It wrede paradys

[p. 168]

De belslide fan Ithaca
Klaas en Maris van der Ploeg fan Ithaca-Mich., Noard-Amearika

Klaas van der Ploeg bliuwt lang kalm, mar fan 'e moarn slacht de ûnrêst ta. Hjir op syn pleats yn Michigan is syn Fryske merje Nynke willich, en trijetûzen kilometer fierderop stiet de hynst Pyt. Hoe fier rikt de moderne technyk? Justerjûn hat in k.y.-man yn Kalifornië Pyt it sied ûntfytmanne en dat is no, beferzen en wol, ûnderweis nei Nynke. Mei de fleanmasine. Sil Nynke noch willich wêze as de fleanmasine komt?

Klaas eaget de loft ôf sa't heit Joris as bouboer yn Skalsum nei in lange droege rite de loft skôge. As de fleanmasine mei Pyt syn sied te let komt, hat Klaas in probleem.

‘In weeldeprobleem,’ moat Klaas van der Ploeg tajaan. ‘Sa't it wurk in boer yn 'e macht ha kin, sa kinne ek de omballingen de boer yn 'e macht ha.’ De Amerikaanse greidboer fan Skalsumer komôf draacht as fokker alle kenmerken fan de topsporter. As boer fokte er him achter de seediken nei 't eareskavot en hied er de heechste gemiddelde produksje fan de boeren mei mear as hûndert kij. En doe stiek er de grutte greppel oer, út op nije útdagingen. Ut syn goed njoggenhûndert kij lûkt er no tolve miljoen kilo molke jiers. Wat er ek ûndernimt, Klaas fan Joris van der Ploeg fan Skalsum, wol oan de top.

De hynst Pyt syn pinne woe noch skriuwe, de fleanmasine kaam op tiid mei it sperma, de merje wie noch willich, Nynke rekke foal en de boer waard wer kalm. En heech boppe de Atlantise

[p. 169]

Oseaan hinget wer in Boeing 747 fan Air France mei in pear kontenersfol Fryske stjermerjes. Chevaux par avion.

De reputaasje fan de hippise Fryske ymmigrant - it hynder - is yn 'e States net minder as dy fan de boer sels. Der giet gjin wike foarby of yn Kentucky stiet wer in keppeltsje Fryske hynders yn karantêne. Earst wat hingerich fan de jet-lag, dan noch in wike sa ûnwennich as in kat. Mar as Swarte Trude en Swarte Fedde oan harren nije baas yn it nije lân wend binne, komme de knibbels wer fier fan 'e grûn. Sa is fan San Fransisco oant Boston it Fryske hynder it statussymboal wurden yn de Succes Story fan de Frysk-Amerikaanse boer. Wylst begjint ek de Amerikaan niget te krijen oan it Fryske hynder. It kin net lang mear duorje, dan ride der likefolle Fryske seazen oan 'e oare kant fan de dobbe as yn Fryslân sels.

Klaas en Mares van der Ploeg wenje by it doarp Ithaca, sa'n fiifhûndert meter fan 'e pleats ôf. In splinternij wenhûs yn Ranche Stile. Sealen fan souterrains. It gehiel mânsk genôch om omboud wurde te kinnen ta doarpshûs anneks bûthús foar tritich kij. Wêr't men boppe de souterrains ek tahâldt - yn 'e grutte opkeamer, de wenkeuken, op 'e balkons of yn 't bubbelbad fan de guestroom - oeral sjocht men út op 'e gloaiende fjilden fan Ithaca.

Mar nergens oan it lewant in foto, skilderij of relikwytsje út it âlde lân. Hjir steane boer en boerinne net mear mei de iene skonk yn 'e âlde en de oare yn 't nije Ian. By Klaas en Mares hat it altyd al in spultsje west fan alles of neat. Der hinget allinne in loftfoto fan hûs en hiem, dy't de situearing fan wenhûs, stâlen en sleufsilo's fierderop ferdúdliket.

‘Noch even oer de hynstebeweging; ik bin yn 'e wille en lit aanst in seas oerkomme,’ seit er. ‘Ik haw al in knappe karre fan Jannes van der Wal út 'e Stellingwerven oerfleane litten, mar fan alles wat ride kin, is der neat moaier as in echte seas.’

