It wrede paradys

[p. 225]

Ruft Hill
Ray Piso fan Arlington-NJ, Noard-Amearika.

Net yn Heech sels mar yn Florida wie noch wol in âld-Hegemer dy't Age Lourens Wildschut fan 't earmhûs nei de Syl stuteljen sjoen hie. Mei fan dy hiele lytse stapkes. Rinze Piso fan Arlington-New Jersey, winterdeis wenjend yn Holyday-Florida, koe dat tragyske byld noch skerp foar eagen krije.

Ray Piso, ien út de flecht fan tsientûzenen oerwinterjende snowbirds út it noarden fan de States: ‘As in feardige keardel sette Age yn 1923 ôf nei Amearika, as in stumper kaam er yn Fryslân werom. Amearika is gjin lân foar heale minsken, it is it lân fan kolossale mooglikheden en tagelyk ferskuorrende trageedzjes.’

Rjocht foar my oer sit in kearsrjochte, ribskjinne man fan 83 jier, noch altyd oer de ien meter njoggentich. Moaie kleur, donkerblauwe eagen, perfekt byknipte sulvergrize snor. De Frânse steatsman Pétain út 'e bek stapt. Foar syn 65ste wie er lyts tweintich jier in soarte fan gasthear yn de sjike wolkenskrabber op de hoeke fan Fifth Avenue en Central Park, yn it hert fan Manhattan-New York. Yn dy kolos wie it skythúske grutter as it hiele flieropperflak fan it hûs anneks winkeltsje oan de Hegemer Skatting. It wiene de apparteminten fan de smoarrike ferneamden.

De Amerikaanse vice-presidint en miljardêr Nelson Rockefeller naam Rinze Piso yn betrouwen, de grutten fan de ierde wennen deun boppe him. Soms waard by dat folk de begearte om nòch grutter te lykjen immen wolris fataal, dan fûnen Ray en syn personeel mynhear sa plat as in dûbeltsje op de Fifth Avenue. Fan bop-

[p. 226]

pen sprongen. Omdat in knoarre jild wol ferrekte maklik is, mar net sillichmeitsjend.

Sûnt de frou fan Piso in pear jier lyn weirekke, is by him de fleur der wat ôf. Net mear tegearre bliid, net mear tegearre in bytsje ûnwennich fan Fryslân, mar allinne noch ûnwennich fan har. Fan syn Saapke Valkema, bakkersdochter fan De Gaastmar - letter fan Aldegea-Wymbrits - dy't oan 't lêst ta in moedige frou bleau. Se hie him, as er troch de kompleksiteit fan syn wurk yn it sintrum fan wrâldstêd New York ris ûnwis en opljeppend waard, samar wer yn 'e stringen. Tegearre hiene se harren leaf en aventoer en sukses dield, hiene se de swiere earste jierren oerwûn.

Dy earste twa jier yn New Jersey; hy hie der earst spyt fan dat er de winkel oan de Skatting yn Heech ferlitten hie. Mar hoe giet it as men as man en frou tegearre mei in broer en skoansuster fierder giet yn de elektrisiteitssaak fan heit? De soannen hawwe al ûngelikense foltaazje, de froulju ek noch ûngelikense ampêre. Gjin spul om in tufe hea, dan de geit mar fuort. Mei oare wurden, ien fan de beide húshâldingen emigreart.

‘Wy haw' it folbrocht, en der wie noch in neijefte,’ seit er. ‘Fyftjin jier ha wy winterdeis yn Florida neigenietsje kinnen. Yn april kamen wy ris werom yn New Jersey en Saap begûn deroer dat wy noch gjin grêf kocht hiene. No spriek ús de lêste rigel fan it Fryske Folksferhuzersliet oan sa't dy hast alle âlde ymmigranten oansprekt: “Jou my in grêf yn Fryske grûn.” Mar tagelyk rinst tsjin it dilemma oan dat de bern en bernsbern de bân mei Amearika ûnbrekber meitsje. Der komt by dat de Hegemer doarpsreüny fan 1987 foar my noch in hichtepunt wie en dy fan 1993 in desyllúzje: de âlden wiene yn '93 fuort, de nijen wiene foar my poerfrjemden.

