It wrede paradys

[p. 84]

De pleats fan Heit
Pyt Braaksma en Anneke Braaksma-Statema fan Terrigal, Australië.

‘De dei fan it ôfskied yn Bitgum foel wat ûngelokkich: sneons foar Peaske. Ik hie yn 'e peaskedagen noch graach thús wêze wollen, want safolle frije dagen hie 'k yn myn libben net hân. Mar tagelyk wie 'k bliid dat ik fuort koe, want lit ik it daalk mar sizze: yn Bitgum fielde ik my besoademitere. Ik hie yn Fryslân neat mear te sykjen, of it moast Anneke wêze, mar dy soe my oer in jier achternei komme, nei Nij-Seelân.

IJmuiden, snein 25 maart 1951. De Johan van Oldenbarnevelt lei klear, de motoaren rûnen, de flaggen stiene strak yn 'e loft, it begûn leau 'k wat buiïch te wurden. Ofgeande moanne yn maart, dan wol dat wol. Dy nachts kromp de wyn ek noch en begûn it ûnlijich waar te wurden.

De oare moarns, op Peaskemoandei de 26ste, wie it om kertier oer seizen heech wetter. Mar de trossen waarden mar net losgoaid, it skip bleau foar de wâl, en gjinien wist wat der oan 'e hân wie.

‘It is in mystearje,’ sei in man op it foardek dy't in nijmoadrige oerjas en hoed droech, en wiisde nei in swart brânplak yn it teakhouten dek. ‘Ik leau dat hjir fannacht de wjerljocht ynslein is.’ Ik skôge de saak ris oer, seach nei de grutte ankerlieren, nei de hege stielen mêsten op foarskip en brêge, nei de twa grutte pipen dêr't de reek fan de beide motoaren al útkaam, en ik sei tsjin dy fint: ‘Jo binne net goed mei de natuer op 'e hichte! As de wjerljocht ynslacht, dan hjir net yn it teakhouten foardek. Safolle ferstân haw ik

[p. 85]

as boer noch wol fan tonger.’

Mar ien ding stie fêst: der hie brân west.

Yn 'e rin fan dy Peaskemoandei goaiden se dan dochs de trossen los. Wy skutten troch de grutte slûs nei bûten en stieken yn see. Ik wie bliid ta, sa hie 'k teminsten it lân achter my litten. Ik hie gewoan fierder buorkje moatten, heit syn pleats hie sa gewoan yn 'e famylje bliuwe kinnen, mem hie allinne mar yn in arbeidershûs gean moatten. Mar nee, dat mocht my net barre. Nei Nij-Seelân, fierder koe 'k ek net fuort. As Anneke my oer in jier achternei kaam, soe der foargoed in streek ûnder myn Fryske bestean setten wurde kinne, dan koe it nije libben echt begjinne.

Midden op see briek op 'e nij brân út. ‘De wjerljocht wer ynslein?’ sei 'k wat gekoanstekkerich tsjin de wiisprater. ‘In spontane brân,’ tocht er no. Noch dyselde jûns gie op alle dekken it ferhaal dat de brân, earne ûnderyn, yn 'e midskips, oanstutsen wie. It koe ek hast net oars.

Wy wiene it Kanaal al troch, wy hiene leau 'k Cherbourg al in skoft lyn oan bakboard sjoen, doe fernaam ik dat de skipsmotoaren stadiger begûnen te rinnen. In pear oeren earder hie 'k ek de sirene heard. En wat die bliken: de Johan van Oldenbarnevelt swaaide op folle see en stiek de steven werom nei IJmuiden. De 26ste maart miende ik foargoed fan wâl stutsen te wêzen, op 1 april leine wy wer foar de wâl. ‘Der is in pyromaan oan board,’ woe men ha, ‘en mei in pyromaan sette wy net ôf.’ Dy jûns seach ik hoe't op de kade ûnder my in man tusken twa plysjes oer it slûzekompleks rûn. De wiisprater, dy't my wiismeitsje woe dat de wjerljocht ynslein hie.

Letter die bliken dat dit hearskip net de pyromaan west hat. Of der moat mear as ien west ha, want doe't wy wer op reis nei it suden wiene, briek der oan board opnij brân út.’

Der binne ferlikingen te lûken tusken it emigrantebestean fan Pyt Aebes Braaksma (1920) fan Bitgum en syn frou Anneke Statema fan Wytgaard, en de dramatyske libbensrin fan de Johan van Oldenbarnevelt. It passazjierskip hie mei syn 14000 pk in sterk hert en like ommers de wrâld ek oan te kinnen. It waard lykwols achterfolge troch tsjinslach: brân, muiterij en skipbrek. Uteinlik

[p. 86]

soe it fier út de wâl útbarnd by Madeira nei de kelder gean.