Oan de keukenstafel sweeft it petear tusken kultueroptimisme en -pessimisme. Bestie der eins noch in boerekultuer yn 't ferlitten lân? Wiene der noch sokssawat as statussymboalen? Hoe lang wie 't al net lyn dat boer en boerinne harren identiteit en eigenwearde stal joegen yn de arsjitektuer fan de pleats, de snit fan harren klaaiïnge en fersiering fan harren rydtúch? Doe't Nederlân syn

[p. 170]

agrarise kultuer sa goed as opjoech, rekke de glâns derôf. Doe't tusken mar en klif de boer as haadskuldige fan de fersmoarging oanwiisd waard, wie der fan in gefoel fan eigenwearde net folle mear oer. In fleanmasine gie omheech, en dêrûnder wie it wachtsjen op it momint dat it lêste echte ûleboerd fan de lêste echte pleats waaie soe. Wilens waard de âlde fersiering yn plestik op de rekreaasjewenten yn 't wetterlân set. Rituelen rekken út 'e moade, en de boer hie him de symboalen ûntstelle litten.

De Amerikaanse countrymen ha blykber noch wat fan dy âlde drive om te prestearen en te manifestearen. Yn Fryslân late dy driuw flak nei de Twadde Wrâldoarloch ta yndrukwekkende boeremanifestaasjes. Sa telden de fokfeedagen tusken 1948 en 1954 tûzenen besikers út mear as tritich ferskillende lannen. Dy koestering fan eigen Fryske libbensstyl, dy ferwûndering oer eigen kollektiviteit en prestaasjes, docht no dan opgong yn 'e Farmersbars fan Stephensville, Silver Springs, Chino en Sioux City. Dêr hinget noch de myte om in boerebestean, ja sels de Fryske boerestân, ek al waard de brandewyn blended whisky. Sa't yn 't lêst fan de jierren fjirtich de fokfeepommeranten - guon noch yn streekjebroek - de etablisseminten oan de Ljouwerter Sophialeane betrêden, sa strike no yn Country Stile klaaide Frisian Yankee's del yn de Hors Cutter Bar. En se komme mei in goed ferhaal. Wa't op it Noard-Amerikaanse kontinint de grutte feedagen en feefeilingen fan de jierren njoggentich ôfstrúnt, kin net oars as ta de konklúzje komme dat Fryslâns agrarise elite net mear yn Fryslân sels mar oan 'e oare kant fan de oseaan te finen is.

Elite hat men fansels yn soarten. Yn 'e jierren tachtich en njoggentich ferhuzen der ek ferskate Fryske boeren nei foaral Kanada mei, lit ús sizze, in swart plakje oan 'e poat. Se hiene foar grou jild harren lân en molkkwotum ferkocht en fergeaten dêrnei mei de fiskus ôf te rekkenjen. Yn wêzen naaiden se wat skurf op 'e hûd út. Aardich wat boeren ha mei dizze manier fan ferhiizjen tusken de twa ton en oardel miljoen gûne útsparre. It draaide út op in spultsje fan ‘wa hat de sterkste senuwen’.

Op harren nij stee waard in brief fan de Nederlânse belestingtsjinst besoarge. Om de deale moast der, mei it gefaar fan beslachlizzing, noch ôfrekkene wurde! No, dat wie wol wat. Mem,

[p. 171]

dy't dochs al net mear fan ûnwennigens sliepe koe, rekke no suver oerspand. Guon foldiene mei de hite azem fan de fiskus yn 'e nekke, harren wetlike plicht dochs mar, oaren waarden sa skitend benaud dat se, ris op de famyljebesite nei 't heitelân, net mear op Skiphol doarsten te lânjen; se fleagen oer Brussel, Düsseldorf of Hamburch, bang as se wiene yn 'e kraach grypt te wurden.

De Nederlânse fiskus waard waaks. Ein jierren njoggentich stiene se by elke finale útferkeap fan pleats, kwotum en fee by wize fan sprekken by de boer op 't hiem en easken mei it gefaar fan beslachlizzing in foarskot op 'e belestingoanslach.

Mar lykas ivich en altyd soene ek no wer de iiskâlde bretalen de heale wrâld ha. In lyts part fan de ‘kwotumflechters’ rekkene noait ôf, ek al soe ein jierren njoggentich de nekke damp oanfiele fan al dy hite azem.

Hoefolle wie de wrâld grutter en lytser tagelyk doe't Biltboer Theunis Oostenbrug ien fan de pommeranten fan de Fryske bollekeuring wie en de sjah fan Perzië, op safary yn Fryslân, de bollenammen ‘Súdhoekster Piet Eduard’ en ‘Amarilla Keizer Annes Adema’ foutleas útsprekke koe.