Saapke en ik ha tegearre in slach oer 't hôf yn Sussex makke en seagen hoefolle Friezen der wol net leine. Byelkoar leine. Yn dy Fryske hoeke fan 't hôf wie noch mar ien plakje, en dat ha wy kocht. “Dan is dit noch ús Fryslân,” sei Saapke. Net iens safolle letter ha ik se derhinne bringe moatten.’

As Hegemer fakman yn 't elektrysk fersulvere er yn New Jersey en de stêd New York syn fakmanskip. En doe't er fiifensechstich wurden wie, rieden hy en Saap foar de earste hjerststoarm út

[p. 227]

nei Sinneskynlân Florida. Twa dagen letter seagen se op in moarn betiid filtere sinneljocht troch sliepkeamersgerdinen fallen. Se wiene yn Florida, se wiene ferkocht. Der kaam as twadde hûs in royale en geryflike bungalow, en al koe de wente net yn 't skaad stean by harren earste paleiske oan Lake Hopatcong yn New Jersey, hjir wie gjin kâlde wyn dy't de spieren stram makke.

‘Soart siket soart, de Friezen fan New Jersey hingje hjir yn Florida wer oanelkoar. Noch sterker, de Fryske Sâdwesthoeksters spoare elkoar hjir wer op.’ Sa koe 't barre dat it op de mylde jûnen soms gesellich drok wie ûnder de sinesappelbeam by Ray en Saapke achterhûs. Net dat it dan altyd oer de âlde Súdwesthoeke gie. As de nostalgy de kop op stiek, kaam it drege Amerikaanse begjin op 't aljemint. Dan gie it oer it gewrot fan de earste jierren yn Sussex-New Jersey. Letter blykte de grûn dêr net sa goed te wêzen as yn bygelyks Vermont. Boerepraat, de kaart derby, trochemigreare.

‘Owen Aukema fan Aldegea-W., ik bedoel âlde Oene, dy wie foar de oarloch al nei Amearika gien. Yn de jierren fyftich hie er trije pleatsen en liet de iene grifformearde boere-arbeider nei de oare út Fryslân komme. Der strieken sadwaande húshâldingen mei grutte keppels bern del yn 't grutte wenhûs op de heuvel fan Owen. Op 't lêst wapperen der op dy hichte safolle ruften oan de line, dat de útbuorren Ruft Hill neamd waard. Yn 't Amerikaans hjit it dêr noch sa: Daiper Hill.’

Fryske emigranten. Wouter Nop fan Drylts, de Talma's fan Appelskeaster kanten, de Greidanussen fan Tsjom. Yn Fryslân wie 't foar harren faak bermmeane en earmoedzje, yn Sussex-NJ waarden se grutboer. De bern soene fierder it westen yn lûke, der noch de weareld lân bykeapje. Oant guon fan harren al net mear wisten dat der oait earne yn 'e wrâld lytse wrotters bestien hiene dy't in húshâlding mei tsien bern yn libben hâlde koene mei it meanen fan in smelle berm fan in smelle wei.

‘Wat se derfan makke ha! Der ûntstiene yn New Jersey hechte Fryske freonskippen, neist Fryske rivaliteit. Wy spilen elkoar gauris de bal ta, foaral yn de bou. Nim mannen as Willem van der Eems, earne út Wûnseradiel; Bill van der Eems boude op 't lêst hiele fabriken, en dan die ik it elektrys, Klaas Veenstra fan Nijlân it

[p. 228]

timmerwurk, wer in oarenien it leadjitten, it grûnwurk. ‘Frisian mafia’, seine se wolris.