Yn it kustdoarpke Terrigal, deun boppe Sydney en net fier fan de haven ôf dêr't oardel ieu earder skipfollen gefangenen mei kettingen om 'e ankels op 'e wâl dumpt waarden, wenje no Pyt Braaksma fan Bitgum en Anneke Statema fan Wytgaard. Goed 45 jier hawwe se omdoarme yn Nij-Seelân. Fan it iene plak nei it oare. En no besykje se, wer yn in oar lân, nochris opnij woartel te sjitten. In swiere opjêfte. Se ha harren ta wenjen set yn in licht boud, mar kreas húske, dat by need fan 't iene stee nei 't oare ferriden wurde kin. Mobil Home. It hat Pyt no moai genôch west. Wol trettjin kear ferhuze er mei Anneke, like faak pakten se yn en pakten se út. It gyng fan de iene minne boer nei de oare. En Anneke? Dy hat al dy sleperij altyd ferskriklik fûn. Noch net sa lang lyn rekke se der suver oerspand fan, mar de lêste tiid wurdt it wer draagliker.

Ik wiis op it boerd oan 'e wand mei de spreuk ‘Wêr't wy op 'e wrâld ek binne, oer ús skynt deselde sinne.’ ‘Ja,’ seit Pyt Braaksma skamperjend: ‘Oeral skynt deselde sinne, mar op alle plakken is it net like myld.’

‘De emigrante-frou moat in sterke holle ha,’ stelt Anneke fêst. ‘En ik wie net altyd like sterk fan holle. Ik kin 't mar better tajaan: oan it lânferhúzjen bin ik hast ûndergien. Wy fielden ús yn Nij-Seelân op 't lêst ferlitten, sadwaande binne wy hjir ta eintsjebeslút ek yn Australië delstrutsen. Wat koe ik as mem, dy't al har triennen fergûld hie, no noch foar bern en bernsbern betsjutte? Mar as jo sa tinke, sitte jo fansels yn in dip.’

Anneke Haaijes Statema belibbet fertellendewei alle ellinde fan it ivige ferfarren opnij. Hoe koe 't sa raar rinne.

‘It gie by ús thús foar it earst goed mis yn 1945. Op in freedtemoarn rûn heit foar de lêste kear ta de daam út, de Ljouwerterstrjitwei op. Sjoch, dêr hinget it skilderij fan de pleats, dy kophalsromp dêr boppe de kast. Haaije Statema wie in tûke boer, hie bêst stamboekfee, der wie neat te rêden.

Wy wiene as bern mei ús trijen, trije famkes, ik wie njoggentjin jier. Dy moarns haw ik noch yn my opnommen dat mem heit syn nije klean út 'e opkeamer helle. Op dat stuit stie er him foar de spegel te skearen. Doe hat er him wosken, want hy wie nochal skjin op himsels, en dêrnei luts er syn kreas pak klean oan, die syn nije

[p. 87]

strik foar, in fleurige strik, en doe gie er dus fuort. Doe't er troch de daam it hiem ferliet, hie er de pet rjocht op. Ja, it wie in kante man dy't it hiem ferliet.

En sa is er dus de Ljouwerter strjitwei op rûn, nei it keppeltsje fan fiif Wytgaarders dat op ferfier nei de freedsmerk stie te wachtsjen. It wie dy moarns, tinkt my, itselde waar as hjir op it skilderij: myldeftich en mei kleur yn 'e loft. De mannen stiene oan 'e kant fan 'e dyk. Letter haw ik heard dat Albert Borger der ek by wie. Albert wie de man fan de sla-jut-op-'e-kop, hy wie net sa gau benaud. Fan Reduzumer kant hearden se sa'n koart legerautootsje oankommen. Albert stiek al fier fan tefoaren in hân op, de militêr stoppe wyld, ja de ploech koe wol meilifte. Dat de mannen klommen op it truckje, en sa fleagen se mei barstend geweld foar de Bearehúskes del nei Ljouwert ta.

Foar de earste grutte pleats oan 'e linker kant, dêr buorke leau 'k doe noch Arjen de Jong, dêr is de auto fan 'e dyk rekke en batste op 'e kop yn 'e sleat. Heit siet der ûnder, is der raar by omkommen.

