|
| |
| |
| |
De goudsiker
Obe Veldman fan Corsicana-Texas, Noard-Amearika.
‘Wy koene net langer op Kipenburch bliuwe. Op in jûn hearde ik dat heit tsjin mem sei, ‘Gryt, wy barste derút!’
‘Ja,’ sei mem, ‘foar en achter barste wy derút mei de hiele brot.’ Yn 'e foarein tolve bern, yn 'e achterein tolve melkekij en wat keallen, en dan noch in baarch. En der lei tolve hektare lân by dat Gaasterlânse spultsje. Sângrûn. Trouwens, dy bargesûch dêr't ik it oer hie krige op in jûn trettjin biggen. ‘Lútsen,’ gie mem hiel kalm fierder, ‘as wy hjir oan 'e Luts sa trochbuorkje en it set like hurd oan as altyd, dan moatte wy mear romte ha.’
‘Ja,’ sei heit, ‘foar en achter ha wy ferlet fan romte.’
En der kaam romte. De Foarsjennichheid hie 't sa beskikt, heit koe ûnder Haskerdiken in pleats mei 36 hektare lân hiere. Net swier lân, mar wol fluch lân. Mei waarm waar koe men op Haskerdiken it gers groeien hearre. It wie 1946 doe't wy Gaasterlân ferlieten. Hjir, safolle tûzenen kilometers fan Haskerdiken, en safolle jierren letter, tink ik dat der yn dy tiid yn ús húshâlding sprake west hat fan something like a Roman Catholic Network, want dy hierpleats wie it eigendom fan in Treemans, haadredakteur oan it Limburgs Dagblad. Dy minsken wiene wat rijeftich mei it jild. Se seine, ‘de famylje Treemans hat it breed en lit it breed hingje.’ Yn Limburch tochten se fansels: in sunige, hurd wurkjende Fryskroomse húshâlding mei in leger opgroeiende jonges yn 'e hûs, dy kin de hier op ús Fryske pleats mei gemak byelkoar melke.
En yn Haskerdiken molken we de hier byelkoar. Op it nije stee waard it tolfde en lêste bern fan Lútsen Veldman en Grietsje
| |
| |
Agricola berne. Iksels wie de fjirde, siet dus tusken de trije âldsten en de acht jongsten yn, sil doe in jier of trettjin west ha. In bulte oandacht krijt men yn sa'n sitewaasje net. Mar harkje goed, dat hat my net knoeid of sear dien, o nee, ik bin der miskien wol wat rêdiger fan wurden. Maurits wie de âldste soan en dan kaam Bertus. Dy twa sieten boppe my, dy moatte by 't ferhúzjen út Gaasterlân fyftsjin en fjirtjin west ha. Sadree't wy as jonges op Haskerdiken it hiem op kamen, lei der wurk te wachtsjen. En wy wiene meastal thús, no dan witst it wol.
It wie it jier dat it al ier hjerstich en wiet begûn te wurden, it fee stie noch net op stâl. Moarns om fjouwer oere wie 't melkerstiid, en dy nacht wiene der slepen wetter fallen. Doe't ik de kop bûtendoar stiek, wie 't noch neare nacht en kjelderich. Sa bejoech ik my troch de weake hikkedaam achter de pleats it lân yn, my tinkt om it hynder op te heljen. Wy moasten ommers mei de wein fol molkbussen it lân yn om de kij temjitte te kommen en te melken. Mar al yn dy daam, yn dy weake drek, sûgden de klompen harren fêst. Op in klomp en in sok poatele ik fierder. Net eefkes, mar oan kofjetiid ta in wiete poat. Miskien dat dàt de oere west hat dat ik foar it earst by mysels tocht: Dit libben wol ik net ta myn foarlân rekkenje, ik wol hjir net bliuwe. Wêr't ik hinne woe, dat wist ik net, dat koe my doe ek net folle skele. Ja, ik hie in dreambyld: in moai en waarm lân dêr't ik wol boer wurde koe mar noait wer mei in wiete poat hoegde te melken. Ja, ik woe it leafst nei in oarde mei sinneskynwaar en noflike minsken.
Tsjin ús as jonges sei heit gauris dat wy mar om ús hinne sjen moasten om wat oars, ‘want elk kin 'k net boer meitsje.’ Mar it boer-wêzen siet ús yn 'e genen. Nim ús Maurits, dy koe leare dat it in lust wie. Dat Maurits nei de Lânbou-winterskoalle. Dat wie doe de skoalle foar boeresoannen dy't goed leare koene mar net skoalmaster, dûmny of pastoar, mar boer wurde woene. Sadree't er thús kaam, skeat er yn 'e overal en gie wer fluitsjend oan 't wurk. Moarns en jûns mei fuorje en melke. No, dan wurdt it mei de boeken fansels neat. Maurits fan dy skoalle ôf. Dochs is er net allinne in tûke boer, mar ek in goede ûndernimmer wurden. It is sa't Kees de Wolff fan 't Hearrenfean altyd sei: Kinst net foar ûndernimmer leare, men wurdt as ûndernimmer berne.
| |
| |
Ik belâne op de middelbere lânbouskoalle yn Didam. It Roman Catholic Network. Spesjaal foar rooms-katolike boerejonges wie dy middelbere skoalle. Achternei besjoen is dêr myn proses fan losweakjen begûn. Ik soe losreitsje fan it âldershûs, fan Fryslân, fan Nederlân, fan de âlde boere-kultuer. Unbewust haw ik dêr yn dat folle lantsje it gefoel krigen dat ik - hoe sil ik it sizze - te min siken krije koe. Der feroare yn dy dagen ek sa'n soad. De melkmasine kaam, der wiene âlde en nije idealen en om dy idealen te ferwêzentlikjen, wiene der tefolle gadingmakkers.
Yn Didam waard ik suver kjel fan mysels, sokke hege sifers helle ik. Der wie ek gjin bûthús dat rôp. Mei it diploma yn 'e bûse moast ik earst ûnder tsjinst, belâne by de huzaren en learde mei in Patton-tank om te gean. Mar de Pattons moasten nei Korea fearn wurde en doe krige ik in Centurion-tank ûnder de kont. It wie yn 'e tiid fan de Korea-oarloch, dat ik tocht: Bliksem, Korea is in moai aventoer. Mar al it gerach en gekommandear yn 't militêre bestean spriek my net sa oan. Sa'n offisiersskoalle like my wol op fleanen.
‘Ik moat leau 'k mar nei Kanada.’
‘Tsjonge jonge,’ sei heit nei in momint fan swijen. Doe't ik opseach stoarre er foardel. Dêrnei die er wer sa gewoan as wat, hy sei: ‘Do bist oars noch yn 't leger.’
‘Ja, mar ik leau, ik fyts moandeitemoarn mar nei De Jouwer, nei 't gemeentehûs, nei de nije boargemaster. Se sizze, dy Wytse Hoekstra hoecht mar ien kear nei Den Haach te beljen, en do hoechst net langer ûnder tsjinst.’
Mem sei: ‘Do moatst dyn eigen libben bestjoere, mar ik wol dy ien ding sizze, do moatst fier rinne om it better te krijen as thús.’
En no, in goed heale ieu letter, sjoch ik ús mem wer foar my sa't se my doe yn 'e âld keuken taspriek. In mem, fansels roomser as alle pausen mei-elkoar, from yn ieren en sinen, mar dochs mei in grutte libbensmissy. En dy missy wie: tsjinje en ferantwurdlikens nimme. In djipleauwige frou, dy't der ek nei libbe.
In pear wike nei de âlvestêdetocht fan 1954 kaam it ôfskied. Der soene in wykmennich letter ek in pear fan myn neven nei Kanada ôfsette: Bertus Agricola fan Himmelum en Koos Haarsma fan Texel. It koe wolris sa wêze dat dat myn fuortgean foar de âldelju wat minder pynlik makke hat.
| |
| |
Wat my fan dy reis nei de oare kant fan de oseaan noch helder foar de geast stiet, is it wykjen fan de propellers fan dy âlde, lawaaierige DC 3. ‘Dizze wiken mealle my nei in oare kant fan 'e wrâld,’ sa sûze it my troch de holle. Op dat momint haw ik net meald om de wurden fan mem, dy't herhelle hie fan ‘do moatst fier rinne om it better te krijen as thús.’
Healwei boppe de oseaan haw ik noch wol eefkes field oft de hûndert gûne bûsjild noch yn 'e beurs siet. Ik hie op dat stuit al lang yn 'e gaten dat jild net alles betsjut mar wol ferrekte noflik is. Yn Montreal lei in pak snie, safolle hie 'k oan 'e Luts op Kipenburch noch noait sjoen. De earen frearen my hast fan 'e kop, wylst ik de trein opsocht dy't my dwers troch Kanada nei Vancouver bringe moast. It waard in treinreis dy't fjouwer dagen en trije nachten duorje soe. De rop fan de machtige lokomotyf yn dit winterlân sil my altyd bybliuwe: dat âljen fan dy kolossale rûp dy't ús dwers troch de flakten en oer de Rockey Mountains wrotte. It hie wat dierliks, it wie as hearde de trein by de yndrukwekkende natuer fan Kanada.
Foar my oer yn de wagon siet in jong pearke út Fryslân, as ik it goed ha út 'e omkriten fan Wommels. De man siet al net folle praat oan, mar no waard er stiller en stiller. Ik woe de fleur der yn hâlde en sei: ‘Wat in machtich lân en wat in machtige reis!’
‘Jo sizze machtich, no, dan binne jo in echte emigrant,’ sei de frou bewûnderjend. It oerweldigjende lânskip beneare harren blykber. ‘Dit lân is sa grut,’ stammere de man doe, ‘it is om bang fan te wurden.’ ‘Ja,’ sei de frou, ‘wêr wurde wy yn Godsnamme hinne brocht.’
It wie op dy reis dwers troch Kanada as begûn ik dûbelop te libjen, te tinken en te hoopjen. Ik hie der sin oan. Wêroan? Dêr joech ik my doe noch gjin rekkenskip fan. Underweis kamen my allegearre foarfallen út it ferline yn 't sin. Sa seach ik foar my hoe't ik as jonkje yn 'e earste oarlochswinter oer de Luts ried. Op redens nei skoalle yn Balk. Mei in stikmennich oare bern fan Kipenburch foarmen wy in lyts peloton. Ik sil in jier of acht, njoggen west ha, want ik hie noch de swartbreiden hoazzen oan en ried yn 't achterste gelid. It wie noch net earlik ljocht, dy kâlde wintermoarn, en sa kamen wy in keppeltsje bêste streekriders tsjin. ‘Alvestêdetocht- | |
| |
mannen!’ rôp Maurits. ‘Ferrek, it is hjoed Alvestêdetocht!’