Wy binne wer yn Ithaca-Michigan, dêr't de merje op ôfstânbetsjinning foal waard fan Pyt. Hoe kin in Klaas van der Ploeg, koweman yn ieren en sinen, him yn Amearika sa ta it Fryske hynder bekeare? ‘Miskien,’ mimert er, ‘miskien is it túchhynder wol folle mear as in statussymboal. De stienearme emigrant fan eartiids moast de bân mei it heitelân besykje fêst te hâlden en te symbolisearjen mei it te pronk setten fan beppe's smelsulveren earizer of in kykje fan de Protterspôle. De neo-ymmigrant hjirre lit in Fryske merje fan tweintichtûzen dollar oerkomme. Tiden ha tiden; wy hawwe hjir op 'e pleats no acht foale Fryske merjes omstappen. Yn ferliking mei de âlde emigranten, dy't ús foar giene, meie wy ús eins net iens emigrant neame. Yn Fryslân ferkochten wy foar miljoenen molkkwotum, fee en lân, wy kamen mei in sekfol jild diskant op, ússoarte minsken binne gjin immigranten mar ferpleatsers fan kapitaal.’

Oer trije dagen wurdt ‘oan 'e oare kant’, op 't Frjentsjerter Sjûkelân, de PC ferkeatst. ‘Klaas praat nergens oer,’ ferklapt Mares. ‘Ferrek ja,’ lit er him eefkes letter ûntfalle, ‘miskien gean 'k derhin-

[p. 172]

ne. Mar wachtsje even, wy ha dan ommers ek British Open. Golf, dêr mei 'k graach nei sjen.’

‘Klaas syn Fryslân ferwettert al wat,’ stelt Mares fêst.

Wêrom begûn de fokker dy't it yn Skalsum sa yn streken hie, hjir opnij? Yn Fryslân ha famylje, freonen en kollega's wol in ferklearring. Freon en kollega-fokker Boyen de Boer fan Stiens: ‘Klaas hat de mentaliteit fan de Amerikaanse manager, hy kin strategys tinke, kin him konsintreare op de belangrykste punten, sjocht it grutte ferbân, liket it gelok nei syn hân sette te kinnen. Hy wist dat er yn Fryslân slagje koe. En dan komt de rop om in nije útdaging.’

Minne Blanksma, âld buorman en feefokker: ‘Yn Skalsum hied er as fokker yndie wat fan de topsporter dy't it ta goud bringt, dan beide skonken brekt, dan weromkomt en opnij goud wint. En dan sjocht er om him hinne as der ek earne oars noch wat te ferhapstûkjen falt. Klaas krige hjir de kowesykte leucose yn 't beslach. Guon bisten moasten ôfmakke wurde. In fokkersramp, mar Klaas focht werom en segefierde letter opnij. Ik bedoel, it binne net de sleausten dy't it lân ferlitte.’

Ieme Bakker fan Lollum, dêr't er ea in legendarise transaksje mei sleat: ‘Ik hie hjir om 1975 hinne tolve bêstachtige hoklingen, 'k woe ophâlde en Klaas kaam. 't Wie noch sa'n jonge, mar hy bea foar de keppel achttjintûzen gûne. 'k Die 'm op 't lêst gelok. En doe luts er achttjin tûzen-gûne-bryfkes út 'e binnebûse - dat wie doe in fermògen - en sa ried er mei in blos op 'e wangen it hiem ôf. En hy wist better as wa dan ek dat er in gouden slach dien hie. Allinne al dat iene hokling, Feikje, wie 't dûbel en dwers wurdich; mei Feikje hat er de nasjonale top helle. Guon keaplju kinne yn in ko sjen, Klaas kin in ko mei 't bleate each scanne.’

Syn heit, Joris van der Ploeg (90): ‘It wie noch sa'n snotjonkje en hy stie der by doe't ik in ko ferkocht. Noch sjoch ik hoe't it bern nei syn mem stode. ‘O mem, dêr ferkeapet heit my syn alderbêste ko,’ gûlde er, ‘de bêste ko, dat is dochs hartstikken in griis, mem!’ Op ien ein wie dat jonkje.’

Syn mem, molemakkersdochter Aukje van der Ploeg - Westra (89), ôfkomstich fan Frjentsjer: ‘Myn man wie safolle wol bouboer as koweman. En hy wie - hoe sil 'k it ferklearje - hy wie justsjes de sunige kant it neist, dat hy betanke foar 't stamboek. Klaas,

[p. 173]

noch mar in opslûpte jonge, oertsjûge krekt salang dat wy wer lid waarden. Fan dat stuit ôf hied er noch mar ien ding yn 'e kop: fuorje en melke en fokke en de top helje. Hy wie ús opfolger, wy woene wol fan 'e pleats ôf, mar hy seach doe net om nei froulju, hy seach allinne mar kij. En doe ynienen seach er tusken de kij ek noch wat oars rinnen. Fyn mar ris sa'n frou.’