Faak fiel ik noch - hjir oan 'e oare kant fan de wrâld - hoe swier en stadich it libben dêrnei op 'e Wytgaarder hierpleats ferrûn. Neimiddeis ûnder melkerstiid gie mem nei de opkeamer, op 'e stoel foar de âld kast sitten. Dêr siet se dan mei de holle foardel. Hast alle neimiddeis hat se dêr sitten te bidden. Mar it holp har net, har bidden sloech net oan. De minsken ha grif noait witten dat de widdo fan Haaije Statema net sa'n sterke holle hie, teminsten net sterk genôch om as widdofrou in bytsje fleur yn 'e húshâlding te hâlden.

Achternei besjoen hie 'k sels doe al dy ferskriklike faaleangst. Hokker hege sifers ik op 'e HBS ek helle, altyd siet ik oer dyselde sifers yn. Leadswier waarden dêrtroch myn jonge jierren. Nei trije jier HBS haw ik mar ta kooklearares leard, dat koe 'k wat it learen oanbelanget better oan as in universiteit of sa. En dochs koe 'k oars wol o sa leare.

En doe kamen de dagen tusken Krysttiid en Nijjier 1950. Ik wie mei myn freondinnen nei de Harmony yn Ljouwert set. In moaie operette, mei nei ôfrin dûnsjen. Ien en al fleur, en dêr troffen Pyt en ik elkoar. Earst frege er my te dûnsjen, en doe, ûnder it

[p. 88]

dûnsjen, frege er oft er my thúsbringe koe. It wie as sweefde ik: dizze grutte knappe keardel fan Bitgum hie no krekt de wissichheid yn him dy't iksels sa miste. Hy mocht my wol thúsbringe. In grutte, sa op it each iiskâlde keardel - goed tritich jier wied er al - immen dy't grif gjin see te heech gie. Mei dizze man soe ik de wrâld oan kinne, dat ik wie yn ien kear smoarfereale.

Oan Pyt haw ik my oerjûn, it sette nochal hurd utein, hy wie ommers ek nochal wat âlder as ik, hy wie oan in frou ta, dat wie oan alles te fernimmen. Fan Pyt Braaksma haw ik my dêrnei noait mear ôfkeard, hie ik ek gjin reden ta. Hoe djip wy der letter ek trochsylden, en hoefolle spyt ik ek hie dat wy fuortgien binne.

Hy woe emigreare, dêr hat er leau 'k noch dyselde jûns gewach fan makke. It wie by harren thús net gien sa't er it graach wollen hie en sa't it ek heard hie, it waard him thús blykber net gund en nim yn Bitgum it famyljespul mei goed fyftich pûnsmiet lân oer. Sa siet Pyt wol it ien en oar dwers, mar as neffens my ien him as emigrant yn Nij-Seelân rêde soe, dan wie dat Pyt. Nei Nij-Seelân; it wie de earste kear yn myn libben dat ik fielde wat ‘aventoer’ betsjutte. It duorre mar in wykmennich, doe haw ik al tasein dat ik him achternei komme soe. Yn wêzen wiene wy dêrmei oanelkoar ferbûn. Thús wisten se noch amper fan myn ferkearing doe't ik mei it emigraasjeplan oankaam. Mem spuide raar guod, fûn it absurd, ja de hiele famylje wie der poer op tsjin. Op Pyt wiene se tsjin, op syn emigraasjeplannen en op it lêst ek op my. Mar as wie der op dat stuit al gjin wei mear werom, sa libben Pyt en ik. Wy sille stikhinne in fearnsjier ferkearing hân ha, doe't de peaskedagen fan 1951 oanbrieken. Pyt naam mei in oant sjen ôfskied en stapte yn IJmuiden oan board fan de Johan van Oldenbarnevelt.’

Pyt Braaksma wol achternei besjoen net kleie, mar moat wol kwyt dat er yn syn libben wol tsien kear besoademitere is en dat krekt dêrtroch mei harren as emigranten in soad misgien is. Healwei de jierren njoggentich yn Te Puke (Nij-Seelân) en in jiermennich letter yn Terrigal (Australië), sjocht er werom. Net sûnder wrok.

‘Heit molk yn 'e jierren tweintich yn Bitgum sa'n fyftjin kij, hie der noch fuormanderij by, en buorke net min. Wy koene ús doe leau 'k knap rêde. Ik wie de earste en de âldste, neamd nei hei-

[p. 89]

tes heit, pake Pyt Braaksma. En hast sân jier letter kaam de twadde en lêste, ús Durk. Goedbesjoen kaam er in jiermennich te let; doe't hy op skoalle kaam, moast ik der al wer ôf. Mei dêrtroch stiene wy as broers sa te sizzen net neistelkoar.