Hy hie 't noch net roppen of dêr heakke in tsjinlizzer, in hurdrider, mei it knopke fan syn redens yn myn linker breiden hoas. En doe is ús om sa te sizzen in mirakel oerkommen, want de wollen trie fan myn hoas wie izersterk en rekke net wer achter it knopke fan dy âlvestêderider syn reed wei. De tsjinlizzer fan de Alvestêdetocht jage troch en myn hoas raffele foar mear as trijekoart ôf. Ja, oan ien tried wei troch raffele ik ôf en fielde hoe't myn skonk bleater en bleater waard. Dàt byld, dat gefoel hat my yn al myn reizen oer de wrâld net mear ferlitten. It libben wurdt koarter en koarter lykas in hoas dy't ôfraffelt, en sa faak tink ik: Dêr op 'e Luts yn Gaasterlân hat in reedrider riden, in tsjinlizzer dy't my heal útklaaid hat sûnder dat er der sels oait weet fan hân hat.
Einlings lei dêr, wat yn de bedelte, dy fiere stêd: Vancouver. Myn fjirde Kanadese dei wie úteinset. It fielde hjir net sa kuipende kâld oan as yn Montreal, dat ik stapte fuort fan 't spoarstasjon nei it arbeidsburo om in wurkplak. It duorre net lang of de kantoarman belle en belle, en dêr hie er al in boer foar my. Ut it tillefoanpetear koe 'k opmeitsje dat dy boer my daalk wol brûke koe, dat even letter ried ik mei de Greyhound rjochting Ladner. It doarp wie net folle mear as in benzinestasjon en hjir en dêr in hûs.
It begûn al wer jûnich te wurden, ik stie der skoften te wachtsjen, fielde de froast yn 'e noastergatten. Einlings, dêr stoppe in grutte slide mei - it koe net misse - myn boer. In man mei in readrútsjese jekker oan.
‘Clifford Wright!’ Hy kaam my temjitte as wie 'k in langferwachte famyljelid, mar yn 'e auto die bliken, hy wie saaklik. ‘Wy begjinne mar mei 85 dollar yn 'e moanne.’
‘As ik net min foldoch, meitsje wy der hûndert dollar fan,’ sei 'k. Heit hie 't ús leard: ‘Wa't himsels ta skiep makket, wurdt fan de wolven opfretten.’ Clifford Wright seach mei niget myn kant op en begûn ûnbedaarlik te laitsjen.
In kertier letter swaaiden wy it hiem op. It rûn tsjin jûns itenstiid, yn 'e húskeamer waard de tafel klearmakke. In moai iterskleed op 'e tafel, deftige skalen, wynglêzen; se hiene der sa te sjen in spesjale ûntfangst fan makke. Alteast, dat tocht ik. Mar de oare deis
| |
| |
die bliken, sa waard de tafel alle jûnen klearmakke, en sa mocht ik ek altyd mei ite. Trije opgroeiende bern dy't my as leave skoaljufferkes hurd it Ingels learden; ja it wie in geweldige sfear. Ik krige in moaie sliepkeamer net fier fan dy fan de boer en de frou. En yn 'e achterein, yn it wurk, koe 'k ek hiel goed mei Clifford Wright opsjitte. It wie in mingd bedriuw, ik learde sels hoe't men earten ferboude. De boer joech my ek de frijheid, seach leau 'k rillegau dat der wol in boer yn my siet. Op Kipenburch en Haskerdiken hie 'k it noait min hân, mar hjirre hie 'k it gewoan poerbêst. En ik hearde it mem wer sizzen: do moatst fier rinne om it better te krijen as thús.
In fearnsjier letter barde ik boppe kost en ynwenning hûndert dollar. Op in snein kaam der in skriuwen fan myn beide neven Bertus en Koos, dy sieten no ek al yn Kanada. It die bliken, se hiene it mei harren boer sa goed net troffen. Se sliepten, lykas in soad nije boere-emigranten, yn goare hokken, moasten meast har iten heal bûtendoar ophaffelje. ‘Thús hiene wy noch in skythús boppe de jarresleat stean,’ lies ik, ‘mar hjir moatte wy ús as personiel tusken de bargen behelpe. Hoe sit dat by dy boer fan dy?’
‘Wy sille net neilitte om elkoar te helpen,’ sa praten wy ôf, ‘mar wy moatte ek net tefolle op elkoar wachtsje.’ En sa is it gien. Yn wêzen socht in elk yn syn nije wrâld om syn eigen gelok.
‘Der leit goud foar ús klear,’ sei Bertus Agricola op in kear. ‘Wierlik goud. Heech yn Alaska. Wy moatte goudsykje, Obe.’ Goudsykjen spoeke my ek al lang yn 'e kop om, de hjitting wie dat it it dûbele oan lean oplevere.
Ik wenne no al hast oardeljier by Wright en hie sa'n poerbêst plak, ik doarst hast net te sizzen dat ik fuort woe. Dat ik skytskoarre der mar tsjinoan en sis it tsjin dy boer en boerinne dat ik nei Alaska woe om te goudsykjen.
‘Der is wat mei dy,’ sei Clifford ûnder de moarnsbrogge.
‘Dat falt wol wat ta,’ liigde ik.
‘Nee, do rinst ergens mei om. De frou hat in antenne, se sei justerjûn op bêd: Obe dêr is wat mei!’
‘Ik fyn it beskamjend te sizzen,’ goaide ik der út, ‘mar ik wol goudsykje, 'k wol hurder sparje kinne, sjen jild te krijen.’
‘Mar Obe, dat begripe wy bêst. Do wiest as in soan foar ús,
| |
| |
en in bêste wurker, mar dêrom hoechst hjir net altyd op 'e pleats hingjen te bliuwen. Nim ien ding fan ús oan: de doar bliuwt altyd foar dy iepen.’ Dat wiene de Wrights.
Mei Bertus en noch in buorjonge fleach ik in wykmennich letter nei it Yukon Territoarium yn Noard-Alaska. It wie begjin juny, wy giene de lange dagen temjitte. Earst nei White Horse City en fan dêr alhiel nei Dawson City. Dat lêste ein hat ien fan myn swierste reizen west, want it waar waard sa min, it wie as soe de âld fleanmasine yn twaen brekke. Ik wie sa loftsiik dat ik tsjin Bertus sei: ‘Soademiterje my der yn 'e frede út, ik wol dit net langer ûndergean.’ No wiene mem har wize wurden wer de wierheid.
‘Asto delmiterst, dan geane wy ek,’ sei Bertus. ‘Ik sil dy helpe,’ do bliuwst hjir moai neist my sitten, want wy geane te goudsykjen, wy sille in sekfol dollars byelkoar skraabje en dan binne wy boppe-jan.’
Noch dyselde middeis wiene wy teplak en saksearre myn lijen wer wat. En dyselde jûns giene wy nei in fatsoenlike bioskoop fol rûchhouwers. Doe't de film om kertier oer alven útkaam, die bliken it wie noch altyd ‘bright daylight’. It wie moai waar, lange dagen en goud wat de klok sloech.
‘It wurdt hjir leau 'k net nacht,’ sei Bertus ferheard. En sa wie it. Mar doe't wy by de barakken kamen, briek al de earste fjochterij út. ‘Dy mannen binne noch wylder as simmerdeis op 'e Lemmer,’ stelde Bertus fêst. Der wie ien hufter by dy't in lege wiskeyflesse op de ûnderdoar fyn houde. Wy seagen it oan, en doe flibe er ús kant op en begûn mei de heale flesse te driigjen. In oerke letter besocht ik my yn 'e barak del te jaan, mar ik hie wol in izeren staaf ûnder myn brits lizzen.
Twa moanne letter koe de staaf der weihelle wurde, de bazen hiene de minsten fan de minsten fuortskopt en op 'e fleanmasine set. It wie in hurd libben mei strenge wetten. Wa't fjochtsje woe of stikem goud achteroer drukte, koe fuort de koffer pakke.
It goudsykjen yn 't moeras boppe de Yukon River hie wol wat fan 't turfmeitsjen yn 'e Deelen achter Haskerdiken, mar hjir oan 'e Yukon River siet de froast ivich en altyd yn 'e grûn. Yn 't moeras rammele en hime de baggelmasine by nacht en by dei. Wy fertsjinnen oardel dollar yn 'e oere en ik koe genôch oeroeren meit- | |
| |
sje. Sneins gie it oerelean dûbelop. Der wiene gjin froulju en ek net in protte oare fersetsjes dêr't wy it jild oan fergrieme koene, dat ik koe mar raak sparje. Ik tocht: As ik earst mar in moaie steapel dollars ha, dan kin 'k lân en fee keapje.
Earst moasten wy om de tweintich meter in gat yn de ivich beferzen grûn boarje. En dan de grûn mei de hegedruk-wetterspuit ûntteie. It goud sa't it dêr noch smoarch hinne lei, jilde yn dy tiid 35 dollar de ounce. Noch mei modder dertrochhinne leine wy de stikken op in bêd, dan gie it troch de trommel en dêrnei waard it útspield. Ik haw it meimakke dat ús mole foar 30.000 dollar yn 'e oere oan goud boppe de grûn helle. Op in kear skrabe ik sels ris in ammerfol suver hast klearebare goud byelkoar doe't de baggelmasine stil kaam te stean en dan skjinmakke wurde moast. Mar dat goud wie net foar my, it wie foar de kompanjy. Sa kaam it momint dat ik tocht: ik krij hjir wrottendewei wol wat jild om hannen, mar gau ryk silst der noait fan wurde. En dan wie it goudsykjen ek noch ferrekte swier en kâld. Op 15 augustus kamen al wer de earste snieflokken. Wy ha trochwrotten oant it fjirtich graden frear. Doe holp sels dynamyt net mear om it goud boppe de grûn te krijen. Ik ha yn tiden fan froast noch in skoft yn in wurkpleats stien en my it reparaasjefak wat taëigene. Want as ik wat leare koe, wie 'k der by.
‘En no wol 'k fuort, nei de waarmte,’ sei Bertus op in jûn. ‘Nei Kalifornië.’ Ik sei dat Kalifornië my ek wol wat talike, mar yn wêzen bedoelde ik dat ik foar alles fuort woe om in frou te sykjen. Yn Yukon River wiene allinne mar bearen en rûchhouwers fan keardels.