Klaas sels: ‘Kinst ek in stazjêre brûke,’ frege Kees van der Hengel yn Oentsjerk. ‘In Kanadees, studint oan 'e lânbouhegeskoalle fan Guelph-Ontario.’

‘As it in bêstenien is, stjoer 'm mar,’ sei 'k. It die bliken it wie in frommeske. Sy rekke by ús yn 'e kost, spriek yn in omsjoch Frysk. Ja, en ek noch geef Frysk.’

Mares Kaas, ûnder de reek fan Niagara berne as dochter fan in yn 1948 út Leusden wei emigrearde roomse karrider: ‘'k Kaam Fryslân ynriden. Wat in lân! Oare kant Akkrum seach ik ûnder prachtige simmerloften in grutseil samar oer de fjilden skowen. In seil, fierder skowend oer fjilden sa sljocht as in golfbaan. 'k Kaam yn Skalsum, Klaas wie de boer, in yn myn eagen al wat âldere man, ik seach by him op. In âlde heit en mem. Ik hie 't gefoel dat se my op hannen droegen. Rillegau moast Klaas in lêzing hâlde foar boeren yn Madison-Wisconsin en wilens mocht ik thús yn Skalsum it kealtsje Feikje 89 op in grutte feefeiling showe. Nei ôfrin belle er my út Wisconsin wei op, ik sei dat it keal it rekordbedrach fan 54.000 gûne opbrocht hie, mar ik leau hy hearde it bedrach net iens, wy hearden allinne elkoars stim. Yn wêzen wie doe net allinne Feikje 89 ferkocht, mar wy beide ek.

Ik woe de taal fan Skalsum sprekke. ‘How old are you?’ woe Wybren Stelwagen witte. ‘Twaentweintich!’ sei 'k. Hy waard der kjel fan. ‘Of komsto hjirwei!’ Ik wie, lykas ús fjouwer bern no, in spûns dy't elk nij wurd opsûcht en fêsthâldt. Doe't wy trouden wie 't, sei men, net te hearren dat ik gjin Friezinne wie.’

Klaas: ‘Yn Skalsum kamen ús gasten oeral wei, fan Súd-Afrika oan Sina ta. Sjen hoe't wy buorken. Mar wilens moasten wy, om grip op 'e saak te hâlden, sels ek de wrâld yn om perspektyffol fokmateriaal. Hjir yn Amearika rûnen wy tsjin ús eigen ferline op; fûnen de wilens feredele produkten dy't ús eigen foarfaars hûndert jier lyn eksportearden. It wie alhiel net ús bedoeling en emigrear.

[p. 174]

Mar dan komt der in stuit datst yn 'e ban rekkest fan de nije mooglikheden. Amearika, dat kolossale lân, dêr is wat te berikken. Hoe genedeleas de ekonomy hjir ek om him hinne slaan kin, de dynamyk fan 'e States ìs der oan 'e oare kant fan de oseaan net.

As wie 't sa bestjoerd, yn 1990 gyng op in jûn yn Skalsum de telefoan. It wie de auto-ymporteur en boer Wijnand Pon. ‘Ik haw sin oan dyn hiele keppel,’ sei er. ‘Ik bin genegen,’ sei 'k, ‘mar dan wol 'k ek àlles oan dy kwyt: kwotum, lân, de kij, alles.’ ‘'k Bin moarntemiddei twa oere by dy,’ sei er.

Ik sette de 1.280.000 kilo kwotum op sa'n fjouwer miljoen gûne, de sechstich hektare lân moast doe tusken de 35.000 en 40.000 gûne opbringe en de kij soe 'k rottekrûddjoer kwytreitsje. Wijnand wie der om twa oere, om trije oere wie 'k boer-ôf.’

De iene kin mear mei de ponge as de oare mei 't jild. Pon wie net by steat en meitsje furoare mei it Van der Ploeg-beslach. Wol moast Pon noch jierren royalty's betelje foar it brûken fan Klaas syn topbolle Feikje's Rocket Chairman, byneamd F16. Sa kamen de persintaazjes fan mear as hûnderttûzen dekkingen op rekken fan Van der Ploeg syn Nederlânse bv. In bv sûnder geheimen.

Klaas en Mares giene nei Ontario, New York State en úteinlik nei Michigan. Dêr kochten se ûnder it doarp Ithaca in goed bedriuw mei 275 bunder bêst lân en 240 kij mei slepen molke. De útdaging begûn. Nei in jiermennich stie der in spul fan tsien miljoen dollar. Dat tichter en tichterby komt de oere dat Klaas en Mares van der Ploeg yn 'e Fryske belslide nei de buorren tuge, nei de hynstedagen fan Ithaca yn Michigan-USA.