Doe't ik sân jier wurden wie, ferklomme heit, waard net goed en moast lizze. Elkenien hie 't wol yn 'e gaten: dit draait op longûntstekking út. Dat wie doe in libbensgefaarlike sykte. Nei in wike boaze de koarts oan en op 't lêst wiisde it mâl. Omke Broer Siderius, dy man soe letter myn iennichst hâldfêst wêze, hie al gau yn 'e rekken dat it sa net goed kaam. Twa kear ha se thus besocht dokter Heineman fan Marsum by heit te krijen, mar beide kearen woe de man net komme. En Heineman wìst dat heit stikhinne yn 'e njoggende dei fan de longûntstekking siet, yn de krisis fan 'e sykte dus, mar dokter Heineman woe dy sneins net nei Bitgum komme. Mynhear moast te hynsteriden, sei er, dat mynhear hie gjin tiid.

Heit wie in flinke jonge boer fan 32 jier, mar hy koe om dokter Heineman fan Marsum stjerre. Dyselde deis is er yndie stoarn. Ik wie in jonkje fan sân jier, en hearde al dy ferhalen oan, en ik koe my mar net begripe dat der gjin minsken wiene dy't dy dokter der doe op oansprutsen ha. De lulkens dy't doe as bern oer my kommen is, bin 'k noait wer kwytrekke. No noch, no't ik it hjir sa fertel, fiel ik de haat yn my opkommen.

Net lang dêrnei kamen de krisisjierren en it buorkjen foel mem as jonge widdofrou net ta. Der wie in grutfeint op 'e pleats kommen en yn 1937 krige ik it gefoel dat der eat net doogde. Ik wie wilens al santjin jier, woe mei buorkje, woe de boeken wolris better ynsjen. En doe haw ik mem en de feint foarsteld risselwaasje te meitsjen: ik woe graach boer wurde. Ut 'e boekhâlding moast ik opmeitsje dat de grutfeint oeren fuortmoffele. Nee, de boeken kloppen net. ‘Wêrom moat dit sa, wêrom kin ik net op 'e pleats!’ sei 'k tsjin mem. ‘Do boer, dat kin ûnder dizze omstannichheden net,’ fûn se. Ik folge lânboukursussen, wist al hiel wat fan 'e ikkerbou, ja, ik woe mar ien ding: boer wurde. Yn 1939 bin 'k nei de jûnshannelskoalle gongen, mar nei twa kursusjierren briek de oarloch út en moasten de Dútsers it skoalgebou brûke. As mem my doe boer en kostwinner makke hie, wie 't klear west, mar mem en

[p. 90]

de feint skytskoarren der om ien of oare reden tsjinoan.

Al gau hie 'k yn de smizen dat de grutfeint ferkeard yn 'e oarloch wie. Stikem heule mei de fijân. ‘Skop him fan 't hiem!’ sei 'k tsjin mem. ‘Dat kinne wy net dwaan, jonge,’ sei se, ‘wy hawwe in radio op souder, wy kinne no net in soad ûndernimme.’ Ik wurd der wer beroerd fan wylst ik it fertel.

Nei de oarloch koe 'k wol NAK-karmaster wurde. Doe haw ik noch ienkear mem frege oft se my de pleats gunne woe, en oft se dan yn in boargerhûs wenje woe. Dan wie 't ommers yn ienkear klear. Ik bin der noch altyd hûndert persint wis fan dat heit it sa ha wollen hie. Hy hie tsjin my as jonkje wolris sein: ‘Do bist heit syn lytse boer.’ De pleats koe moai yn 'e famylje bliuwe, it koe bêst, mar doe seine se dat ik mem en Durk der dan earst yn ien kear útkeapje moast. No, dat koe finansjeel net, dan soe ik der te djip yn komme te sitten. Dat ik tocht: barst meielkoar mar.’

En doe? ‘Whatever I did,’ alles gie mis.

As in ‘assisted emigrant’ haw ik Fryslân ferlitten; it ‘gouvernement’ hat my de reis nei Nij-Seelân betelle. Yn ruil dêrfoar moast ik my de earste twa jier oan ien en deselde Nij-Seelânse boer ferbine. Ik tocht, dat kin noait kwea, mar op dy wize haw ik, sûnder dat ik it yn 'e rekken hie, myn earste slavekontrakt tekene. En nei dy earste rotboer gie it jier op jier mis, ‘whatever I did’.

Yn Bitgum hie it libben my al ynpipere hoe hurd it wêze kin; oan board fan de Johan van Oldenbarnevelt kaam der noch in leske by. Farrendewei is myn libbensfyzje der teminsten net mylder op wurden.