Gauris deeglik folk. Nim âlde Teade de Groot, dy kaam fan de Lemster Strjitwei ûnder Follegea. En Andy (Anne) van den Akker dy't fan 'e Jobbegeaster kanten kaam. En net te ferjitten Wytse Falkema fan Aldegea-W., dy't as bakker dè spekulaaskening fan de States wurde soe. En Oense, ik bedoel Andrew Plantinga fan Ginnum dy't ek wol wist wat oanpakken wie. Wouter Nop dy't earst al fan Drylts nei Eastersee emigreard wie, sei ris: ‘Foar de sljochtweihinne Fries is it al gâns in stap en emigrear fan 'e iene kant fan de Lemster strjitwei nei de oare kant. Mar as der ienkear in hiele oseaan tusken leit, hâldt er de kop der foar!’ It is ek sa, ik ken mar in bytsje Friezen dy't mei de kop foardel werom nei Fryslân gyngen.’

It keppeltsje eartiids emigrearde Friezen dat sa oanelkoar hong, tinne hurd út. It praat gie de lêste tiid ek minder oer it Amerikaanse, mar mear oer it Fryske ferline.

Ray Piso: ‘Yn de mobilisaasjetiid fan de Earste Wrâldoarloch rekke heit yn de ban fan 't elektrys. Doe't er yn Wymbrits weromkaam, wie 't as stie de man ûnder stroom. As bern seach ik him mei fan dy grutte heakken oan de hakken yn de elektrisiteitspeallen opklimmen. De oanlis fan elektrys ljocht wie begûn.’

De lêste tiid dreamde er ek mear en mear oer it Fryske ferline. Foaral as er der syn bernsbern oer ferteld hie. Oer dat er noch mar in pear dagen troud wie doe't op 10 maaie 1940 de oarloch útbriek en er him yn in Chevrolet-autobus fan syn sweager Boate Westra fan Heech op it gemeentehûs fan Wymbrits melde moast. Nei de ôfslútdyk om minsken út it easten wei dêroerhinne te riden. In soad gaos, in bytsje heldendom.

‘De iene bidde, de oare flokte, wer in oarenien rôp om mem.’ De bussen waarden yn de slûs fan Koarnwertersân riden, Rinze en syn maten binne achter de seepeallen lâns oer Makkum nei Warkum flechte. Doe fierder oer Nijhuzum en de Gaastmar nei Heech. De Dútsers wiene al hear en master.

Healwei de jierren tweintich - Age en Ytsje soene fuort - stjoerde kastleinske Moeke Swop fan Aldegea heit in brief. Der stie op: ‘Aan de Man van 't Nieuwe Licht te Heeg’. Yn de brief stie:

[p. 229]

‘Wilt Ge niet eens even neer komen, wy prakkeseren over nieuw licht’.

Om dy tiid hinne ynstallearde heit de earste radio by ús oan de Skatting. Pake Tsjemme wenne twa huzen fierder, dat der waard ek mar in triedsje oer 't dak fan Jaring Fortuin syn hûs hinne nei pake lein. Dy jûns stie de âldman op 'e Syl te bearen fan ‘ús Rinze hat de radja en ik ha it luidding!’

De jûns dat Rinze weromgrypte nei it ferline achter it ferline, troande er my earst mei nei Buddy Freddy's Country Buffet. Lange tafels fol oerdied, foarkjende en petearjende snowbirds. Wy seagen earst ris om ús hinne om noch mear bekenden op te spoaren. Ald. ‘Waiting-room for heaven,’ liet er him ûntfalle.

De earste jierren fan Rinze en Saapke yn New Jersey. Yn eigen lân droech er frou en bern foar út de bibel, hjir wie er deaferlegen mei de taal. Thús lies er proaza fan Jan Jelles Hof, alias Jan fan 'e Gaestmar, skreau sels wolris in ferske. En no fielde er him yn ien klap analfabeet.

‘Thús hie 'k in pear feinten ûnder my, yn Paterson-NJ pakte my dan in jongfeint, dêr't ik as fakman wol tsien kear omhinne koe, by 't skouder en besocht my om 'e nocht wat út te lizzen. Blyn, dôf en stom wie 'k.

“Kalm bliuwe,” sei Saapke jûns, “yn 't elektrys bist him de baas.”

Doe't ik my der nei in goed jier wat trochhinne slein hie, belle my op in jûn de earste grutte Amerikaanse klant op. Ik naam de heak op, hold de hân der foar en rôp myn fjouwer jonges, dy't al flot Amerikaans sprieken, ta fan: “En jimme hâlde jim de bek!” Wolst dysels rêde.’

