noch trije lange dagen en nachten foar de wâl lizzen. Sa krige ik de kâns om dochs noch even de wâl op. Ik rûn in slach om Delfshaven hinne en naam it byld fan Piet Hein yn my op. Doe bin ik hinnegien en rin nei it byld fan Zadkine op it Plein 1940. Wat my doe yn 'e kop omspoeke, dêr foar de skulptuer fan Zadkine, soe 'k noait wer ferjitte. Ik stie nei immen te sjen dy't se in stik út it lichem wraamd hiene. De Verwoeste Stad. Oanslein poatele ik werom nei de Lloydkade dêr't de Sibajak tsjin 'e wâl lei. Mar ynienen woe 'k net mear oan board, in ferskuorrende langst om wer nei hûs kaam yn my op. Ja wier, ik haw yn bestân stien en nim de trein werom nei Ljouwert. Mar tagelyk wist ik dat heit en ik fuort wer spul krije soene.
Mei min waar en no en dan in snjitter wiete snie stiek ik mei
| |
| |
‘de Skobbejak’ yn see. Goedbesjoen haw ik de iennichste oan board west dy't it boekje ‘All about Australia’ fan dr. H.G. de Maar en J.D. Rempt lêzen hie. Och, it begruttet my noch: al dy memmen, meast fan ûnder de grutte rivieren, mei tsien, tolve bern. En heiten dy't gjin flau idee hiene fan wat se harren sels en de frou oandien hiene. En al dy bern? Harren wie net frege oft se mei woene of net. Mar oan board sweefde it ek fan de froulju dy't saneamd ‘met de handschoen’ troud wiene en no harren oarehelte temjitte fearen. Mar yn de súdlike oseanen kin 't ferkeare. Der wiene ommers ek in pear hûndert frijfeinten oan board, mannen dy't mear as ien aventoer rûkten. Op myn earste grutte reis bin ik man wurden.
Mar wat moat der net barre om fan in man in keardel te meitsjen. Wurkje en studeare. Skeikunde. En dan fuort in baan mei perspektyf.
Der is in katastrofe kommen: myn jonge Australise frou Betty kaam hommels te ferstjerren. Fan de iene oere op de oare stoar se oan in longemboly. Wy hiene twa leave lytse famkes; ik wie myn rie ten ein, haw yn dy ferskriklike tiid wolris op 'e rotsblokken fan de súdkust tsjin de oseaan stien te razen. De fatale kust. En as ik dan útraasd wie, skarrele ik it lân op en wie heulendal leech. Ik wit noch, ik bin werom nei de auto poatele, en haw dizze ôfspraak mei mysels makke: dat ik noait wer meilijen mei mysels krije soe; dat my mar ìèn ding te dwaan stie: noed stean foar de beide famkes.
Sûnder help koe 'k it net oprêde. Mar hoe krige ik fêste en fertroude help yn 'e húshâlding, yn in lân dêr't gjin âlden wenje, lit stean omkes en muoikes en neven en nichten. Uteinlik bin ik út 'e brân holpen troch meiwurksters fan de Mormoanen. Twa wat âldere froulju hawwe oerdeis de bern opfongen. Net om se te bekearen, mar allinne om harren en my te helpen. De famkes hawwe sa in goede jeugd kennen, mei syn trijen bleauwen wy in ienheid.
Yn 1969 kaam ien fan myn susters oer. Us Klas. Se hie in kiste guod fan heit foar my meinommen. It die bliken, der sieten dingen yn dy't er net foar my makke hie, mar foar syn heit en mem - myn pake en beppe. In yn 1932 makke hurdstel, in kachelsstange, in koaleskepke. Ik hearde ús Klas sizzen: ‘Heit hat der yndertiid o sa syn flyt op dien, mar hy hat mei de tange en it koaleskepke net rekken hâlden dat jim hjir gjin kachel yn 'e hûs ha.’
| |
| |
De kiste mei guod hat in skoft yn 'e skuorre stien. Doe kaam de dei dat ik it opnij beseach, oppoetste en in plak jûn ha.
Werom yn Sumar.Wol trettjin kear. Mar de fleanmasinen koene sa hurd fleane as se woene, tusken my en it Mounepaad bleauwen de oseanen noch in hiel skoft ûnbidige grut en djip. Soms seach ik yn myn hoopfolle dreamen hoe't ik tegearre mei heit de kant fan Eastermar op fytste. As kammeraten. Miskien soe ik him diskear ris wat fertelle kinne oer Australië en oer wat my besiele, oer hoe't de sinne dêr net troch it suden mar it noarden nei it westen draait, oer dat de deaden dêre oan de kâlde súdkant fan 't tsjerkhôf begroeven wurde, omdat dêr de kâlde wyn weikomt.
Ik hie in pear selsmakke fine skaafkes foar him yn 'e koffer, doe't ik op hûs ta fleach. Makke yn myn ‘meditaasjetsjerkje’, yn 'e túnskuorre, en ik hie der fansels wakker flyt op dien.