Oan 'e iene kant wie it skip in jongfolkparadys, in skipfol oerfloed, frijheid en ûntspanning. Ik ferkearde oan board fan de ‘Love Boat’. Mar sa 'k sei, der brieken wol frjemde brânen en spanningen út, en dêrfoar waarden wol ûnskuldigen as de dieder oanwiisd. En op folle see kaam der in famke fan alve jier te ferstjerren. Ik wie der by doe't de mem oan 'e reling stie te gûlen. In bern fan alve, dat midden op de Indise Oseaan yn in kistke oer board set wurde moast. It skip makke as ritueel in slach yn 'e rûnte, de dûmny preke dat dit tabetrouwen oan 'e golven it ferhaal fertelde fan it hiele libben, nammentlik dat by elke dea it libben gewoan fierder giet. Ik tocht, man wêr ha jo it oer? Fan de dea fan heit wist ik wol

[p. 91]

better: it libben giet nèt gewoan fierder!

In wike letter, doe't wy mei de Van Oldenbarnevelt foar Port Saïd achter it anker leine, belibbe ik opnij in drama: in oare mem, ien út Egypte, bea ús ien fan har bern te keap oan. Ik waard der obsternaat fan, koe mar net begripe dat soks bestie.

Der ferkearden mear as tûzen minsken oan board, foar it grutste part jongfolk. In skipfol hoop en ferwachting. Mar ûnderweis nei harren nije bestimming hawwe noch hiel wat fan dy passazjiers harren oerjûn oan de goarichheid. Ja, der wie in soad ferried en besoademiterij. Wylst harren oarehelten yn Australië of Nij-Seelân sieten te wachtsjen, sloegen se oan board deagewoan mei oare froulju of manlju om. Ik haw it meimakke dat in fint, dy't thús earst hurd even troud wie mei in frommeske dat him letter achternei reizgje soe, op it foarskip mei in oar syn wiif tsjin de reling oan stie te kreunen. Wat fierder it skip it Suden yn kaam, wat moaier de moanne begûn te skinen en hoe wylder men waard. Se sizze wolris dat Friezen altyd deselden bliuwe. No, ik haw it oars meimakke.

It wie in einleaze reis mei in soad opûnthâld, wy leine twa dagen yn Perth, fearen dêrnei troch nei Melbourne, leine der wer in deimennich, moasten de wâl op nei in opfangkamp en reizgen letter mei de fleanboat nei Nij-Seelân. Om mei in fleanboat út dy dagen dwers troch in siedende stoarm op folle see te batsen, dat kin men jins grutste fijân net tawinskje. It wie de hel gelyk. Mear dea as libben bin ik oankommen.

Op it Noardereilân fan Nij-Seelân wie it krekt yn dy wike by 't hjerstige omt ôf. It wie noch in lange en ommelânse reis nei myn earste kontraktboer. De pleats lei der ûnhandich by, sis mar: fier en iensum. Yn it doarpke sels wie amper wat te belibjen. Mar wat woe men ek, ik kaam hjir allinne mar om te wurkjen, om jild te fertsjinjen, te sparjen. As Anneke komme soe, moast der in kreas ûnderkommen en flinke fertsjinst wêze.

It hat by dy earste rotboer noch gjin heale dei duorre, doe hie 'k al yn 'e gaten dat ik fuort foar 't blok siet. Ted Marche wie syn namme. Wat in hufter fan in Kiwi-boer. Ik hie dus foar twa jier tekene. En, sei er, ik soe noait mear as fiif pûn yn 'e wike fertsjinje kinne. Dat wie goedbesjoen noch net iens it slimste, mar dy Mar-

[p. 92]

che die oars net as rache en skelle. Hy flokte om it oare wurd. It wie stomkop foar en bastert nei. Wylst fernaam ik hoe dorn de man sels wie, en hoe wreed foar syn fee. Om mear út 'e melkekij te heljen, hie er foar de moade en ús in pear kolossale stiennen op it ûnder it jaar hingjende apparaat fan de melkmasine. No, dat holp! Fan de measte kij wiene de oeren op 't lêst langer as fyfrjin sintimeter. De bisten joegen de helte minder as se wol jaan koene.

It duorre net lang, doe stiene Ted Marche en ik rjocht foar elkoar oer. Syn Ingels koe 'k earst mar min ferstean. Ik besocht de man dúdlik te meitsjen dat ik my net útskelle liet, dat ik net foar neat in melkerskursus folge hie. As er my mar gewoan gewurde liet, dan soe er sjen dat it ek oars koe, en better. Op it lêst liet er my gewurde en gie it better. Ik begún mear en mear te melken, sette alles op alles en kaam jûns noait foar achten yn 'e hûs. No hûs, myn ûnderkommen hie net folle om 'e hakken. Ik wurke krekt salang troch dat ik jûns de earmen net mear tille koe. Nee, Ted Marche hie yn wêzen oer my neat te kleien.