Yn Didam hie 'k wat losse ferkearing hân, mar dat wie fan beide kanten in stikhinne bekuolle. Fansels hie 'k hinnegean kinnen en reizgje nei Kalifornië of Nij-Seelân en sjoch dêr om my hinne, mar ik koe foar dy lannen gjin fisum krije. En ynienen begûn ik oan Hiske van der Tol fan Kimswert te tinken, ik woe wolris witte hoe't it mei Hiske gie, dat ik sei tsjin Bertus: Earst mar nei Fryslân, nei de Doele yn Boalsert, op it winterfeest fan de rooms-katolike jongerein. Op syn moaist tref ik dêr Hiske van der Tol. Wilens hie 'k jild genôch om in healjier lang wat om my hinne te sjen. It die bliken, Canadian Pacific bea in goedkeape reis oan oer de Noardpoal nei Europa. It gie oan. Bertus mei.
| |
| |
It wie beestachtige kâld doe't wy yn dy stokâlde DC fan Canadian Pacific krûpten. Ien fan de mannen dy't meifleagen sei: ‘Sûnder in flesfol whisky achter de knopen doar ik dit net oan, ik wol net nochteren deldonderje.’ It like derop dat dat dochs gebeure soe: Boppe Grienlân seach ik wer in waas fan de giseljende propellers, mar der mankearde wat oan dy waas.
‘Ien fan de beide motors is útfallen, Bertus.’
‘It leit him oan de whisky,’ bearde Bertus boppe it gerattel fan dy iene trouwe motor út. ‘It is de whisky, dyn whisky falt net goed.’
‘Sjoch dan sèls, de iene propeller stiet stil en wy hingje ek justjes bryk.’
‘Ik sjoch sa leaf wol net,’ sei Bertus, en woe my wer ien ynjitte. ‘Obe fan omke Lútsen!,’ sei er suver berêstend, ‘ik bin sa leaf wol dronken as ik nei ûnderen donderje!’
‘Ik bin bliid dat wy net nei hûs skreaun ha dat wy thúskomme,’ liet ik my ûntfalle.
Bertus ynienen oandien: ‘It hie sa moai west en kom as neven meielkoar yn sûnens thús, mar it hat net sa wêze mocht.’ Hy begûn wat te heakjen, stammere suver. ‘Mar wy ha in moai libben hân oan de Yukon River, mannen. In libben, dêr ha se yn Himmelum en omkriten gjin wéét fan. In sûne, sûne winterlucht troffen wy dêr yn septimber oan de Silver Creek, Obe. Ik haw it net allinne om it jild dien, mannen, it gie my net om ierdske dingen, it gie my om in aventuerlik en sûn en sinfol libben, ik hoopje dat se dat thús begripe sille as harren it minne nijs oerbracht wurdt.’
Op dat stuit kaam ien fan de beide piloaten út 'e cockpit, rûn nei achteren en socht om wurden. Ik tocht: no is 't safier. De man wie skier om 'e kop en hie dochs switdrippen oan 't kin hingjen. ‘No,’ sei er, ‘der wiene niis wat lytse probleemkes, dat wy fleane mar even werom en besykje Goose Bay noch te heljen.’
‘Ja krekt,’ rôp Bertus.
Wy sakken en sakken mar, en flak foardat wy de snie rekken, seach ik, deun ûnder my ek noch in grut swart gat mei ljochtsjes der yn. Dat wie, sa die letter bliken, in hoteltsje. Wy binne eefkes fierderop net lâne, wy bàtsten yn 'e snie. Yn dat hoteltsje ha se spesjaal foar ús de bar iepen dien. ‘With compliments of Canadian
| |
| |
Pacific,’ sei de barkeeper. Wy mochten safolle drinke as wy woene. En dat ha wy dien.
Oer Hichtum en Hartwert binne wy op Skiphol oankommen, mar freegje net hoe. Yn Fryslân seagen se ferheard op dat ik samar foar de doar stie. Dêr rûn dy jonge fan Veldman samar as in Kanadees om. ‘Dit is ek wol wat net? Dy Obe soe wakker emigreare mar hy is al wer werom! Soed er it dêr net oprêden ha?’
Ik woe fansels net omrinne, socht yn ôfwachting fan nije reisplannen fuort wurk. Sa rekke ik oan 'e slach by in bedriuw yn lânbou-bestridingsmiddels yn Akkrum.
It duorre net lang of dêr wie de rooms-katolike winterjûn foar de boerejongerein yn De Doele te Boalsert. En Hiske fan Jan van der Tol wie der ek, mar de mannen by de doar woene my der net ynlitte. Ik hie gjin tagongskaart en koe der net mear by, seine se. ‘Alle kaartsjes skjin útferkocht.’ Ik lei út dat ik der gâns in reis foar makke hie, hielendal fan Alaska ôf, en dan ek noch oer Goose Bay en Grienlân. It duorre even, doe lieten se my der dochs mar yn en krige ik stiif ferkearing mei Hiske van der Tol fan Kimswert.
Wy dreamden der fan tegearre de wrâld yn te gean, ja Hiske hie der wol earen nei, mar doe krige har mem in beroerte en moast lizze. Dêrmei krige Hiske as âldste famke de hiele húshâlding op har noed; se koe net fuort. Dat pleage my bot. Ik woe, ja ik mòàst wer fuort.
In dei of wat letter lies ik yn 'e krante oer grutte takomstmooglikheden yn Rodesië en wist al dat dit in lân wie mei in geweldige natuer. Heech en leech lân, tropysk en sub-tropysk, droege streken mar ek kolossale marren en wetterfallen. En grutte pleatsen. Gjin winters mear fan in healjier, net langer op beferzen kluten omheisterje en grif ek gjin wiete en kâlde fuotten. Om yn Rodesië in aventoer oan te gean, boer te wurden, dat lake my oan. Dat ik nei Den Haach. De hearen fan de emigraasjetsjinst seine dat ik goeie papieren hie. Ik spriek ommers flot Ingels en hie as emigrant aardich ûnderfining. Se stelden fragen, makken notysjes.
‘Ja, in soad ûnderfining,’ sei 'k plan-út. ‘Teoretys en praktys, yn 'e feehâlderij en de lânbou, yn Nederlân mei de melkfeehâlderij, yn Kanada BC dêr't ik fan alles ferboud ha. En yn 'e technyk haw ik ek wurke, yn Alaska. Dêr haw ik noch yn 'e reparaasje en it
| |
| |
ûnderhâld fan de wurktugen sitten.’ En sa wie it op 't lêst ek.
Klear. Mar yn de de winter fan 1956 moast der earst noch wat oars heve: in Alvestêdetocht. Soe heit syn trije grutte jonges dat noch ferbiede kinne? De tocht fan 1954 wie sa swier net útpakt as se op de radio oankundige hiene, dat it slagge de âldman no net mear om ús thús te hâlden. Mei syn trijen as broers ha wy de tocht mei noch in ploechje oaren riden. Dy tiisdei de 14de febrewaris 1956 waard sadwaande ien fan myn swierste, mar ek dierberste dagen yn 't âlde lân. It wie as naam ik, streek foar streek, ôfskied fan myn heitelân. Ik kaam it plakje op 'e Luts foarby dêr't de wedstrydrider fan 1942 myn hoas ôfraffele, en ik ried troch Kimswert, it doarp fan Hiske. Mar der kaam ek de kammeraatskip by fan ús as ploech. Sa't wy, let yn 'e middei, achter de Prinsentún yn Ljouwert oankamen; ik rûk hjir yn Texas, wylst ik dit fertel, wer de froast en de waarme poeiermolke, ik wurd kâld en waarm tagelyk as ik oan dy Alvestêdetocht fan 1956 weromtink.
Mar goed, in deimennich letter wie dan it ôfskied fan Haskerdiken, en it foel my sa swier wol as yn 1954. Ik hie no it gefoel as liet ik wat fan mysels achter. Ik hie net de frou by my dy't ik graach mei ha wollen hie.
It wie safier, it âlde troepeskip Waterman lei yn Rotterdam foar de wâl om my nei Kaapstad te bringen. Earst doe't wy de Golf fan Biskaje hân hiene en op 'e hichte fan de Afrikaanse kust fearen, wie 't as rûkte ik wer aventoer en spanning. It wie it gefoel dêr't ik net mear sûnder koe. Der wiene hiel wat mannen oan board dy't der ek yn Kaapstad ôf giene en mei my op 't spoar it noarden yn reizgje soenen. Ik hearde wol, guon fan de mannen wiene nochal romantys, dy dreamden noch fan de tiid fan de oksewein fan Paul Kruger. Der wiene ek nochal wat studinten by fan de tropyske lânbouskoalle yn Dimter. Dy soene plak sykje by de grutte tabaksboeren fan Rodesië.
Noch mear as op myn earste grutte reis dwers troch Kanada rekke ik ûnder de yndruk fan de treinreis fan Kaapstad nei Salisbury, de haadstêd fan Rodesië dy't no Harare hjit. Hjoed komt men mei de fleanmasine fuort in stikhinne teplak, mar yn dy dagen wie 't noch in spultsje fan echt emigrearen: earst in ommelânse reis nei Rotterdam, dan wiken farre, dan dagen mei de trein troch frjemde
| |
| |
lannen nei dyn nij lân. Miskien wie dat hurde systeem sa gek noch net. Men wist fuort hoe grut oft de wrâld wie en hoe earm en rûch bytiden.
Earst ried ik troch dy ûnbidich grutte Karroo nei Transvaal. En de oare deis stieken wy de grins fan Botswana oer nei Rodesië. Ik wit net hoe't ik it hie, mar mear en mear kaam ik yn 'e ban fan it mystearje dat Afrika hjit.
Yn Plumtree, krekt oer de Rodesise grins, stapte der in Nederlânske funksjonaris fan de emigraasjetsjinst op 'e trein. De man begûn fuort de emigranten te ynterviewen. Hy hie sa te sjen in list mei nammen en gegevens by him. Ik seach hoe't er dwaande wie, hy stelde in minút of wat inkelde fragen, skreau wat op, sei noch in pear wurden en gie nei de folgjende kandidaat. It hie der alles fan dat de ynterviewer myn persoan oerslaan soe.
It wie let yn 'e middei wurden. Wat in natuer, wat in waar, wat in kleuren. Ik naam waar dat de grûn read wie; dat okerige read dêr't it yngriene sa moai by past. Op de flakten wie it as besocht de waarmte it near te lizzen op alles wat der groeide. En dy Rodesise loften. Alles wat libbet, ferweecht yn Afrika ek oars as yn it flakke Fryslân. Dat lome, dat stadige en tagelyk sierlike Afrikaanse bewegen brocht my ta bedarjen.
De trein stoppe hiel stadich, der wie wer in lyts stasjontsje, op it perron waard ús opnij tee ynskonken. Ferrek, tocht ik, hoe koart is it noch mar lyn dat wy mei ús allen ek waarme tee stiene te slobberjen, mar dat wie op it Alvestêde-iis, midden yn in koart sniestowerke. It sil flak foar Harns west ha.