‘Dy hastò net makke!’ snaude er by 't gekoanstekkerige ôf. Ik hie ien fan 'e famkes, Rebecca, by my. Se rôp: ‘Heity did it with his own bloody hands, pake!’ en it bern guide fan lilkens. Rebecca stapte yn ien klap oer de taalgrins hinne, fielde de spanning blykber feilleas oan, ferstie har pake perfekt. De âldman koe it ynienen net mear foarelkoar hâlde en rûn der út. De oare deis wie er myld.
By elke thúskomst seach ik hoe't beide minsken âlder en brosser waarden. Elke dei kaam de oere tichterby dat ek oan it Mounepaad de dea de boel yn 'e bulten jeie soe. It soe mem wêze dy't earst kaam te ferstjerren. Ik fleach nei hûs, lies alle brieven dy't ik fan har krigen hie oer. Earst doe seach ik hokker prachtige sinnen mem skreau: ...‘Fan 'e moarn stie ik bûtendoar en it waar kaam my lij oan’... ...‘Jel is ferline wike te hôf brocht, har priemmen ha no AOW’... (Jel koe sa sokkebreidzje) ...‘It is op 'e ein fan de moarn en Burgumermerke, de earste klompen komme wer diskant op de brêge oer’...
En ik lies heit syn brieven, brieven dy't steefêst oer it wurk giene. Ik fûn de doaze mei myn eigen skriuwen oan harren, rigels út 'e jierren fyftich. Ik waard der kjel fan, it wiene meastentiids koarte, suver hast ferwrongen meidielingen. In prachtige nijjierskaart, mar mei oars net der op as ‘Your ever loving son Okke’. Dêr wie ek wol hiel wat mei sein, dêr net fan, mar ik hie my op it
| |
| |
momint dat ik it opskreau blykber op ôfstân hâlde wollen, brûkte ommers in foar harren frjemde taal. Yn 'e rin fan de tiid haw ik my, sa die bliken, mear en mear bleatjûn. It proaza waard wer rjocht en sljocht.
It wie yn 'e hjerst fan 1997 doe't myn trouwe freon Johannes Huisman fan Burgum in pakketsje nei Brassey Avenue stjoerde. Te licht foar in boek. It wie in fideobân. Doe't ik it iepen makke, skeat it fuort troch my hinne: dit is nostalgy ûnder hege druk, dit binne bylden fan Sumar, Burgum en omkriten, dit is krekt wat foar sneontejûn. Mei in slokje derby. Mar ik krige ynienen sa'n oanstriid om de film te sjen dat ik him fuort yn 'e rekorder stuts en ôfdraaide. Mei ynholden siken rûn ik sa te sizzen achter de kamera oan. Wy bedarren yn 't Burgumer fersoargingshûs Berchhiem. Heit, goed njoggentich jier, ferskynde yn byld. Wat ik seach wie in warge, rûngeare man. In pear helpleaze eagen seagen my freegjend oan. It wie as soe er wat tsjin my sizze, mar it slagge net. Ik seach allinne mar syn eagen, oait sokke heldere eagen. No wiene it berutsen, stadich dôvjende fjoerkes. Ik bin nei de telefoan stapt, ha tickets besteld, bin nei Amsterdam flein en ek fuort nei Berchhiem riden.
Itselde byld. Hy soe dêr yn 'e stoel wat sizze, in ferhaal hâlde, mar it woe him net rjocht slagje. Syn skouder fielde skerp en bros oan; nei in skoftke fan swijen begûn ik oer syn handige kninestrûpen fan doe't er noch jong wie. Eartiids fûn ik syn moaie streupersferhalen mar neat, miskien woe er der opnij oer prate. Hy gie net op myn foarset yn, mar hy sei: ‘mem hat bot lit neidatst fuortgien biste!’ Syn stim wie in stikhinne fuort.
‘Miskien woe 'k yn myn hert net iens fuort.’ En doe: ‘Ik haw mem trou skreaun.’
‘Ik ha dy fuortdreaun,’ sei er.
‘Ik ha doe de straal bot yn hân,’ hearde ik mysels sizzen. ‘Der is gjin dei foarbygien of ik haw oan dy tocht,’ sei er. Ik koe him op in stuit net al te goed mear ferstean.
‘Heit wie net sa mâl mei my; wie der op tsjin dat ik nei de analisteskoalle yn Amsterdam gie. Wêrom net, dat koe 'k my net begripe.’
| |
| |
‘Dat kaam, ik wie mal mei dy, ik woe net datst safier fuort giest.’
Ik haw letter dy middeis sein dat er him net skuldich hoegde te fielen. ‘Wat west hat hat west,’ sei 'k. Fuort dêrnei, de moandeitemiddeis om fiif minuten foar ienen, is er stoarn. Ik bin nei de begraffenis dy wyks âlde paden delfytst, haw wat nije poëzy ynslein en moast wer nei Skiphol. Healwei Melbourne djippe ik de bondel ‘Thúslûd’ fan Baukje Wytsma út it kofferke. It fers gie net oer myn heit fan no mar oer de heit fan folle earder:
‘Us heit, in man op learzens
dy't sykjend yn 'e fierte sjocht.
Syn wurkgebiet in sletten wrâld
Ek as ik yn syn learzens stap
|
|
Auteursrechtelijk beschermd