Sels siet er op it lêst allinne noch op 'e trekker. ‘It ding docht it net mear, hy is fersliten,’ grynde er.

‘Ik krij 'm wol wer oan 'e praat,’ sei 'k. Earst lake er my út, doe skold er my út. ‘Domharsens,’ raasde er, en ik sei by mysels: oan sa'n ûndier fan in wurkjouwer sit ik no twa jier fêst. Ik ha de traktor útelkoar helle sa't ik dat op skoalle leard hie, makke de bûzjys skjin, starte de motor en moast oansjen dat it ûngelok fan in boer der fiif minuten letter flokkend en skellend op fuort ried. Ik tocht: ik moat hjirwei want oars doch ik dat ûngelok noch mei myn eigen hannen dea. Mar sa't ik sei, ik siet kontraktueel oan him fêst.

Op in moarn woe Ted Marche ha, wy moasten te beamseagjen. Klear. Hy wie wer wyld yn 'e kop. ‘Hâld fêst, dat ein, stomme bastert,’ raasde er, en ik hold fêst. Doe seach ik hoe healwiis er mei syn kettingseage omheistere, ja ik seach dat er himsels in hân ôfseage. It wie slim genôch, mar yn in flits haw ik doe ek sokssawat as tefredenheid oer my kommen field, want ik tocht: sisa, no hingje ik net langer fan dy ôf, ûngelok datst biste. En sa wie it krekt. Och wat woe er graach dat ik him no net yn 'e steek liet. Ik tocht, no sil 'k sèls mar ris wreed wêze, en ik ferge him der op mear te fertsjin-

[p. 93]

jen. No, it lean gie justjes omheech.

Wilens wie Anneke mei de âlde Uiver fan 'e KLM Down Under kommen en wy hiene beide yn 'e holle, de frou soe hjir net ûnder de kij. Mar ik fertsjinne noch altyd te min en doe koe Anneke fierderop by in boer komme dêr't goed fertsjinne wurde koe. Dêr hat se molken oant ek by har de earmen der swier fan waarden. Middeis moast se lizze omdat de dagen har oars te lang waarden.

Op in jûn sei se: ‘Ik hâld it sa net langer fol, Pyt. Dy rotboer komt alle jûnen smoardronken thús, en dan is er net te hâlden.’ Ja, Ted Marche wie allinne mar in strieminnen-ien en sa dom as in baarch, mar dy fan Anneke wie ek nochris hartstikkene gek yn 'e bealch.

It wie op 't lêst in spultsje fan allinne noch wurkje en sliepe. Sneins wiene der in pear oeren dat wy neat om hannen hienen, dan joegen wy ús mar ôf nei in foech tsjerkje yn 't doarpke. Net dat wy dêr sa'n ferlet fan hiene, mar sa kaam men nochris in normaal mins tsjin. Sa troffen wy in Súdhollanner, dy hie him as melker yn in advertinsje oanbean en fertsjinne no omraak. Myn tiid by Ted Marche siet der noch net op, mar ynienen tocht ik fan barst mar. Dat Anneke en ik setten ek in advertinsje yn 'e krante. Der reagearre in famylje Davidson, yn in doarp fierderop. Sa te hearren like it der wol wat op.

De Davidsons hiene in knap hûs foar ús, skreauwen se, dat doe haw ik Ted Marche de wacht oansein. Ik haw him útflokke litten en bin by him wei rûn.

De Davidsons hiene in húshâlding mei fjouwer lytse bern, en it kaam der op del dat wy der by yn wenje moasten. Dat foel Anneke wat ôf. Der wie foar ús oars gjin ûnderkommen as in soartemint hok. ‘Ik woe sa graach ris in foto fan in eigen, nij hûs nei Wytgaard stjoere,’ sei se. Dat moast noch mar even útsteld wurde.

It begûn noch dyselde wike min waar te wurden. It reinde en reinde, en dêrmei begûn it hok te lekken. Hjir stie in tobke, dêr in skaal, oeral hearden wy de drippen kletterjen. Op it lêst wie it sa damp, de skimmel stie op 'e muorren.

‘Mar dizze minsken binne oars net ferkeard,’ fûn Anneke, ‘lit ús mar trochsette.’ Se woe op it lêst dochs wol graach in foto fan ús

[p. 94]

stee nei hûs stjoere. Ik ha noch warskôge, mar it is der ta eintsjebeslút dochs fan kommen. No, dat wie yn Wytgaard fansels gjin spultsje fan jûchhei, skoanmem hat der, doe 't se de boufal op in kykje seach, om skriemd.