Pûstend en blazend begûn de stoomlokomotyf de trein wer oan te lûken. Wy kamen op gong, makken in flauwe bocht, hongen noch ta 't rút út, seagen hoe't fier achter ús al dy karren trou folgen, en dêr tikke my ien op 't skouder. De ynterviewer.
Ik gie sitten en seach hoe't de man nei syn bûsdoek taaste, in wite bûsdoek, hy sette de bril ôf, fage it swit fan syn kop. ‘Well,’ sei er, ‘no moatte wy mar ris prate, Veldman.’
‘Ja, wy moatte prate,’ sei 'k.
‘Do bist de lêste,’ sei er. It kaam my oan as wiene wy gjin frjemden foar elkoar, it fielde as koe er my skoan. ‘Fertel ris,’ begûn er wer, ‘wat hiest allegear ek al wer by de ein hân.’
| |
| |
Ik fertelde fan Gaasterlân, Haskerdiken en Didam, fan Ladner BC yn Kanada en it gebagger om goud. Yukon River.
‘My God, the Yukon!’ sei er. En ik ferhelle oer de minne flecht oer Goose Bay en myn foarkar foar buorkjen, myn hekel oan melken mei wiete fuotten. Hy lake, seach nei myn wurkershannen en stoarre doe in skoftke swijend nei bûten. De trein hie no de gong der wer goed yn, ik naam waar hoe't de man syn grienblauwe eagen iderkear mei lytse skokjes fersprongen.
‘Ik ha noch ièn plakje,’ sei er, ‘en dat haw ik foar dy bewarre. Do kinst bedriuwslieder wurde op in pleats mei goed tûzen hektare lân. Mar ik moat dy der wat by fertelle, as Fryske boerejonge moatst dat goed yn 'e earen knoopje: dosels moatst de hannen net te folle brûke, want dat past in blanke baas yn Rodesië net. De swarten dogge it wurk en do hoechst allinne de kop mar te brûken. Ast teminsten ferstân haste.’
De trein roffele fierder en fierder, dan stadich by in hichte op, dan wer hastich in bedelte yn. It wie al lang nacht, de ynterviewer wie in skoft lyn al útstapt, it waard einlings wer ljocht. Letter dy moarns slingeren wy wer om heuvels hinne, belânen op it stasjon fan in doarpke dat Umtali hjitte, en der wie wer tee foar de passazjiers. Ik soe al hast wer ynstappe doe't ik earst yn 'e gaten krige dat ik net fierder mei de trein hoegde. Hjir, net fier fan dit stasjon yn 't súdeasten fan Rodesië, moast earne de buorkerij wêze dy't my taskikt wie. Yn it doarpke Chipinga moast dat wêze, net fier fan de Mozambikaanse grins. It rûn al wer tsjin de jûn, ik socht om in hoteltsje en slagge rillegau. Der wie sokssawat as in dûs, ik spielde my ôf, joech my del ûnder in wyt lekken en sliepte fuort dernei as in blok.
Doe't ik wekker waard, treau ik de yn in kier steande túndoar fierder iepen en wist net wat ik seach. Ik hie grif útsicht op it easten, ik wie der foar 't earst tsjûge fan hoe't samar út de Afrikaanse nacht in nije dei oprize kin. Dit wie nochris in opriizjende simmermoarn. Hoe hastich giet de Afrikaanse nacht oer yn de dei. Ik hearde it aparte lûd fan de swarte stimmen, fan myn nije meiminsken, en fan alles wat krûpte en fleane koe. Wylst ik dêr sa stie, swaaide in swiere auto it hiem op. Achter it stjoer siet in âldeftige
| |
| |
man, sa te sjen in persoan dy't altyd gelyk hie, ek as er it by de ferkearde ein hie. Oan it stof op 'e auto makke ik op dat er in ein de wyldernis yn wenje moast. It koe net oars, dit moast myn nije boer wêze. Ik skeat yn 'e broek, pakte de koffer en tôge dermei nei de auto.
‘Petrus Oodendaal!’ De boer hie it rûne lûd fan de Afrikaner boer, it rûne en wat holle en wrede lûd dat soms fier drage koe. It die bliken, Oodendaal wie in âld-rjochter út Súd-Afrika, in man dy't niget hie oan it libjen op it plattelân. Eefkes tocht ik: bliksem, ien dy't boer en rjochter tagelyk is? Sa'n boer hat yndied altyd gelyk. Earst wat letter seach ik nei syn hannen en moast fêststelle dat er noch noait in foarke, lit stean in skeppe, fêstholden hie.
‘It is net fier,’ sei er, ‘it is noch gjin twa oeren riden.’ Hy neamde myn namme, en it kaam my no allegearre wat nofliker oan. Petrus Oodendaal hie wat aristokratys oer him, dat wol, mar ûntagonklik like er my net ta. ‘Ik hie tocht,’ sei er, ‘ik lit dy boppe kost en ynwenning tsien Ingelse pûnen yn 'e moanne fertsjinje, en dan goai ik der 25 persint fan de jieropbringst fan 't bedriuw oerhinne. Yn jild, bedoel ik.’ It wie as waard my lij wetter yn 'e earen getten. It duorre noch gjin oere, doe moast ik fêststelle dat Oodendaal en ik wat mienskipliks hiene: hy en ik wiene yn dizze kontreien unyk, wy wiene blank, alle oaren swart.
De earste dei soarge myn komst by de swarten op de Oodendaalpleats by Chitinga foar in eufoarise stimming. Der wie ommers in nije ‘boss’ kommen, ien dy't oars as oars wie, ien dy't acht sloech op harren personiel. Dy wytkop lake no en dan sels harren kant op.
De oare moarns. It die bliken, Oodendaal hie goed fjirtich swarte boere-arbeiders yn tsjinst. En ik koe net oars as fêststelle dat it stik foar stik slaven wiene. De heareboer liet my fuort yn syn prachtich hûs en brocht my nei myn takomstige keamer: in hast deftige room yn in paleis fan in hûs. Doe't ik dy jûns lizzen gie, moast ik opnij oan de wurden tinke fan ús mem. Ik wie wer fier fan hûs mar hie noch net de yndruk dat ik it folle minder hie as op Haskerdiken en oan 'e Luts by Kipenburch.
Ik wie in wytman en koe fan dat stuit ôf dwaan en litte wat ik woe. Mar ien ding paste my dus net: gjin foarke yn 'e hannen nimme, gjin hantaast dwaan, want it gewoane wurk wie foar de swarten
| |
| |
en ik wie superieur. No en dan krûpte it bloed dêr't it net gean koe, dan hie 'k al in foarke yn 'e hannen ear't ik it wist, of gie 'k hinne en tilde even de nije trekker-akku fan de grûn. Op sokke stuiten koene de swartmannen harren eagen net leauwe.
By de pleats hearde ek noch in winkel dêr't it personiel alles wat se nedich hiene jûns nei 't wurk keapje koene: iten en drinken en oar geriif. ‘Gedwongen nering’ lykas eartiids yn 'e Fryske feanterijen.
Yn dy begjintiid koe 'k amper befetsje dat ik de rjochterhân wie fan in man mei absolute macht: in Afrikaner boer dy't yn in buorlân de romte opsocht hie en letterlik en figuerlik altyd it rjocht oan syn kant ha soe. Ik tocht der net sa bot oer nei, woe der net oer neitinke, ik waande my allinne mar yn in soarte fan paradys, en dan ek noch yn it moaiste hoekje fan dat paradys. Want noait mar dan ek noait haw ik yn in moaiere oarde omslein as dêre, op 'e grins tusken Súdlik- en Midden-Afrika. Nergens ek kaam ik wurkfolk tsjin dat my sa blier, tefreden en noflik oankaam as op 'e Oodendaalpleats.
Fierder it suden yn, yn Transfaal, wie al hast in ieu lyn de lêste liuw sketten, en hjir wie it as hie de Arke fan Noach by Oodendaal yn 'e opfeart lein en wie de hiele lading fan board kommen. Fierder it westen yn ûntsprongen op twatûzen meter hege bergen streamkes dy't legerop grutte rivieren waarden. Dêr wiene ek de wetterfallen en grutte marren, sa as de 275 kilometer lange Karibamar. Sjoch mei hoefolle wettergeweld de Zambezi syn kolossale stream krijt. Ik waard wiis mei Rodesië, wie der suver grutsk op.
Mar wat ik it alderbysûnderst fûn wie de Afrikaanse nacht, dy lije, hast triljende nacht. Dan sjochst net mear de brune hyena, mar do hearst him wol. Sterker, do kinst him suver rûke. Dat slûchslimme en wrede fan de rôver en dat skynber achteleaze fan syn deagemoederearde proai. Mar dan ek wer dat mylde en trage en leaflike by mins en dier.
Doe't ik in wykmennich op 'e pleats wie, sei Petrus Oodendaal, dy't om ien of oare reden net it Boere-afrikaners mar it Ingels tsjin my brûkte: ‘Do rêdst it as bedriuwslieder no allinne wol, Obe, ik
| |
| |
kin net sasear sizze datst my ôffalste.’ Hy brûkte ‘understatements’ dy't net folle ûnder diene foar dy fan in âlde Fryske greidboer. ‘Ik bin bang dat ik my de kommende wiken wat mear ta it lêzen set.’ It wie my al lang opfallen dat de âlde rjochtsgelearde ferslaafd oan lêzen wie.
Ik hie hiel wat fee, bananen, ananas en oare fruchten op myn noed, en it measte die it merakel. Der rûn in beek troch de pleats en sa koene wy de fruchtbeammen yrrigeare. Mar ik hie wol al yn 'e gaten krigen dat de ferbiningen tusken ús doarpke Chipinga en de konsumintemerk te grut wie. Der gie mei 't transport in soad ferlern, de ôfset slagge net, it oanbod sleat ûnfoldwaande oan op 'e fraach fan 'e merk. Nee, myn paradys wie in wrâld apart, sa't hiel Afrika om mysterieuze reden as wrâld apart ek syn eigen tragise realiteit hat.
Ik begûn nei te prakkesearen oer myn kânsen op 25 persint fan de winst dy't Oodendaal my sa helderop bean hie, en ik hearde it Kees de Wolff fan 't Hearrenfean al skamperjen: ‘Moatst der goed om tinke Obe, fiifentweintich persint fan neat is neat.’ En ik woe it no krekt meitsje; foar lân en fee wie jild nedich, en dat krijst net mei hurd wrotten foar inkel in gewoan lean. Dat dy jûns gie 'k hinne en sei tsjin Oodendaal dat ik graach mei him oerlizze woe. Ik trof him op 'e feranda, hy lies noch efkes troch, lei doe it boek oan 'e kant en seach my wat dreamerich oan. ‘Hoe giet it, Obe,’ woe er witte. ‘Poerbêst,’ sei 'k, ‘mar fiifentweintich persint fan neat is neat.’