Ray Piso boude in bloeiende saak op dy't er letter oerdie oan Marten van Loenen, emigreard út Dokkum. Sels waard er projekt-manager fan in ynstallaasjekonsern, hie op in stuit in lytse tachtich man ûnder him, wie op soms trije projekten tagelyk boupastoar, fertsjinne grou en wie sawat dei en nacht yn 't spier.

‘Op in jûn kaam ik thús - wy wennen op de trettjinde ferdjipping fan in wentoer - en Saap sei: “Ho! It rint dy oer de hege skuon, sa belânest yn't gekkehûs.” It is raar te sizzen, mar doe wie 'k wekker.’

[p. 230]

In konneksje - dy hie er wilens by de fleet - sei dat der wat aparts foar him wie: in unike job op in unyk plak op de wrâld. ‘Se sochten in haad fan de technise en húshâldlike tsjinst yn in wolkenskrabber dêr't de Upper Ten fan de States húsmanne. Under de kolos siet in enoarme romte fol technyk, it like wol de masinekeamer fan in oseaanstomer. Net folle letter wennen Saap en ik dus op 'e hoeke fan Fifth Avenue en Central Park yn in lúks appartemint. Us jonges koene mei de underground nei skoalle. Yn de grutte paleizen boppe ús húsmanne de jetset fan de States. Myn taak wie om mei myn trettjin man personeel harren it wenjen sa komfortabel mooglik te meitsjen.

Net allinne de alderryksten, sa as de Rockefellers, mar ek grutte artistikelingen, sa as de top fan filmkompany Warner Brothers, sieten der. Film- en tv-stjerren, moderne Amerikaanse akteurs en skriuwers. Coleman Dowell sloech op de santjinde mei in oare man om, mar op in nacht hat er it him oansjoen, want hy lei dus plat op de Fifth Avenue. Dan wie der it ien en oar te regeljen. Doe't ien fan de topadvokaten fan it Neurenberg-tribunaal by my yn 'e flat stoar, wie 't opnij in spultsje fan hâlden en kearen. Men hie oeren wurk om fêst te stellen dat de man net fermoarde, mar oan in hertoanfal stoarn wie.

De gynekolooch dr. Feldman wenne deun boppe ús. Hy hie ûnder oaren Jacky Onassis en Saapke as pasjint, mar foar Saap krigen wy noait in rekken. “'t Kin better fan de skeaf as fan de bân,” sei er mei safolle wurden. En dan hiest mr. Lindsey noch, de man dy't boargemaster fan New York waard, en topbankiers as Charles Gordin, en in haaddirekteur fan in grutte Amerikaanse luchtfeart-kompany dy't syn wiif yn Florida op it strân achterliet sadat er de hannen frij hie foar it skieden wyfke fan de baas fan Seven Brothers. Sa gie de lift fan tolve nei trije of krekt oarsom en dat mochten wy dan sabeare net witte. Mar sa ferlear mynhear op frijersfuotten yn it flechttreppenhûs syn dikke portefúlje mei ûnder mear syn nammekaartsje. Doe haw ik mar oanbelle. Alsjeblyft, mynhear. Ha'k op Tolve fûn.’ ‘Unmooglik,’ rôp er en naam it korpus delikty tankber oan.

Saap en ik kamen op in simmerjûn yn Central Park kuierjendewei Jacky fan John Kennedy mei har nije leafde tsjin. Kamen

[p. 231]

gauris yn ús gebou. ‘Good evening, mr. en mrs. Piso!’ ‘Good evening, mr. en mrs. Onassis!’ Of Saap en ik seagen keningin Juliana foarby kuierjen mei de bern fan Marijke, dy 't flakby ús wennen. ‘Dat minske wol ek wolris gewoan beppe wêze,’ sei Saap. Der wie gjinien yn Nederlân dy't yn 'e gaten hie dat beppe even nei ien fan de bern wie.