Doe't wy in fearnsjier by de Davidsons omheukere hiene die bliken, de boer hie ús allinne mar hurd even ynhierd omdat harren fêste arbeider siik wurden wie, en no wie dy wer fierhinne opknapt. Dat de fêste man kaam opknapt en wol werom, en wy koene yn ienkear opsoademiterje.’

‘Sa gie it ús no altiten,’ seit Anneke safolle jierren letter. ‘Elke kear wer rekken wy by de boer wei, noait troffen wy ris in goeden-ien. Op 't lêst waard Pyt der ek wolris dwers en ferkeard fan. Dan goaide er de kop yn 'e nekke en barste de bom. Ienkear belânen wy by in boer, dy wie net ûnnoflik, mar doe die bliken, op en om 'e pleats sieten wjirmen yn it drinkwetter, en wy rekken der siik fan.’

‘Moat men dan krekt salang trou bliuwe en trochsette oant men jin deadrinkt oan wetter dat brûst fan de wjirmen,’ freget Pyt him no ôf. ‘Ik koe en woe net mei de sturt tusken de poaten werom nei Fryslân. De Bitgumer pleats wie dochs al fuort.’

‘Doe is jim mem fan Bitgum kommen, Pyt, se hat by ús yn Nij-Seelân west,’ seit Anneke. ‘Ja,’ seit Pyt, ‘it minske woe de bern graach sjen, se koe by ús útfanhûzje, ik tocht, lit se de werklikheid mar ûnder eagen sjen. No, wy ha se hjir in healjier hân, en doe tocht ik, wy moatte mar ris prate. Ik woe einlings wolris foar mysels begjinne en haw mem frege oft ik wat jild fan har brûke koe. Gewoan wat jild liene, want de pleats yn Bitgum wie ommers ferkocht en der moast jild wêze. Ik woe wol tsien persint rinte jaan, mar se skytskoarre der tsjinoan. “Dizze grûn hjirre is sa wis net as Fryske grûn,” sei se. Ik sei, “Fryske grûn wie foar my gjin wisse grûn.” Mar ik koe sizze wat ik woe, it jildlienen gie oer.’

‘Hoe faak binne wy dêrnei noch net ferhuze,’ mimert Anneke. ‘Op in kear krige Pyt in knappe baan. Mei in soad wissichheid en frijdom. Haad-túnman fan it hospitaal.’

‘Ja,’ seit er wrantelich, ‘doe wie ik haad-túnman. Ik wurke folle langer as de minsken ûnder my, mar fertsjinne amper mear. Dat ik tocht nei ferrin fan tiid: ferrek ek mar mei it hiele soadsje!’

[p. 95]

‘Goedbesjoen hast doe de kop wat te rimpen yn 'e nekke goaid’, seit se.

‘Doe haw ik noch wurk fûn by bouboeren, mar mei dy Kiwibouboeren is gjin lân te besilen. Se wisten alles better, mar se hoegden my as jonge fan Bitgum net te learen hoe't ik jirpels sette en dolle moast. De Nij-Seelanners, dat is in folk dat it sels útsykje wol. No, lit se it dan sels útsykje. Ik moat sizze, se ha wolris nei my harke, dan tilde it letter op fan de ierdappels. Wat in opbringsten! Mar wat barde doe? Krekt, de ierdappelprizen donderen ynelkoar. Stie 'k op 'e nij oan 'e dyk. Wy hiene fuortendaalk foar ússels begjinne moatten, mar ik koe gjin oanloop meitsje, hie gjin sinten.’

Anneke: ‘Wy ha letter noch seishûndert hinnepiken hân, fertel dat mar.’

‘Ja, doe't ik dêrmei begûn, kosten de aaien al net folle mear, mar ik tocht mar sa: men kin faaks better yn 'e delte as op 'e hichte begjinne. Sadree't strak de aaien djoerder wurde, tocht ik, komme de tiden wol op ús ta, dan kin it allinne mar better wurde. Mar sokke wetten jilde foar in oar, net foar ús. Op 't lêst die bliken, de aaien jilden hielendal neat mear. Neat! En doe wiene de piken fansels ek gjin stoer mear wurdich. Op 't lêst knypte it oan alle kanten.’

‘Dochs wiene dy acht jier mei de piken noch sa'n bytsje ús bêste en moaiste jierren,’ stelt Anneke fêst. ‘Doe't der gjin útkomst mear wie en Pyt de boel derhinne goaide, koene wy gjinien fine dy't it bedriuw oernimme woe. No, dêr sieten wy mei ús moaie spul, mei de beide silo's en in kreas ûnderkommen sûnder ynkommen.’