‘Sa is 't mar krekt,’ reagearde er.
‘Dêrom sykje ik wat oars.’ Ik tocht, ik sil dy helpe!
De boer wie ‘not amused’. ‘Do hast mar ien gebrek,’ sei er no op Boere-afrikaans, ‘do wolst allinne te hurd ryk wurde.’
‘Dat ha jo goed sketten,’ sei 'k.
‘So you are leaving!’ De yntellektueel Oodendaal begriep op 't selde stuit dat ien dy't wat kin en jild sjen wol dochs net te hâlden is mei in sljochtweihinne lean, mar hy bea my gjin pûn mear. ‘Ja, ik gean,’ sei 'k.
Der kaam mar in pear kear yn 'e wike in auto út 'e bewenne wrâld it hiem op, en de oare moarns wie it de wein fan de Lânboubank. ‘It is safier, ik haw al in lift,’ sei 'k. Wat Oodendaal doe die,
| |
| |
dat foel my net ôf, en dat haw ik ek sein: hy joech my hûndert pûn mei. Noch dyselde middeis kaam ik yn Salisbury oan en socht yn 't tillefoanboek om de namme fan myn ynterviewer fan de trein. It slagge, ik draaide it nûmer, krige him der foar en it die bliken hy wist noch wol in oare grutte boer foar my, en it wie mar goed hûndert myl fierderop, yn Gatooma.
‘It is in Skot, dat sis ik der by, it is Collin Campbell. Mar dêrom hoecht it noch net in deune rotboer te wêzen. Ik haw neat gjin ûngerjochtichheden oer de man heard.’ Ik der hinne. Campbell hie 4000 bunder lân. Sa op it earste gesicht like er sa benepen wol as Petrus Oodendaal.
‘Allegearre bêst,’ begûn er op in toan as woe er my tsjin syn sin út 'e stront helpe, ‘mar do moatst hjirre àlles kinne.’ Hy rûn foar my út nei in gammele loads dy't de wurkpleats wêze moast. Mei in heal each seach ik wol dat it hjir in rotsoaitsje wie. Ik hearde it heit sizzen: in rommel op 't hiem, in rommel yn 'e beurs. Campbell húsmanne mei de húshâlding yn in wat útsloerd wenhûs. En wat ik oan ark en reau tsjinkaam wie ek in rykrakkich rommeltsje. It soe net lang duorje, doe wie 'k der ek achter dat hjir de swartmannen min oan 't wurk te krijen wiene. Wat sa beroerd noch wol wie: fiif fan de tolve trekkers diene it net. Hjir waard sa te sjen gjin sint útjûn om de saak draaiende te hâlden. ‘Ja,’ herhelle Campbell, ‘do moatst alles kinne, oars haw ik der net folle oan.’
‘Dat treft dan goed,’ sei 'k, ‘want ik kin ek alles. En sadwaande wol 'k graach hûndert pûn yn 'e moanne fertsjinje.’
‘Dat is ûnmooglik,’ sei er sabeare kjel, ‘it's not a city job, Obe!’
‘Krekt,’ sei 'k der daalk oerhinne ‘it is net in kantoarbaantsje en dêrom liket hûndert pûn yn 'e moanne my reedlik.’ It kealle swier, ik wit achternei besjoen net iens as er wol goed ferstien hat wat ik hjir sei, mar hy andere: ‘Ik wol dy earst foar fyftich pûn yn 'e moanne op proef ha, en as it my dan goed foldocht, wurde wy it iens.’
No koe 'k dêr fansels mei in hurde kop stean bliuwe, mar ik woe plak ha, dat ik tocht: weagje. As it spul oer in moanne wat better draaide, barde ik grif hûndert pûn. Ik soe alles op alles sette my ûnmisber te meitsjen.
| |
| |
It draaide út op lange dagen, dêr by Campbell yn Gatooma. Earst besocht ik it folk op 'e pleats wer wat aktiver te krijen. Mei de trekkers stie 't der minder foar: der wiene seis by dêr't gjin libben mear yn siet. Trije derfan krige ik oan 'e praat mei ûnderdielen fan de oare trije.
Nei fjouwer wike waard it tiid en stap op Campbell ôf om te sizzen dat it wat my oanbelange wol trochgean koe. ‘Klear,’ sei er.
‘Hûndert pûn yn 'e moanne,’ sei 'k, ‘ik wol net mear foar minder as hûndert pûn wurkje. Mar hy gniisde my gewoan út. Kalm bliuwe, hold ik mysels foar. Dat ik draaide my bedaard om en poatele nei myn suterige keammerke mei it gammele bêd en de brike stoel. Collin Campbell tocht op dat stuit fansels al lang dat ik belies jûn hie, mar ik besleat it hoteltsje yn Gatooma te beljen. Ik moast ûnderdak ha. Dat sa rûn ik mei it tillefoanboek werom, nei de tillefoan yn 't hokje by 't wenhús, om Gatooma te beljen. Mar lit de âlde bliksem no de barman yn Gatooma al belle ha. Campbell hie al opdracht jûn gjinien troch te ferbinen mei de baas fan it hotel. Ja, as er syn sin net krige, helle er dy it bloed ûnder de neilen wei.
Yn 'e fierte hearde ik de molkauto mei de swarte molkrider oankommen. Campbell wie my foar, stevene op de molkrider ôf en ferbea de swartman om my mei te nimmen nei Gatooma. ‘Ek net achterop it bakkie.’ Doe kaam er oan myn frijheidsgefoel, doe haw ik der mar eefkes ynfeegd, want ik woe net in tel de gefangene fan de machthawwers wêze. Ek net fan Collin Campbell.
Yn 'e bar fan 't hotel krige ik de barman koest en trof der ek noch in belangrike gast. Hans wie syn namme. ‘Hasto it langer as in wike útholden by Collin Campbell!’ Hy woe it net leauwe. ‘Neffens my is John Conway in bettere boer. Gean nei John Conway, dat is in earlik man. En in tûke boer. Ik ha krekt heard, Conway siket om in manager.’ Dyselde jûns koene Hans en ik der noch ien op nimme, want nei in tillefoantsje die bliken ik koe fuort de oare moarns begjinne.
Mei John Conway trof ik al wèr in boer dy't al net sa jong mear wie. Wilens hiene se my fersekere dat er smoar ende smoarryk wie. In soad rike omkes; der hoegde mar earne in klok te lieden, of
| |
| |
Conway hie wer jild urven. Tûzen kij, de weareld oan lân, ek noch goed 400 hektare maislân ticht by de pleats, in knoarre jild op de ynternasjonale banken. Goud. Op 'e pleats stie alles der yn elk gefal poerbêst foar. Ik stelde fêst dat dizze man as boer tsien kear sa tûk wie as Collin Campbell. De Conway's wennen yn in pracht fan in wente. Foar my wie der in moaie keamer. Ik krige in eigen swarte betsjinner en der wie foar my fuort in auto. De ferbiningen mei doarp en stêd dêr koe it hjir ek net oan lizze. Mei de ôfset fan de produkten moast it ynoarder wêze.
‘Wy moatte it fansels earst even oer 't lean ha, mr. Conway.’ Hy seach my mei in pear grutte earlike eagen oan. ‘Ja,’ sei 'k, ‘want ik wol net langer foar minder as hûndert pûn yn 'e moanne oan 't wurk.’ Ik krige it gefoel dat Conway net fan it bedrach achteroer foel. ‘En fansels in persintaazje fan de winst,’ sei 'k deroerhinne.
‘Hokker persintaazje fan 'e winst hiest tocht?’ sei er.
‘Hoefolle winst wurdt hjir makke.’
‘Safolle mooglik,’ lake er, ‘en dêr kinsto sels in soad oan dwaan!’ De boer seach my noch altyd rjocht yn 'e eagen doe't er fierder gie, ja it like my in rjochtute keardel ta.
‘Ik sil it goed mei dy meitsje,‘ sei er no helderop, ‘do krijst gjin fiif, mar seis persint fan de winst oer 't lean hinne. Mei myn foarige manager - dat wie ek in hiele bêstenien - haw ik noch op fiif persint ôfakkoarte. Ik kear de winstpersintaazjes altyd op 'e ein fan 't jier út. Dat prate wy ôf, mar dan hoopje ik oan dy ek in bêste manager te hawwen.’ It gie oan. Ik wie noch deselde dei oan 't wurk.
Om koart te gean, ik die by Conway moanne yn, moanne út in bealch fol wurk en frege him no en dan hoe't it der mei de winstferwachtingen foarstie. No, sei er, it giet bêst, it liket derop. Mar dêr kaam op in neimiddei John Conway oan en hy sei: ‘Ik kin dy de boeken sjen litte, Obe, mar wy meitsje oer dit jier gjin sint winst, de prizen donderje nei ûnderen, noch folle hurder as ik oait tinke kinnen hie.’
‘Gjin winsttaslach?’ Ik wist net wat ik hearde.
‘Nee, gjin sprút winst,’ sei er, ‘dat in útkearing sit der net oan.’
Djip teloarsteld bin ik fuortendaalk ôfset. Nei Salisbury.
| |
| |
Dêr, yn it hotel, bin ik dy jûns mar ris by mysels te rie gongen. En ik stelde fêst dat ik miskien wol te goed wie. Ik moast it yn 't libben oer in oare boech goaie, oars soe 'k oer tsien jier noch altyd in man sûnder jild wêze. De oare moarns bin 'k iiskâld nei 't ministearje fan lânbou stapt. Mei in brief. Mar ik tocht, eins moat ik persoanlik de topman fan personielssaken sprekke. Lit dat slagje. Dy moarns haw ik mysels oanprize as noait te foaren. It pakte bjusterbaarlik goed út, ik koe wurk krije by de Diergenêskundige Tsjinst. Ik wie krekt de man dy't se sochten, waard der sein. En wat blykt? De hearen mei de heechste posysjes wiene Skotten fan komôf. Mar diskear stiene se der foar. Foaral Russell Roberts, myn direkte baas, wie in keardel út ien stik. En in geweldige feearts. Fan dy man haw ik hiel wat leard. Mei de tsjinst regelen wy de feeferbettering en de k.i. yn hiel Rodesië.