Alde Nelson Rockefeller hie in soan en skoandochter en ek noch wat omkesizzers boppe ús wenjen. No en dan skeat er my oan: ‘Pas op myn folkje, my fellow!’ sei er, ‘en sjoch foaral goed ta op ús Spencer, want it wol mei ús soarte minsken ek wolris raar gean.’

Mei de komst fan de Rockefellers wiene de apparteminten ôfgryslik befeilige. In portier by de doarren, alle tagongen bewaakt, panykbellen by en yn de liften, altyd immen fan 't personeel mei yn de lift, ôfwikende slotten op de Rockefellerdoarren en rjochtstreekse telefoanferbiningen mei it plysjeburo.

Fan bûtenôf wie it gebou in ûnnimbere festing. Earst by de sânde ferdjipping fan ûnderen ôf rekkene begûn de rige sydfinsters. Neist de flat oan dy kant stie der earst it wrâldferneamde Guggenheim Museum of Non-Objective Painting, foar ynbrekkers ek al net yn te nimmen. Dêrnjonken in tsjerke mei muorren twa kear sa heech as dy fan in gefangenis.

Noait ynbrekkers, dat op âldjiersdei lei der foar dizze man altyd in steapeltsje dollars as tantiême te wachtsjen. Dûseurkes dêr't in sylboat of byneed in hiele nije boatsteiger foar it hûs oan de mar yn New Jersey mei te bestuiverjen wiene.

Op in moarn kaam ien fan myn minsken mei 't boadskip dat de help fan it djoere echtpear op de Sânde der net yn komme koe. Dit doocht net, tocht ik fuort. Dy minsken wiene ommers yn Frankryk mei fakânsje. Op de Sânde trof ik it poerfertroude minske oan dat opdracht hie de blommen wetter te jaan. Se sei, se koe de kaai net yn 't slot krije. Wy krigen yn 'e gaten dat der houten toskpluzers yn 't slot sieten. De haadportier mei oanhing mar by heech en by leech beweare dat der dy nachts gjin harsens oan ferkeard folk binnendoar kommen wie.

Ik krige de houten prikjes der mei in propaanbrâner út. En doe de doar iepen. Och myn leave stumper, alle laden midden op 'e

[p. 232]

flier lege, alles fan wearde - en dat wie hiel wat - fuort. Ek de lytse brânkast mei withoefolle dollars. Ta it sân ferdjippingen hege sydfinster hongen oanelkoar knope lekkens út.

Earst de plysje warskôgje. Yn in omsjoch hie 'k in keppeltsje resjersjeurs oer de flier, mar doe wie 't al lang dúdlik: fan de Fifth Avenue ôf hiene se al in skoftke waarnimme kind dat der op de Sânde jûns gjin ljocht baarnde. En se wiene der fansels ek al dagen achter dat men dwaande wie in nij dak op de tsjerke njonken it museum te lizzen. Se soene wol dien ha as hearden se by 't wurkfolk. Yn elk gefal hiene se in baas ljedder op 'e kop tikke, troffen op it tsjerkedak noch folle mear gaadlik materiaal oan, fabrisearden in stellaazje om oer it Guggenheim Museum hinne te kommen, makken der dêrnei ien lange ljedder fan, om fan 't Guggenheim-dak ôf it sydfinster fan de Sânde te berikken.

No wie 't de grap noch mar om deryn te kommen. Se tikken wat houten toskpluzers yn 't slot sadat harren gjinien oer 't mêd komme soe. De lekkens waarden brûkt om it goud, sulver en oare kostberheden ta 't sydfinster út sakje te litten. Op it Guggenheimdak wie ien fan de mannen wol genegen en lûk de bút mei in lange heak nei him ta.

Ik kaam ûnder en sei tsjin Saap: ‘Der binne guon dy't my it nijjier raar ôfwûn ha.’ Fuortendaalk ha 'k in noch better feilichheidsplan opsteld. En dêr wie âlde Nelson al. ‘Ik bin der suver bliid om,’ sei er, ‘op dit stuit hast al in noch folle better feilichheidsplan op papier!’ ‘Yeah, mr. Rockefeller!’ Ik koe him fuort it nije plan foarlizze. ‘Wy passe elkoar wol, Ray,’ sei er.’