‘It lei my oars wol, dy piken,’ seit Pyt safolle jierren letter suver wat dimmen. ‘Ik ha der yn elk gefal mear genoegen oan belibbe as oan it taksyriden.’

Anneke: ‘Pyt is net sasear in taksyman, net de rjochte persoan om ferfelende minsken te riden en yn- en útstappe te litten.’

Pyt: ‘Dat fa lt oars wol wat ta, mar ik krige op 't lêst in almeugende hekel oan stomdronkene en lestige keardels yn myn wein. Dan skopte ik se der leaver fuortendaalk fjouwerkant út. Yn it earstoan gie it trouwens net iens sa min, mar tusken de grutte doarpen kamen aloan mear wegen en rails te lizzen. Sa besochten se om de taksybedriuwen der út te wrotten. En dat is op it lêst ek slagge.

[p. 96]

Ik wie wer alles kwyt, de taksy en de goodwill.’

‘Us ridende wein, en ús ytkafee oan de grutte autodyk tusken Hamilton en Rotarua, dat wie ek wol wat,’ sa lit Anneke de revu passeare. Dat restaurant ha se goed seis jier hân. Se moast yn dy snuorje moarns al ier en betiid iten foar de sjauffeurs klearmeitsje.

Pyt: ‘De Maori's binne úteinlik de noflikste Kiwi's. Dat binne meast tefreden klanten, dy libje by de dei en ite in soad. Mar se gokke ek graach. Op de draverijen, op alles. Op 't lêst moasten wy harren bernetaslach rjochtstreeks barre, oars krigen wy ús jild net. Nei ferrin fan tiid wurde jo der beide suver gek fan, fan al dat getsjirm; jo wolle wol leverje, mar jo barre jo sinten net. Dat wy ha ek dy hiele nearing mar wer oan 'e kant dien.’

Anneke: ‘Dat hat ús úteinlik ek nochal in pear sinten koste.’

Pyt: ‘Wy haw’ it noch net hân: Op it aluminiumfabryk, mei in soad lawaai om 'e harsens, de winkel, bussjauffeur, wy kinne alles mar it bêste ferjitte. Al wenje wy hjir no yn Australië, wy binne noch Nij-Seelanner, barre noch in pensjoentsje.’

En nei in skoftke fan swijen: ‘Yn 1974 krige ik it krap, doe begûn it mear en mear oan my te fretten, ik tocht, ik wol de minsken yn Bitgum nochris rjocht yn 'e eagen sjen. Dat ik bin sis mar nei hûs flein. Allinne, want it paste ús net en gean mei de hiele húshâlding sa lang op fakânsje. Myn God, wat wie yn Fryslân de wrâld feroare. No en dan fleach it my oan en tocht ik: Pyt jonge, wêrom bist fuort gien. Wat wie der yn Nederlân in allemachtige wolfeart. Op in neimiddei stie 'k by Anne van der Plaats foar de finsters. ‘Pyt! Kom deryn, jonge.’ No koe 'k myn ferhaal kwyt. Doe haw ik ferteld dat ik, net lang nei heit syn dea, hurdride moast. It gie om priis en preemje tusken lytse Sjoerd Rijpstra en my. Ik wist wierlik net mear oft ik wûn hie of ferlern. Mar ik wit noch wol dat der op 'e ein fan 'e baan gjin heit wie dy't my opfong. Dat skrinende gefoel giet my mar net mear út it lichem wei.’

‘Do hast ek wol in soad dingen goed dien,’ seit Anneke. Hy bûcht de holle foardel, draait him dan om yn 'e stoel, sjocht nei bûten, dêr't bûnte fûgels yn in beam sitte te roppen.

Dan is er der wer by en seit: ‘Wy binne as Bitgumer jonges op in sneon nei Dronryp fytst om te keatsen. Trochelkoar lotsjen.

[p. 97]

Ik hie Bonne by my, en trof as tredde man in jonge fan Stellingwerf. En sa moasten wy om priis en preemje tsjin de trije dêr't Frâns Helfrich by wie. It stie fiif earsten gelyk en seis gelyk, Bonne sloech de bal heech op, it wie in moaie tuskenynse bal. Frâns spatte nei foaren en sloech heech en fier werom. Ik stie by de boppe, en doe skeat it troch my hinne: Ik sil de minsken sjen litte wêr't ik ien fan bin, ik bin in soan fan Aebe Braaksma. Ik rekke dy bal en as ik deroan tink, fiel ik him noch, sjoch ik him noch oer it perk hinne fleanen. Dat hat de kear west dat ik alles mei hie.’