Mar it ANC kaam op, net allinne yn Súd-Afrika, en polityk besjoen koe it mei Rodesië fansels noait goed komme. Ian Smith rôp mei syn blanke minderheidsregearing yn 1965 iensidich de ûnôfhinklikheid út en de hiele wrâld kearde him tsjin Rodesië. Smith wie, dat is bekend, in hurdkop earste klas, liet de blanke minderheid foar syn nije Grûnwet kieze, hold de swarten der salang mooglik ûnder en it lân ferliet it Gemenebest. Dat wie yn 1966.
Der wie eins noch mar ien lân dat doe noch aardich foar Rodesië wie: Súd-Afrika. Yn alle oare buorlannen yn Súdlik Afrika kamen de befrijingsbewegingen op, al stiene dy elkoar yntern ek nei 't libben. De earste ynfiltraasjes út 'e buorlannen kamen, it waard ûnfeiliger. Alles wat blank wie en ryk, of jild om hannen ha woe lykas ik, besocht salang mooglik de kop der foar te hâlden. Dat is in nuver proses, dêr wurdt men yn meisleept.
Op 'e ministearjes moast besunige en privatiseard wurde. Ik tocht: dit wurdt dyn kâns, Obe. Dat ik frege de minister fan lânbou oft ik de hiele k.i.-organisaasje net privee oernimme koe. Mei, om de saak om te bouwen, fansels wat startkapitaal fan it regear. ‘Krijst frijbaan,’ hearde ik fia myn baas Russell Roberts, ‘mar in startsubsydzje kinst wol ferjitte.’ Ik tocht, dan sil 'k se helpe, dy boeren, en lei in list oan mei de nammen fan de tweintich foarnaamste Rodesise boeren derop. Al dy mannen fan kwizekwânsje krigen in prachtbrief fan my. Der stie yn hoe't yn 'e takomst harren
| |
| |
kij op in ferantwurde manier feredele wurde koene. Se hoegden allinne mar hûndert pûn de man oan my oer te meitsjen, en se wiene lid. Nei wat gelobby krige ik alle tweintich pommeranten oer de brêge, en dêrmei hie 'k alle oare feehâlders fan Rodesië ek gau yn myn systeem.
De Súd-Afrikaanse regearing wurke mei alle wille mei doe't ik út dat lân sperma ymporteare woe. Mar hoe moast ik by de boeren del om se oan myn kant te krijen? Rodesië, wat no dan Zimbabwe hjit, is hast tsien kear sa grut as Nederlân. Omdat ik it hiele lân net mei ynseminators bereizgje litte koe, betocht ik wat: ik organisearde it sa dat in boer allinne klant fan my wurde koe as er earst tsjin betelling in kursus ynseminearen by my folge. Dan levere ik de boeren de kennis en it sperma. Fansels hie 'k der wol foar soarge dat ik it allinnerjocht op de ymport fan it sperma en de apparatuer, sa as de floeibere stikstof, hie. Ynternasjonale sanksjes of net, Philips wie op dat stuit nch wol safolle keapman en leverje my de apparaten foar floeibere stikstof.
It duorre net lang, doe rûn de hannel as in trein. Troch de sanksjes fan memmelân Ingelân waard der troch Rodesië noch amper tabak eksporteard, dat al dy rike tabaksboeren begûnen te melken en te weidzjen dat it in lust wie. En ik wie harren ynstitút foar keunstmjittige ynseminaasje.
Wy hoege der net omhinne te draaien, dit lân hie de swarte befolking der al te lang besocht ûnder te hâlden. Dat ik tocht by mysels: wat de polityk ek beslute sil en wêr't it ek op útdraait, der sil hjir ferlet fan iten bliuwe. Molke en fleis sille der noait genôch wêze.
Fan in freon hearde ik dat de grutte tabaksboer Bob Townsend sa'n sin oan Charolais-fee hie. Mar wêr helle ik foar him in keppel Charolais wei? Bob Townsend wie sa ryk, der wie gjin rie ta, mar hy hie as tabakskening gjin ferstân fan kij. Op de tsjinst fan 't departemint hie 'k wol fernommen dat er wakker befreone wie mei de lânbouminister. Dus ik hie der alle belang by dat ik wat moais foar Bob Townsend dwaan koe. Ik nei syn spul ta om him foar te slaan foar him nei Frankryk te gean. ‘Ik sykje foar jo fyftjin fan de allerbêste Charolais-rierren út,’ sei 'k. Ast dan fan Frysk komôf bist, dan hast in streekje foar. It gie oan.
| |
| |
Doe't ik dêr yn Frankryk dy fleiskij weidzjen seach, wie 'k sels ek fuort op dy bisten fereale, dat ik kocht ek in keppel foar mysels. Fansels mei in soartige bolle mei bêste papieren derby. Dy Frânsen siet wol wat ilestyk yn, se rûkten nije kânsen yn 'e eksport en woene my mei de priis wol wat skewiele. Dat kaam my goed út, want ik woe se Townsend ek geskikt ta ha.
Dy Charolais-bolle dy't ik meinaam, hat my yn Rodesië oan mear as tsientûzen keallen en in soad klanten holpen. Wilens hie 'k de fee-eksport yn Rodesië al op poaten en myn earste pleats mei lân kocht.
Op ien fan myn reizen krige ik sterk it gefoel dat de Oastenrykse Simmenthalers it as berchras yn Rodesië ek wolris hiel goed dwaan koene, dat ik fleach nei Wenen om in DC7 fol moaie keallen byelkoar te fandelen. It die bliken, de boeren en hearen fan it lânbouministearje en it stamboek wiene wakker genegen en ryd mei my by de fokkers del. Lytse boeren, dat wol. Se hiene yn 'e regel mar in pear keallen oer, dat wy swalken fan pleats nei pleats. En elke kear wer kaam de drankflesse út 'e kast. By de sânde boer tocht ik: de kop der by hâlde, Obe. En ik krige in prachtkeppel Simmenthalers byelkoar.
Mar doe moast it fee de loft noch yn. Dat waard in gewraksel fan komsa want it die bliken, ik moast cash betelje en dus nei de Oastenrykse Bank om baar jild. Doe't ik nei in soad hin' en wer gebel tsientûzen gûne yn 'e bûse hie, begûn de gesachfierder fan de âld DC-masine dwers te lizzen. It wie in Ier, dy't sinten sjen woe om't er oars gjin brânstof ynnimme koe, sei er. No wie 'k yn Rodesië wol wat wend fan dy âld-militêre bemanningen. Op in eksportflucht nei Angola hie 'k it al ris hân dat de hearen mei in hiele fleanmasine fol fee fan my útnaaiden, dat ik sei tsjin dy Ier: ‘Earst dy keallen deryn, earder krijst gjin sinten.’
It is mei dy Simmenthaler keallen in reis wurden om noait te ferjitten. Ik woe sels meifleane want ik wie benaud dat de bisten it sûnder airco oars net helje soene. By de tuskenlâning yn Caïro wie 't sa ferskriklike waarm dat al myn moaie keallen liken it te bestjerren. En doe moasten wy Mogadiscio en Somalië noch krije. Ik hold se wiet, sette as it koe hjir en dêr wat finsterkes tsjin elkoar iepen. Boppe Baira yn Mozambique stroffele de Ier nei achteren en rôp:
| |
| |
‘It's over, mr. Fieldman.’ It kaam der op del dat er mei syn brânstof hiel miskien noch it fleanfjild fan Salisbury helje koe - dat lei it tichtste by - ‘mar dêr haw ik gjin fergunning it ding oan 'e grûn te setten. Doch ik dat al, dan sjitte dy wyldemannen my dêr foar de tiid wol nei ûnderen.’
‘Dan ha wy beide pech,’ sei 'k, en ik tocht: och myn moaie leave Simmenthalers en wat is dit no spitich foar my en foar Tom Townsend. Ik sei: ‘Lânje sûnder tastimming en dan mar sjen hoe't it komt.’ By neare nacht ha wy de DC op de fierste lâningsstripe yn Salisbury delset. It wie eefkes letter fansels in hiel o heden, mar al myn moaie lytse Simmenthalerkes siet it libben noch yn. As de bliksem haw ik de keallen útladen. Doe woe dy Ier noch wer jild ha om by te tanken, want hy moast sjen dat er fuort kaam. No foarút dan mar, ik hie in poerbêst sin, want ik hie wat moais foar Townsend, foar mysels en foar hiel Rodesië.
Yn dy dagen die ik alris wat hannel mei grutte boeren yn Mozambique en sa hearde ik dat se yn Angola noch folle mear kij brûke koene. Yn Sadabandeira waard in grutte feekeuring taret, dêr woe 'k de show stelle, dat ik pakte fuortendaalk troch. Wilens wie 'k mei al myn plannen en aventoeren foar de tillevyzje helle, en dêrtroch rekke ik wer yn kontakt mei in nije relaasje: de Portugees-Ruandese boer Guilhermino da Costa. In echte sakeman, dy't ien fan myn bêste freonen wurde soe. Mei Guilhermino soe 'k tegearre yn de eksport gean en de saak grut opsette. It wie fan de earste oere ôf in spultsje fan fertrouwen. Wy koene yn Rodesië skerp ynkeapje en begûnen feefeilingen yn 'e buorlannen te organisearen. It duorre net lang doe diene wy yn alle feerassen; fan Angus oant Charolais en fan Sussex oant Frisians.
Der wie fansels in see fan Afrikaanse problemen te oerwinnen, mar alles went, oan 't hingjen ta. Troch wat ûnder de tafel troch te beteljen, koene wy yn in lyts plakje yn 'e Angolese Kongoprovinsje fan in klandestyn fleanfjild gebrûk meitsje. Nei in jier of wat belibben wy dagen dat wy trije fleanmasinen fol kij tagelyk yn 'e loft hingjen hiene. Tûzenen kij fleagen wy de grinzen oer. As retoerfracht namen wy tegels, kofje, tabak en fruit yn.
Fan Guilhermino learde ik net allinne it Portugees, ik learde
| |
| |
ek hoe't men it ûnmooglike mooglik meitsje kin. Op 't lêst bleau der noch mar ien probleem oer: hoe ferpartsje wy de grutte winsten en grutte risiko's sa earlik mooglik. Uteinlik soene wy dat ek ta in goed ein bringe.
De measte transaksjes moasten wy mei Amerikaanse dollars ôfdekke, mar op 't lêst waarden de dollars krap en sochten wy oare weardefêste middels. Wy kamen út by diamanten. Rûge, sis mar smoarge, ûnbewurke diamanten. Ik ha wolris oars neat as in kilo smoarge diamanten foar in pear fleanmasinen fol kalve rierren bard. Smoarge diamanten as betelmiddel, dat wie streng ferbean. Om dêrmei of te rekkenjen, dat wie yn 'e eagen fan de regearingen yn Súdlik Afrika dan ek hartstikkene strafber, mar wy koene it ússels ek net oandwaan en jou ús kij fergees fuort. Koartom, Guilhermino da Costa en ik, wy woene foar fêste wearde fêste wearde werom barre.
Op in jûn kaam ik yn in hotel Isio Melandri tsjin - dat wie in Italiaanse kunde fan ús beide - en Isio hie altyd wat kweajongesachtichs oer him, mar it wie wol in man mei in fin mear as in bears. ‘Wat seisto fan de bliuwende wearde fan smoarge diamanten,’ tante ik. ‘Goud goud goud!,’ rôp er út 'e skroeven. Ik sei, ‘dan fljochsto op myn kosten mei in grut pûdfol fan dy dingen nei Antwerpen en komst mei in sèkfol dollars werom.’ Sa't ik sei, Iglio wie foar de duvel net benaud, stiek de diamanten deagewoan achter in rits yn syn oerjas en kààm mei in sekfol dollars werom yn Salisbury. Provyzje foar Iglio, en Guilhermino en ik hannelen mei frisse moed fierder. Der kaam noch al even in kink yn 'e kabel doe't it Ministearje fan Undersyk my foar de rjochter sleepte fanwegen - ja fansels - de hannel yn smoarge diamanten, mar ik bleau kalm en koe oereinhâlde dat wy oars nergens yn hannelen as yn fee en dat ik in hiele kalme ‘Frisian farmer’ wie dy't sûnder erch ris in pûdsje fan dy dingen oannommen hie. By fersin. En dat ik dit - no't ik it wist - fansels noait ofte nimmer my wer yn 'e plasse helje soe.
It wie yn 'e dagen dat ik hjir en dêr sekjesfol fan dy dingen yn 'e grûn bedobbe hie. En ik ferkocht neitiid neffens it âlde resept nochris sa'n 10.000 kij nei Angola.’
‘Yn 't begjin fan de jierren santich spuide de hiele wrâld, oan mem- | |
| |
melân Ingelân en de VN ta, raar guod oer it hâlden en dragen fan de âlde Rodesise regearing fan Ian Smith. Oeral yn Súdlik Afrika kamen de befrijingsbewegingen op. En alles stie, foaral ek by de swarte mearderheid, stiif fan de ynterne heibel en de wapens. Yn myn hert wist ik it wol: dit mei en dit kin sa fansels net folle langer trochgean, en ik hearde it ús mem al sizzen: ‘Wa't it ûnderste út 'e kanne helje wol, krijt it lid op 'e noas.’ Mar jildfertsjinjen kin wurde ta in soarte fan topsport dy't ferslaavjend wurket. Wilens hie 'k kunde krigen oan Sir Humphry Gibs, in reedlik en net al te konservatyf bestjoerder en politikus, dy't de Rodesian Party opset hie. It hie der alles fan dat Gibs wer wat rêst werombringe koe. Dat ik belle him op om him in hert ûnder de riem te stekken. ‘Ast help nedich haste,’ sei 'k, ‘kinst op my rekkenje.’
‘Kom dan oare moarn om healwei tsienen op ús nasjonale fergadering,’ sloech er foar. Ik gie op de útnoeging yn, ried nei Salisbury en wist net better dat de Rodesian Party allinne mar op in pearhûnderttûzen gûne fan my rekkenen. Mar wat die bliken? Gibs woe dat ik yn 't parlemint sitten gie.
‘Ik ha gjin ferstân fan polityk,’ sei 'k tsjin Gibs. ‘Hindert neat,’ sei er.
‘Ik haw ek gjin gefoel foar polityk,’ sei 'k.
‘Dat lychste,’ sei Gibs. Hy bleau earnstich. ‘Wy moatte sakelju oan 't roer ha, Obe, mannen dy't Afrikaanse problemen oerwinne kinne. En do bist sa'nien.’ Net folle letter wie 'k parlemintslid. Mar op in dei sei 'k tsjin mysels: Obe, do moatst wer ris mei dysels yn konklaaf. Yn myn rûzige libben, foaral dat fan de lêste sân jier, waard it wer tiid foar it opmeitsjen fan in tuskenbalâns. Ik wie dus Keamerlid, hie yn myn besit trije pleatsen mei fjouwertûzen bunder lân en tûzen kij, wie eigner fan in florearjend eksportbedriuw yn fee, hie in asperzje- en blikjefabryk en sels in krante dêr't ik yn skriuwe koe wa't it bêste fee hie en wa it bêste sperma. En ik wie ek noch ien fan de foarmannen fan de Rodesise boere-organisaasje. En foar de aardichheid hie 'k ek noch fjouwer hiele moaie auto's fan it merk Rolls Royce stean. Jildbelizzing. En fansels leine der hjir en dêr wat pûdfollen diamanten en goud bedobbe. Koartom, ik koe, as ik woe, oan myn dea ta libje as in kening.
It sil yn 1976 west ha doe't ik op in jûn mei Guilhermino da
| |
| |
Costa yn Angola mei wat keaplju siet ôf te rekkenjen. Yn hotel Tropicana. En wylst ik dêr sa siet en om my hinne seach, sei 'k tsjin de mannen: ‘Der hinget wat yn 'e loft.’ Even fierderop, yn 't restaurant, sieten ploegen swarte befrijingssoldaten fan ûngelikense sinjatuer te iten en te drinken. As it my net miste, wiene dit grutte fijannen fan elkoar, mannen dy't in oere lyn bûtendoar noch op elkoar sketten hiene.
‘Ja, ik leau, Obe,’ sei Guilhermino mei safolle wurden yn 't Portugees, ‘wy ha krèkt wat te lang trochbuorkje wollen, wy hiene al lang mei de brot yn 'e Kaap, Rio of God mei witte wêr sitte moatten.’ Ik winkte de ober noch in kear, it hie al gjin sin mear en naai út.
It is in roerige nacht wurden. Bûtendoar gie it even letter op libben en dea, hotel Tropicana wie it plak dêr't freon en fijân syn galgemiel siet op te fretten. Doe't it einlings ljocht waard, seach ik by wize fan sprekken de goede ried mei grutte blokletters yn 'e loft stean: ‘GET OUT!’
It wie op dàt stuit, dat ik yn ien klap fan in smoarrike keardel wer in mantsje wurden wie dat oars neat hie as in sûne lea en in broek om 'e kont. Ast hurd fertsjinnest, moatst ek hurd dyn ferlies nimme kinne, dat ik hie noch mar ien ding te dwaan: as de bliksem sjen libben út Angola wei te kommen. Mei hiel wat halsbrekkerij en ommelânse reizen is dat slagge. Ik haw it noch krekt oprêde kinnen om ergens yn Rodesië te lânjen. Om dêr wat te regeljen en faaks wat besit mei te slepen. Mar it die bliken, ik moast dêr opnij as de wjerljocht útnaaie. Lânminen op 't hiem, sliepe mei it gewear ûnder it kessen, sânsekken foar de finsters. Ik wie te let, ik moast mei lege hannen fan ruten spylje.
Dêr stie 'k mei in protsje klean en in paspoart dat yn gjin inkeld lân yn 'e wrâld jildich wie. Koartom, ik hìè gjin paspoart mear. Yn wêzen stie 'k der no finansjeel noch minder foar as doe't ik yn 1950 fan Haskerdiken nei Akkrum fytste en emigreare woe. It wie goed tweintich jier letter, ik wie steateleas en koe gjin kant mear út.
Al in hiel skoft earder wie 'k by de frou wei rekke, nei sa te sizzen in gemoedlike skieding, en ik hie in soan op myn noed. Roy. Sa'n jonge is dy fansels tsien kear safolle wurdich as alle goud, dia- | |
| |
manten, grûn en oare ferlerne saken mei-elkoar. Roy wie fjirtjin jier en sadree't er hjir fyftjin wurde soe, moast er soldaat wurde en fjochtsje, dat ik woe fuort en de jonge mei ha. Sa seach ik no ek yn myn eigen moaie Rodesië mei grutte letters ‘GET OUT!’ yn 'e loft stean.
Wy soene oan in Ingels paspoart slagje moatte, want yn Súd-Afrika mei syn Apartheid ferwachte ik deselde problemen as yn Rodesië. Fia Ingelân nei Amearika, nei it frije Texas, dat soe ik it leafste wolle. Gjin strenge winters, gjin wiete fuotten. Opnij begjinne, fan ûnderen ôf. Tiid genôch om wer jild te meitsjen, ik wie noch mar goed fjirtich jier.
Ik krige it mei keunst en fleanwurk foarelkoar om noch even yn Súd-Afrika del te striken. Hjir moast alles op alles setten wurde om in Ingels paspoart yn 'e fingers te krijen. De Ingelse ambassade, dat wie de iennige mooglikheid. Ik woe oars gjin paspoart as ien mei Roy syn namme derby yn. It slagge my net, mar ik krige it al foarelkoar en reizgje mei de jonge nei it eks-memmelân Ingelân. Wy tegearre nei Londen om dêr op ús papieren in fisum foar Amearika te bemachtigjen. Mar ik stie noch net foar de baly fan de Amerikaanse ambassade yn Londen, doe waard it my al ûngewosken ynpipere: ‘Dat papier jildt net mear, foar jo gjin inkele kâns om yn de USA te kommen! Gjìn fisum.’
Wat no? Sûnder paspoart weromkomme yn it grôtfolle Nederlân en om 'e nocht besykje dêr talitten te wurden? En wat is der yn dat lantsje noch te ferhapstûkjen?
Aloan sterker fielde ik my in minske sûnder hûs en hiem. Yn soksoarte sitewaasjes betinkt men wat. Ik naam de fleanmasine nei Johannesburch, want dat koe noch al, en dêr haw ik sa te sizzen besocht de Amerikaanse konsul yn in goede stimming te bringen. As it net kin sa't it moat, dan moat it mar sa't it kin. ‘Goed,’ sei de konsul op 't lêst, ‘jo krije foar trije wike in fisum foar de USA.’ Mar der moast noch wol in jildich paspoart by. Doe bin ik nei in broer fan my yn Fryslân flein, ien dy't in ferrekten soad op my liket en ik sei: ‘Lien my eefkes dyn paspoart!’ Doe't ik it oan de baly sjen liet beseagen se sa te sjen it fotootsje wakker. Doe tearde de kontroleur it mei in klap ticht, joech it my werom en sei: ‘Lokwinske, mynhear Veldman!’
| |
| |
‘Hoesa lokwinske’, sei ik.
‘It is hjoed jo jierdei.’
It wie 1 desimber 1974 doe't ik mei Roy yn Boston lâne. It is frjemd, mar dy moarns op trochreis nei Dallas krige ik fuort wer datselde gefoel fan frijheid dat ik jierren earder ek hie doe't ik mei de trein fan Kaapstêd nei Salisbury ried. Ik striek mei Roy yn Texas del, yn it doarp Waxahachie, tritich myl fan Dallas. Roy koe dêr daalk nei skoalle. En ik spile it yn dy trije wike klear in ferbliuwsfergunning te krijen. Dy Yanky's krije my hjir mei gjin stôk wer wei, sei 'k by mysels, en ik kocht in pleats mei in âld hûs, in hechte skuorre en 120 eker lân. En ik hie dochs noch wat âld besit oan jild meitsje kind en seach goed om my hinne, want ik woe business. Hoe siet it hjir mei de k.i.? Wel, dy wie sa organiseard dat ik der mei gjin mooglikheid tusken komme koe, en yn 'e feehannel waard in moardzjende kompetysje holden, dat ik naam it beslút om in lytse keppel kij te keapjen. Mar dan foar Texaanse begripen hiel aparte kij: Ingelse Sussex. Dat like my krekt wat ta. Ik siet mei dy ynvestearing fan dy pleats fuort aardich krap yn 'e sinten, mar sa't ik sei, ik seach goed om my hinne.
Yn Waxahachie waarden Roy en ik geweldich opfongen, se hiene blykber niget oan alles wat wy yn súdlik Afrika belibbe en oerlibbe hiene. Se hellen my sels wer foar de televyzje, foar de grutste sinder noch wol, en der kaam in stik oer my yn 'e krante. It duorre mar koart, doe wie 'k al gjin ûnbekende mear yn Jeruzalem. Tafallich hearde ik dat in boer fierderop yn Texas ek in hiele kudde Sussex-kij te keap hie. Laurentz Wood wie syn namme. Ik belle de man op. ‘Hasto as Fries niget oan Sussex?’ De boer wist net wat er hearde. ‘Dat is hartstikke moai, ik flean fuort nei dy ta, dan helje ik dy op, we fleane diskant wer op en dan lit ik dy myn moaie bisten sjen, want ik haw hjir hiele, hiele soartige Sussex-kij rinnen.’
Laurentz Wood helle my mei syn eigen fleanmasine op, en it die bliken, hy hie in prachtich beslach fee, allegear bisten dy't noch yn 't Ingelse Sussex-stamboek stiene. Mar stiif oan 'e priis, dat ik sei: ‘Laurentz, ik fyn se prachtich en ik rin oer fan de goede bedoelingen, ik haw ek gers genôch yn 'e nije pleats, mar mei 't jild sit ik noch krap krap.’
‘Witst wat,’ sei er, ‘do sikest hjir in stikmennich fan de
| |
| |
bêsten út, nimst der in geskikte bolle by, want do moatst der fierder mei. En dan sille wy mei de Sussex ek yn Waxahachie en omkriten “image” krije en in “performance” delsette, begrypste?’ Hy hie grif heard dat ik al aardich bekend wie en in boer fan Frysk komôf wie. ‘Sykje út, en do hâldst se in jier oan, Obe, en do betellest my net earder as datst fluitest fan tefredenheid. En bist nèt tefreden, dan nim ik se takom jier gewoan werom.’
Dy middeis socht ik tritich bêsten út en in bolle dêr't neffens my aventoer yn siet, en ik trof in fruchtber jier en it wie in merakel sa goed as dy kij fan Laurentz Wood it dien ha yn Waxahachie.
Wy bellen elkoar gauris op, mar Laurentz koe net wachtsje en sei dat er kaam te sjen. Mei syn manager Fred Eastwood fleach er myn kant wer op. No helle ik him sels mei de auto op fan 't fleanfjildsje fan Red Bird, en ried mei de mannen nei de kij. Doe't wy it lân yn rûnen, wisten se net wat se seagen. Wat wiene se swier en glânzich, en wat stiene de keallen der bêst foar. Ik hear it Fred noch mompeljen: ‘Sa bêst as dines, bloody frisian, kin ik se net krije.’
‘What else can I do for you, Obe,’ woe Laurentz Wood witte. No, ik koe noch wol hûndert brûke. En sa gie dat, der wie al gjin hâlden mear oan. Ik begûn mear en mear te hanneljen en soarge der foar dat elk op 'e tiid syn jild krige. En lit ik sa op in moarn Frank Blankenbeckler treffe. Frank wie de Chevrolet-dealer en hie knap jild om hannen. De man wie sljocht op Sussex-fee en hie gâns in lape grûn oan 'e grutte dyk en dat lei der mar. Mar hy hie yn wêzen mear ferstân fan auto's as fan kij. Ik weage in skot: dêr kinne wol wat Sussex weidzje yn dy weareld lân dêr oan 'e grutte dyk, Frank, dat is reklame.’ En Frank skreau fuort in sjek út en ik ha der foar soarge dat er syn sinten gau werom hie. Letter ha 'k in soad foar him kocht en ferkocht en dêr waarden wy beide wer net minder fan. Want it mes moat altyd oan twa kanten snije. En sa krige ik ek yn Texas de fuotten wer ûnder it gat.
In pear jier letter krige ik útfanhûzers út Haskerdiken oer de flier: Maurits en Catrine Veldman. Dat wie yn 'e dagen dat Fryske boeren harren molkkwotum oan jild makken en der bytiden kjel fan waarden hoefolle jild se ynienen om hannen hiene. Sa wie Maurits yn Haskerdiken opholden en fan 'e pleats gongen en no
| |
| |
holp er my as broer-útfanhûzer wat op 'e buorkerij yn Waxahachie.
Wilens hie 'k der al in pear hûndert hektare by kocht. Wy rieden wat om, seagen goed om ús hinne en Maurits belibbe de tiid fan syn libben. Doe kaam er op in moarn fan 't bêd ôf en hy sei: ‘Ik ha fannacht min slept, Obe.’
‘Hoe no!’
‘It lân is hjir sa goedkeap,’ sei er. As ik it goed ûnthâlden ha koste it lân doe goed 800 dollar de hektare en der lei tsjinoer ús in gaadlike hoeke fan 125 hektare te keap. Sa't dat mei Fryske boeren giet, skytskoarre er der earst wat tsjinoan, mar de keap gie op de lêste dei fan syn ferbliuw yn Texas troch. En dêrmei wie de hikke fan 'e daam, want fan praat komt praat en doe woene yn Fryslân mannen mei jild, sa as Kees de Wolff fan 't Hearrenfean en gean mar troch, ek allegearre lân yn Texas keapje. Dat hjir rinkele op 't lêst de hiele dei de telefoan, en ik wie yn 'e hannel de tuskenman.
En sa rûn ik dus Karst Tamminga tsjin 't liif. Karst wie as Kalifornyske emigrant werom nei Fryslân flein om't er net as Amerikaanse militêr yn Vietnam fjochtsje woe. Doe slagge er yn Winsum oan de Miedema-dochter, oan Geartsje, ik bedoel de Miedema dy't eartiids begûn luchtbanneweinen te meitsjen. Karst seach ris yn Texas wat om him hinne, en sa sieten wy wat te redendielen, en wy seine, wy moatte oars mar tegearre dwaan en de Fryske boeren dy't hjir hinne wolle safolle mooglik gerive. Dat doe kochten Karst ek ik fiif pleatsen mei 4000 hektare lân en it duorre net lang, doe hiene wy alles yn eigen hannen.
Mar doe waard dy Jimmy Carter presidint fan Amearika. In djip leauwich man, dat wol, mar hy fertroude op elkenìèn, en dan komt it op 'e kop ferkeard. Carter fertroude ek op Brjezjnev fan Ruslân, en dat is ús hjir soer opbrutsen want de Russen woene ynienen ús weet net mear keapje, en de lânprizen kelderen datst der beroerd fan waardst. Wy ha resolút west en fuort in grutte feiling yn Waxahachie holden. Sa'n 800 hektare liken wy in bytsje oan hingjen te bliuwen, dat lei wat te fier fan 'e stêd ôf, mar dêr ha wy in hiel moai plan foar betocht. As dat lân dan dochs hartstikkene goedkeap wêze moast en der is safolle flecht op 'e koai, dan wie it miskien wol in goede set en gean nei de bank om in miljoen dollar. Dat jild krige ik flot, en doe ha wy in grutte lape lân yn 123 perse- | |
| |
len ferparte, der wegen en elektrys ljocht hinne bringe litten en de saak yn 'e ferkeap goaid. No, dat útsuteljen fan lân hat finansjeel ek wer seadden oan 'e dyk set. Op dat stuit koe Karst it yn Fryslân net langer mear daaie en hat ek mar in knap spul yn Texas kocht. Wy diene in soad tegearre en heinden elkoar wat, mar op in kear sieten wy de saken ris wat oer te eidzjen en wy seine tsjin elkoar: elk de helte is fansels noait mear as de helte, wy moatte in bytsje mear ‘apart together’.
Tsjin 'e ein fan de jierren tachtich is der yn Texas nochris wer in delgong kommen, want de oalje sakke en it gie minder en minder, mar wy woene beret wêze. Wy skuorden de measte sinten der wer krekt op tiid út. Letter lutsen de prizen wer oan en it keapjen en ferkeapjen gie fierder. Projektûntwikkelje, neame se dat yn Fryslân net sa?
Hoefolle lân as ik no ha? Och, miskien wol ferskillende tûzenen hektaren. Mar moarn is it miskien wer allegearre op en wei. It giet, sa haw ik yn 'e rekken krigen, dochs net om 't jild. It giet mear om 'e sport. Want wês der wis fan, it is sa't Kees de Wolff seit, ‘it ferlangen nei 't besit is moaier as it besit sels.’ Al dat jildfertsjinjen is neat mear as in frjemde minslike drift. Trije kear wie by my alles in stikhinne op en wei, en trije kear waard ik ek wer spekkeaper. Ast de formule fan it jildfertsjinjen ienris ûntdutsen hast is it suver hast ûnmooglik om net ryk te wurden. Mar mei in knoarre jild bist der noch net altyd. Do moatst der earst ek noch achter komme wat èchte rykdom is. Echte rykdom is net mear en net minder as in geast mei wat harmonije yn in sûne lea. Foar my is de harmonije wer werom, ik ha hjir yn Texas in poerbêste frou troffen en de bern binne ek goed teplak kommen. Hjir yn it frije Amearika. Der is ien by, dy siket syn gelok op in ‘long distance truck.’ Ik tink wolris: yn wêzen hat dat ek myn libben west, in libben as ‘a long distance truck', op syk nei wat goud. Om der eintsjebeslút achter te kommen dat der noch mear is as goud allinne.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd