|
| |
| |
| |
De boskhutte
Rommert Boonstra en Lea Boonstra-Schrama fan Narval-Ont., Kanada.
In plukje wolkeskrabers, mei yn 'e midden in 533 meter hege toer. En dêromhinne in see fan huzen sa grut as heal Fryslân. Dat is Toronto. Wêrom krûpe yn in ûnbidich grut lân as Kanada, it lân fan tsien miljoen fjouwerkante kilometers, mear as trije miljoen minsken op in klútsje? Yn dizze stienbulte dijt de Wâldman-Kanadees Rommert Boonstra net. Hy kin it net stelle sûnder in eigen hiem mei wat fee en frijheid om 'e doar.
Syn doarp Narval is mar in oere riden. Freegje dêr nei de wente fan Bob en Lea Boonstra. It hûs stiet, heal ferskûle yn de bosk, op 'e ein fan in slingerjende grintreed. It alderlêste eintsje is sânpaad. It blykt in royale filla te wêzen. Rommert hat in haat-leafde-ferhâlding mei de grutte stêd. De metropoal mei dan in lawaaiïch meunster wêze, tagelyk is it in ekonomysk wurkhynder fan komsa. ‘En dat lêste spilet dy as makelder yn lân en huzen yn 'e kaart.’
‘De frou is hjoed mei de auto nei ien fan de bern, dat dû moatst fuort mar in Frysk slokje ha. Se komt út in roomske húshâlding fan santjin bern, dat it minske rêdt har oeral mei. Ik sil dy trouwens fuortendaalk ek even it nijste nijs fertelle: by jimme yn Fryslân ha se niiskrektsa in groujonge deaskopt. Yn Grou. Samar deaskopt. Sa'n berjocht pluk ik fuortendaalk fan de kompjûter, fan ynternet, dat sadwaande wit ik it noch earder as de measte minsken yn Grou sels. O boy, it is safierhinne: wêr't men op de ierdbol ek ferkeart, men hat de heule wrâld oan de fingertips.’
| |
| |
Unwennich hat Bob Boonstra net salang west, dêrfoar hat er ek al te faak werom west yn syn berteplak. En Fryslân is Fryslân net mear. ‘As ik dêr wer delstryk, hear ik in hiele oare taal as dêr't ik yn dream. Se brûke wat langer wat mear fan dy trendy wurden. Nee, ik fiel my sa njonkelytsen mear Fries ûnder de Friezen op ús jierlikse Friezedei hjir yn it Kanadese doarp Paris, as yn Fryslân sels.’
Bob hat hjir ris foar de televyzje sizzen heard dat it foargoed ferlitten fan it heite- en memmelân deselde soarte gefoelens opropt as de emoasjes dy't ûntsteane as mem en bern op in wat forsearre wize byelkoar weiskuord wurde. ‘Mei dit ferskil, dat by emigraasje net de achterbliuwende mem dêr it measte lêst fan hat, mar it bern dat it nêst ferlitte woe. Sa is it. Doe't wy as jonge emigranten ús heite- en memmelân ferlieten, wie it yn dat lân in spultsje fan ‘út it each en út it hert’. Mar oarsom gie der earst gjin dei foarby of der waard wol eefkes tocht fan hokfoar simmerwaar soe it hjoed yn Garyp wêze, of hoe soe fan 't winter de iisbaan der bylizze, of soe Bokke Algra it noch altyd sa moai melde kinne?
Ik ha gjin gefoelens fan hertsear of wranteligens oerholden fan it feit dat ik mear fan dat lân hâld as dat it lân fan my hâldt, ik lij net ûnder sokssawat as ûnbeäntwurde leafde. Mar sokken binne hjir wol!
Ik wie in jonge fan achttjin, njoggentjin en gie as soldaat nei Nederlâns-Indië. Frijwilliger yn it Fryske Bataljon. En dêr belânen wy nei in skoftke - it wie op de 27ste novimber 1946 en wy moasten wer mei ús ploech op patrûlje - eefkes bûten Tjilampeni. Op Java dus. Ik rûn dy moarns deun achter Jappy Strikwerda fan Skraard oan. Sa goed as ik wit, rûnen wy yn 't skaad; ik mocht op patrûlje graach yn 't skaad rinne. Ynienen sei Jappy: ‘Eins libje ik oeral en nergens. Earst buorke heit yn Burchwert, mar dêr rekke er fan 'e pleats ôf. Doe sette heit mei ús ôf nei Dútslân. Dêr waard er melker. As jonge tocht ik doe: melke dat is ek myn foarlân. It soe heve, mar doe waard it oarloch en binne wy weromflechte nei Noard-Hollân. It duorre net lang, doe moast ik ûnderdûke, en sa belâne ik yn Skraard. As it sa trochgiet, dan wurd ik leau 'k noait selsstannich boer’. Dat sei Jappy Strikwerda dy deis fan de patrûlje by Tjilampeni.
Der koe samar wat gebeure, wy wiene wach. Dan slacht men
| |
| |
acht op alles wat ferweecht. Doe haw ik tsjin Jappy sein: ‘As ik hjir libben wei kom, heite, dan sil ik my yn myn libben noait wer earne soargen oer meitsje. Dat haw ik mei mysels ôfpraat’. De wurden moatte oan Jappy foarbygien wêze. ‘Sjoch,’ gie er fierder, ‘de sinesappels binne hast al ryp, Rommert.’ Dus, Jappy seach net mear nei it sânpaad dêr't er syn fuotstappen sette moast, nee hy seach nei wat der groeide en bloeide. Dêr hie dy jonge altyd sa'n niget oan. Hy woe boer wurde. Dêr dreamde er fan.
Jappy rûn op dat stuit leau 'k eefkes oan de linkerkant fan 't paad, in eintsje fierderop, yn 't sinneljocht. It wie as waarden wy omheech tild, as sûge alles om ús hinne fuort, it wie in ôfgriis, sa'n dreun. Dêr lei Jappy, it heule lichem fernield. Och myn leave stakker, wat wiisde it mâl. Suver fuort dea wie er. En dy jûns haw ik mysels opnij besward: Wàt der fierder ek yn myn libben gebeurt, as ik hjir libben wei kom sil ik my noait wer earne soargen oer meitsje.
Ik kom út in laach fan lytse minsken, ik bedoel lyts fan posysje. Wrotte en soberje en grifformeard en gesechlik. Mar heit hie net in sterk lichem en dan slagget it net altyd. It buorkjen foel de man swier, dat it draaide út op in winkeltsje mei in lytse takomst. Garyp. De Buorren fan Garyp. O boy, wat wiene dêre yn wêzen in ferrekt lyts bytsje kânsen. Ik hie it as jonge al yn 'e gaten, heite, ja yn Tytsjerksteradiel hie 'k it op myn santjinde wol sjoen. ‘Dit is in wrâld sûnder grutte plannen,’ sei 'k tsjin myn kammeraat, ‘dit wurdt in spultsje fan altyd arbeidzje en noait in stap fierder.’
Dus earst mar as frijwilliger mei de Johan van Oldenbarnevelt nei Indië. In soad Garypsters fûnen it wakker moedich en flink dat in stik of fiif fan harren ‘grote zonen’ it faderlânske besit ferdigenje woene. It gie op 't lêst om it behâld fan ús moaie Indië.
Salang't wy op de Johan van Oldenbarnevelt sieten, wie it prachtich. Oan board waarden wy troch al dy rêdige Hollanders wat mûlriper makke en krigen it duvelse spul fan it kaartspyljen ûnder de knibbel. Mar op de rede fan Malakka kaam der in kink yn 'e kabel: it skip moast wachtsje oant, sa seine se, de lêste Jap nei hûs wie. Wy wiene justjes te gau. Sa leine wy dêr oardel moanne sûnder krekt te witten wat der oan 'e hân wie. Miskien hoegden wy yn Indië alhiel net mear op te treden, seine se. Mei noch in stikmennich maten sprieken wy ôf om dan mar fan board te stappen en nei
| |
| |
Australië te reizgjen. Emigreare. Wy wiene dêr ommers dochs yn 'e buert. Mar it rûn dus oars, wy rekken nei seis wike fan 't anker en it draaide dochs noch út op twa polisjonele aksjes.
Goed twa jier letter waarden wy wer yn Nederlân op 'e wâl set. Dat wie yn 'e hjerst fan 1948, mar doe hiene wy wol it ien en 't oar meimakke. Dêr op 'e kade - ik wit noch, wy moasten nochris wer oantrede - folge der in taspraak, wy koene ynrukke, der kaam in autobus om ús werom te bringen nei hûs. Op 'e Ofslútdyk tocht ik foar 't earst: wat moat ik eins yn Garyp! Mar tagelyk sei 'k by mysels: Rommert, no moatst ek wurd hâlde! Do silst ommers noait wer soargen kenne!
Yn Fryslân stoppe hjir en dêr yn in doarpke de bus en stapte der wer ien fan ús mannen út. Yn Kimswert, yn Penjum, yn Wytmarsum, yn Makkum. Mar net yn Skraard, want Jappy wie achterbleaun op it koartmeande tsjerkhôf fan Bandung. Letter hearde ik dat de boargemaster fan Wûnseradiel it te drok hie om Jappy syn heit en mem op 'e hichte te bringen fan de ramp. Hy stjoerde it haad fan 'e skoalle der hinne, mar de master hie it ek net oan tiid. Dat doe hat de ûndermaster it swarte boadskip oerbrocht. As blyk fan wurdearring krige de famylje fan it gemeentebestjoer in potsje fan Makkumer ierdewurk; der wie in lyts hoekje fan 'e râne ôfbrutsen, mar foarút, it wiene op 't lêst ek mar hiele gewoane minsken, de Strikwerda's fan Skraard.
Op 't lêst sieten wy noch mei in pear man yn 'e bus. It rûn de moarns tsjin fjouweren doe't se oan Garyp ta wiene. ‘Och myn leave, bist dêr!’ sei 't âldminske, en se helle my oan. Heit der ôf, broers en susters der ôf. Ik moast fertelle, mar it slagge my net. En doe moast ik mar lizze, seine se, mar ik hie gjin sliepen yn 't sin. De oare jûns, doe't oeral om healwei tsienen de ljochten út giene, koe 'k noch altyd net sliepe. Oeral tsjuster, dat doogde yn myn belibbingswrâld net, dat wiisde op gefaar. Dat ik bleau mar ûnder omhingjen. Ik sjoch heit, dy't yn dy twa jier gâns minder wurden wie, as in âld mantsje opnij fan 't bêd kommen. Dêr stie er ûnwis yn 'e ûnderklean foar my. ‘Wêr moat dit hinne, myn bêste jonge!’ ‘Op patrûlje!’ sei 'k, en ik naam in fyts út it hok, de fyts dy't wilens al lang myn fyts net mear wie, en ik doarme troch de nacht. Yn 'e
| |
| |
hoop dat ik it gefaar oerwinne en de soargen kwytreitsje soe.
Wy hiene, as in soartemint fan kado fan de Steat der Nederlannen, in moanne frij reizgjen krigen, dat it draaide út op feestfieren mei myn wapenbroeders fan Kimswert, Wâldsein, Wornmels, Easterein en gean mar troch. Sa trof ik Tiede Haringsma fan Aldegea, dat dêr tsjin de Fluessen oan leit. En Tsjerk Joustra fan Easterein gie ek gauris mei op en út. Op in jûn sleaten wy in soartemint fan pakt: mei ús trijen nei see. Op 'e kustfeart. Mar doe't it safier wie die bliken, Tiede moast trouwe en Tsjerk en ik woene nei syn bruiloft ta. Us seemanskip-yn spee rekke wer fan 'e baan.
Sûnder wurk omstappe dat wie doe gjin wizânsje, dat ik frege op 'e Wergeaster Frico om wurk. Ik koe fuort wol yn 'e ploegetsjinst begjinne. Letter koe 'k op 't fabryk yn Garyp komme, dat skeelde in ein fytsen. Fêst wurk op 'e molkûntfangst. It wiene tritichliterse molkbussen, dat it wie wol te dwaan. Bussen leegje, dat is in slach. Ik fertsjinne leau 'k net iens sa min, mar ja, hoe sil 'k it sizze, it wie in baan foar it libben. Wat fjirtich jier oan ien en itselde fabryk arbeide, krige op 't lêst in spjeldsje fan de bond en in doaze net te bêste sigaren fan de koöperaasjeboeren, en dat wie it dan. Nee, it wiene gjin sigaren, it wiene bokjes; sigaren wiene foar guon dy't noch folle langer oan 't fabryk wurke hiene. By my sloech de ûnrêst wer ta.
‘Wat moatstû yn Ljouwert,’ sei mem. ‘Ik ha by Hoogstins oan west,’ sei 'k. ‘Och myn leave stumper!’ rôp se, ‘no sil er my ek noch emigreare!’ ‘Krekt,’ sei 'k, ‘en net wer mei de seeboat, der giet in fleanmasine nei Kanada.’ It duorre net sa mâle lang, doe hie ik myn koffer al ynpakt.
‘Moatst net wat kreaze klean mei ha, leave?’ woe mem witte. ‘Nee,’ sei 'k, ‘ik ha dêr allinne mar ferlet fan wurkersklean.’ ‘Moatst net wat mear dingen mei ha?‘ ‘Nee, mem, it is sa wol goed.’ Ik hie wol yn 'e gaten wêr't it oan 'e oare kant fan de oseaan op útdraaie soe: arbeidzje en nochris arbeidzje. Want ik woe sjen foarút te kommen. Om dêrnei noait mear soargen mear te hawwen.
Wylst in soan fan de feearts de reis betelle krige, om't er noch noait by in baas wurke hie, moast ik myn reis sels bestuiverje. Mar dat wie ek logys, want de Steat hie yn Indië ommers twa jier lang goed op my past; wy hiene dêr in dûbeltsje deis fertsjinne.
| |
| |
Heech yn Kanada wenne myn nije boer en wurkjouwer. All Francis wie de namme. Der wie tasein, de man soe my fan 't stasjontsje ôfhelje, mar doe't ik nei in ommelânse treinreis op de ôfsprutsen oere op it plak fan bestimming oankaam, wie der gjin kop te sjen. It wie noch neare nacht, it sil moarns om in oere of fjouwer west ha, de folgjende trein soe pas oer twa oeren komme; de stasjonsjef joech him wer ôf, ik tocht by mysels: dy leit aanst wer achter it breiden broekje. Wêr hong myn boer út? Ik wachte en wachte, socht achter it houten stasjonsgeboutsje lijte tsjin de hjerstige wyn. Ik stie dêr in ivichheid, hie op 't lêst noch mar twa sigretten. Gelokkich hie 'k trije jassen oan; dat kaam om't der gjin plak foar wie yn myn wat krap útfallen koffer.
Hast twa oeren haw ik op dat stasjontsje omheukere, doe stapte der in jongeftich echtpear it perron op. Boereminsken sa te sjen. ‘Fransis?’ woe 'k witte. ‘Yea!’ sei de frou, ‘Fransis’. Mar nei in Babyloanyske spraakferwarring die bliken, it wiene net de minsken dy't ik ha moast mar de foarnamme fan it minske wie stomtafallich Fransis. It spantje woe gewoan mei 't spoar nei goekunde. Ik koe noch gjin tsien wurden Ingels, mar krige de beide minsken safier dat ik mei harren opreizgje koe nei dy goekunde. Oft ik wol melke koe. O ja, melke as gjin oarenien. Sa belâne ik in ein de weareld yn. Op in buorkerij. En lit dy boer no wurk foar my ha. In miel iten en fuortendaalk begjinne. Nee, net earst op bêd want ik koe de minsken net ferdútse dat ik yn twa dagen en nachten amper in wink yn 'e eagen hân hie.
Fan komôf wie dy boer in Poal. Cobinsky. It wie der in spultsje fan soberheid en hertlikheid. Wurkersklean fan ferline jier hongen noch, glêd fan smoargens, oan in soarte fan spinnemole boppe de grutte kookkachel en itenstafel.
It draaide út op wurkjen en sliepen. Der wiene wiken dat ik amper út 'e klean kaam. Mar op 'e ein fan de moanne joech Cobinsky my wol de 45 dollar op 'e hân en waard der in flesse drank soldaat makke. De âldman stookte it guod sels, in soarte fan wodka dat mear nei spiritus as nei jenever smakke. Doe't by my de pine yn 'e kop fuortlutsen wie, fleach it my ynienen oan. Ik leau, ik hie bot ferlet fan in faam. Wikenlang hie 'k al gjin frouljusfleis sjoen - no ja, dat swiere âldminske fan Cobinsky sloech no en dan
| |
| |
foar masteres op, dan hie se in stik yn 'e kraach fan de boer syn wodka, en dan wie se fluensk, dan woe se wol wat.
Wêr moast ik gaadlik frouljusfleis gewaarwurde? De buorkerij fan Cobinsky lei in heale myl fan in grintpaad ôf, in paad dat nergens like te begjinnen en ek nergens ophold. Yn gjin fjilden en wegen wie in hûs, lit stean in knap doarpke te bekennen. Mar no en dan kaam der in gammel trúkje of in lúkse auto foarby.
Op in saterdeimiddei klaude ik wat skjinne klean byelkoar, rûn nei it grintpaad en wachte krekt salang dat der in auto oan kaam. Om in oere of fjouwer kaam der in stofwolk op my ta, en sa lifte ik it Súdwesten yn.
Dy saterdei-jûns belâne ik yn in delsetting fan sân huzen en in hinnehok. Plus sokssawat as in kafee. ‘Cosy Corner’ stie yn blokletters boppe de doar. Ik tidige der op dat dy Cosy in kreas en tasjitlik frommes wie, mar doe't ik der yn kaam, ûntdiek ik yn 'e skimer in ploechje manlju, allegearre yn bûnte Kanadese kilen en mei learen learzen oan. Ien fan 'e hearen hong wat ûnderút en plante no, blykber fanwegen myn komst, beide skonken mei learzens en al op it taffeltsje foar him. Achter de taap ferskynde in modderfet, kleurleas fanke fan in jier of sechstjin. Ik tocht, as it oan my leit wurdt der jûn net om dit geizich bern fochten. Ik hie mar sa'n gefoel dat de hearen houwe woene. Net benaud wêze, gjin soargen, hold ik mysels foar en bestelde foar tolve sinten in hotdog en foar fiif sinten in fleske coke.
Ik fielde dat de mannen my meunsteren. Doe't ik myn hotdog mei de coke taskood krige en sa fatsoenlik mooglik ‘thank you’ sei, hearde ik ien fan harren lûd roppen: ‘Hear ris oan, it is gjin gewoanenien, it is in Wâldmantsje!’
O boy, as waard my lij wetter yn 'e earen getten, ik hie yn sa'n skoft gjin Frysk heard, ik waard der suver weak fan. Harm Wagenaar wie derby, Harm fertroude my eefkes letter ta dat er fan ûnwennigens by syn earste boer weirûn wie, en no wist er eins net wêr't er hinne moast. ‘Mar al moat ik ek strie frette, heite, ik gean net werom nei dy rotboer.’ Gerrit Jeninga wie der ek by, Gerrit spriek Harm moed yn: ‘Der is oeral wol wurk.’ Gerrit sels begriep trouwens ek lang net altyd wat syn boer bedoelde, want dat ferrekte Ingels, dat wie wat. ‘Mar hy bedoelt it leau 'k wol goed.’ Gerrit
| |
| |
hie in boer troffen dy't yn 'e Earste Wrâldoarloch yn 'e Noard-Frânske loopgraven fergiftich gas yn 'e longen en kolder yn 'e kop krigen hie. ‘No en dan is der mei de man gjin lân te besilen. No en dan raast er, dan kin er gjin siken mear krije, dan bestjert er it suver. En as de frou en ik him wer bywosken ha, moat er altyd eefkes grine. Moatst samar tinke, nei in oarloch wurdt men noait wer de âlde.’ Doe sei Jouke Zuidema fan Burdaard: ‘Emigreare is ek oarloch.’
Healwei tolven is it dy saterdei-jûns yn Cosy Corner wurden. Sà besiele wiene wy stik foar stik fan it sparjen foar in better libben, om sa foar altyd de soargen út te bannen, dat wy dêr mei-elkoar foar net mear as in dollar fersnobbe ha.
It momint dat ik op dy hjerstige jûn wer bûtendoar stie, sil my net wer ferjitte: it hie foar 't earst snijd en no stie der in feninige winterwyn. En dochs hie 'k in waarm gefoel fan binnen. Dat waard trouwens justjes oars doe't ik mar gjin lift werom nei de buorkerij fan de Cobinsky's krije koe. Eins wist ik net iens wêr't dy buorkerij krekt stie. It oanbod fan Jouke Zuidema om my mei syn gammel trúkje mei te nimmen, hie 'k al heftich ôfslein. It wie hast oardeldei letter doe't ik mei de honger yn 'e hals de âld keuken fan de Cobinsky's ynstapte. De boer en de frou wiene och sa bliid dat ik der wer wie, mar se hiene 'm op dat stuit beide dan ek moai om.
Ja, Jouke Zuidema, dy trouhertige weesjonge fan Burdaard. Wy hongen leau 'k wat oan elkoar. Letter haw ik der wolris oer neiprakkeseard; oer hoe't ik sa sterk befreone reitsje koe mei krekt Jouke. It moat syn trouhertigens west ha. Doe't er my, in wykmennich nei dy jûn yn Cosy Corner, by de Cobinsky's opsocht, die er my it foarstel om wurk te sykjen yn de minen. ‘Dan fertsjinje wy gâns mear.’ Dit moat net wêze, skeat my troch de holle. As in man as Jouke ien kear foar in goed lean djip yn de ierde omwrotte, kaam er noait wer boppe. Nee, der moast foar dizze natuerman wol wat betters wêze. Djip de rimboe yn lei noch in weareld oan bosk, en fan de houtkeapman fan Cobinsky hie 'k begrepen dat it beamroaien en houtkapjen seis dollar deis de man opleverje koe. Wêrom diene wy dat net? Foar sa'n lean moast men trouwens wol in Kanadese steapel hout, in ienheidsmaat, byelkoar wrotte. As Jouke en ik dat no ris oprêde koene, dan fertsjinnen wy op syn minst safolle as yn
| |
| |
'e minen en dûbelsafolle as by de boer.
Cobinsky en de frou hiene wer ta de spiritus-wodka sitten doe't ik ôfskied fan de pleats naam. ‘Do hast gelyk, Bobby, do hast gelyk.’ Ik kocht mei Jouke twa bêste trekseagen, in pear hânseagen, trije nije bilen en in stikmennich filen om it ark skerp te hâlden. De bosk lei in ein út 'e reek, sa'n tsien kilometer fan de grintwei fierderop ôf. Men koe allinne rinnendewei of op 't hynder sa djip it fjild yn komme. ‘Mar as jim der ienris binne, is 't klear,’ fersekere Cobinsky ús. ‘Ik wit wêr't de boskhutte stiet, ik bring jim derhinne, der stiet in baas kachel yn, en der moat neffens my ek knappe slieperij wêze.’ It lake Jouke wakker ta. Eins tochten wy op dat stuit allebeide oars nergens oan as oan dy seis dollar deis. Ik rekkene it foar mysels al út: seis dollar kear sân dagen yn 'e wike, dat makket mear as hûndertfyftich hurde dollars yn 'e moanne. Wa fertsjinne dat doe!
Cobinsky gie hinne en bûn in sekfol jirpels en twa sekfollen blikjes grouwe beane foar ús op ien fan syn platte hynderkes. Dêr kamen foar Jouke en my noch it ark by en sân wollen tekkens, twa kofferkes fol rêding, in inkelloops jachtgewear, in pear grutte doazen kearsen en wat pakken lúsjefers.
In heal moarnsskoft duorre de reis nei de boskhutte. Dêr moasten wy ôfskied nimme fan Cobinsky en syn plat hynderke. Ik leau, wy hiene der op dat stuit amper erch yn dat wy hjir de hiele winter net wer wei komme soene. ‘Op in leeftocht fan safolle jirpels en beane kinne twa sterke keardels in wike lang seagje en kapje,’ tocht him. ‘Ik sil jim takomme wike om distiid wer jirpels en beane bringe.’ En dêr sette er ôf.
De hutte wie oan 'e krappe kant, it ienpersoans bêd koe der mar krekt yn. Wy stiene beide nei dat ienpersoans matraske te stoareagjen.
‘Mar it liket my in baas kachel ta,’ sei Jouke blier.
‘Dat bêd,’ sei 'k, ‘dat wurdt behelpen!’
‘It is wat in lyts finsterke, mar wy hawwe útsicht op 'e bosk,’ sei er.
‘Wy moatte der rekken mei hâlde dat hjir gjin leidingwetter is, Jouke,’ sei 'k.
‘Der leit hjir in bulte snie,’ gie er optein fierder, ‘in ammerfol
| |
| |
snie is op dizze kachel samar gâns in flut wetter. En der stiet ek in allemachtich grutte bult droech stookhout, Rommert.’
‘Sjoch, de hutte sitte hjir en dêr al in pear siichnaden yn,’ stelde ik fêst.
‘Dizze kachel kin hiel wat oan,’ draafde Jouke troch. Ik woe him fuort mei de noas op 'e feiten drukke: ‘Wy moatte it hjir sûnder elektrysk, sûnder radio dwaan, dêr moatte wy ús al even op ynstelle.’
‘Wy ha wol in wekker, Rommert, in ferrekt moaie, nijerwetse wekker.’
‘Ja, heite, wy hâlde it hjir wol in winterskoft út,’ sei 'k doe mar.
‘O hearken ja, heite,’ galme er.
Sa't ik sei, Jouke en ik koene goed, mar ik skytskoarre der tsjinoan om my mei him op ien en itselde ienpersoans bêd del te jaan. Dyselde jûns die bliken dat de wjersin fan beide kanten kaam, want ik hearde him efkes letter murmerearjen fan ‘spitich dat der mar ien stoel stiet, op twa stuollen kin 'k oars geweldich sliepe.’
It sil dy earste jûns in oere of healwei njoggenen west ha, de kachel snuorre folop, it waard wat smûker yn 'e hutte. Ik weage my noch eefkes bûtendoar en meunstere de beammen om de hutte hinne. Der hong in alles oerhearskjende, iiskâlde stilte en ik fernaam wol dat it frear dat it knapte. ‘It is nije moanne,’ sei 'k, doe't ik de hutte wer yn skeat, ‘it soe fierderop yn 'e wike noch wolris botter taknipe kinne.’
Jouke seach no blykber de earnst fan de saak ek yn, wat soargelik sei er: ‘It liket my de baas ta datsto dy earst mar in oeremennich deljoust, dan bliuw ik salang op 'e stoel sitten, want de kachel mei ús net útgean, wy moatte net deafrieze.’
‘Set de wekker dan op fannacht ien oere, dan kinne wy de kachel oan 'e praat hâlde.’
Dat ferrekte bêd, ik ûndergie it as in dilemma. Jouke hold my út 'e sliep. ‘Alde Jim McLean,’ begûn er, ‘ âlde Jim fertelde my oer de strenge winters hjirre. Wolno, Jim hat maityds yn 'e skuorre de katten wol deaferzen út it hea helle. Nee, ik lit my hjir de kachel net útgean.’
| |
| |
Twa nachten ha wy it, wat de slieperij oanbelanget, separaat holden, doe begûn it sa te sigen en kâld te wurden dat wy der oan leauwe moasten: tegearre stiif tsjinelkoar oan op 't krappe bêd en de wekker om de trije oeren op 't skiljen sette om wer nije houtblokken yn 'e kachel te dwaan. Wy hiene oan elkoars waarmte en de sân wollen tekkens mar krekt genôch.
Wy kapten en seagen salang't it ljocht bleau. It hat gjin wike duorre, doe koene wy de beammen de kant op falle litte dêr't wy se ha woene. En doe't wy it wurk goed foar de slach hiene, koene wy yndie in seis-dollar-poarsje hout deis fabrisearje. Nachts hearde ik Jouke gauris dreamen; oer syn âld Chevrolet 1937 dy't er ergens by in boer yn 'e skuorre opburgen hie. Soms makke er my wekker, dan skeat er oerein en siet, blykber op wei nei de Far West, syn ‘Chev’ te stjoeren dat it in lust wie. Ja, The Far West, dêr dreamde Jouke fan.
Mar earst dei yn dei út seagje en houtkapje. Op in moarn sei er: ‘Wy kinne net nei de bosk, it is hjoed leau 'k snein.’ Ik tocht fuort, dêr giet ús seis-dollar-dei, dat ik sei: ‘By de boer moasten wy sneins ek melke, Jouke.’ Mar myn maat hold de kop der foar. As wy sneins ek seagen en houtkappen, soe der gjin segen op rêste, tocht er. It draaide, lykas sa faak by Jouke en my, út op in kompromis: de snein soene wy brûke foar it skerpjen fan de seagen en bilen.
Doe't wy de oare moandeitemoarns wer los giene, woe it seagjen net. ‘Der hast it al!’ rôp Jouke oerstjoer. ‘Do hast ferkeardom file, heite,’ sei 'k, ‘dêr leit it him oan.’ It hat hiel wat west om Jouke op snein wer oan 't seagefyljen te krijen.
Cobinsky hold wurd. Doe't nei in goed wike de jirpels en de beantsjes in stikhinne op wiene, wie er der wer mei syn plat hynderke. Us foer wie goed ynpakt en sadwaande noch net beferzen, mar hy hie al in hurdferzen bargelever meibrocht. Letter soe bliken dwaan, dy lever doogde net rjocht, dat wy bleauwen fegetarysk. Foar my wiene der twa poststikken, in brief fan mem en in aansichtkaart fan, ik leau, Tiede Haringsma - mar hy kin ek fan Tsjerk Joustra west ha. Foar Jouke wie der gjin post.
Wat ik noch presys yn 'e kop ha, binne de earste rigels fan mem har brief fan doe: ... ‘Mijn geliefde zoon, met vader gaat het
| |
| |
wat op en af, maar wij mogen toch ook wel eens op Gods genade rekenen, ook ten aanzien van jou.’...
It wie leau 'k ús twadde wike yn de bosk, doe kaam ek it iennichste boek dat ik meinommen hie, foar 't ljocht, de al yn 1945 ferskynde oarlochsroman ‘Om it heechste’ fan Harm Lodewyk. Jouke wie alhiel gjin lêzer, mar op in jûn frege er my oft ik foarlêze woe. No, dat gie oan, ik ha dêr yn dy bosk Jouke sa'n fyftich kear ‘Om it heechste’ foarlêzen, en elke kear as ik wer oan de slotrigels ta wie - ik ken se noch út 'e holle - rekke ús maat der eefkes foarwei. Dat slot, wit ik noch, gie sa... ‘Wolst wol leauwe, leave Janke fan my, dat it my allegearre hast te moai is? Ik kin 't allegearre noch net befetsje. En wat my sa sear docht noch, is dat de dea fan myn trouste freon de wei sljuchtsje moast ta myn gelok! It griep Janke ek oan, dochs sei hja, wylst hja deun tsjin Klaas oan stie: Sa moatte wy it net sjen, jonge. Syn offer hat west foar ús hiele folk. En litte wy yn de fuotstappen fan har dy't dêrfoar it libben lieten, fierder gean, en alle krêften ynspanne om dat lân en folk, dêr't hja harren bloed foar joegen, wer op te bouwen. Dan hat dat offer net om 'e nocht west yn de striid ‘om it heechste!’
Hjir wie it boek foar de safolste kear út. Jouke Zuidema, dy't doe al in burd hie as in âlde profeet, rekke wer efkes oandien. ‘It komt,’ sei er, ‘do kinst sa frekt moai foarlêze.’ Der wiene jûnen dat ik - blykber hurd op 'e hûd wurden yn Indië - de sentiminten by him besocht op te roppen. Dan seach Jouke ûnder it foarlêzen it lânskip tusken Burdaard en Wânswert foar him oprizen en waard er sa ûnwennich as in kat. Sa'n fragmint gie dan sa: ... ‘Fleurich beskynde de sinne it bliere grien fan de greiden. De strânljippen draafden de greiden op en del, hoedzjend har nêst, en op in hikke liet in skries syn weemoedige rop hearre. Heech yn 'e loft song in ljurk en op 'e sleatskant leine de kij drok te wjerkôgjen’...
Der stie ek in suver wat homo-eroatysk fragmint yn it boek, en omdat wy ús as simpele hetero's wike yn wike út op ien en itselde smelle bêd behelpe moasten, seagen wy de humor der wol fan yn. Elke kear as ik wer oan dy pear rigels ta wie, ûntnaam Jouke my it wurd en begûn er it sels foar te dragen, want Jouke koe wilens it hiele boek ek hast út 'e holle: ... ‘En sa brochten beide maten dêr de nacht troch. As David en Jonathan, troch in hechte freonskip
| |
| |
ferbûn, sieten hja deun tsjin elkoar oan. (...) Ja, it komt net faak foar dat in Fries syn hert foar in oar bleatleit, mar as men sa tegearre yn gefaar sit en al safolle meimakke hat, dan falt alle falske skamte wei’...
‘Wy ha yn in pear moanne gjin fatsoenlik lapke fleis hân,’ sei Jouke, ‘en it is moarn wer snein.’
‘De bearen komme oars tichter en tichterby,’ sei 'k, ‘wy hawwe al ris ien om in beam hinne kypjen sjoen.’
‘Bearefleis dat liket my net geskikt foar sneins,’ sei er, ‘mar ik leau dat der yn 't âlde hout grouwe stikelbargen sliepe.’ Dêr yn it hout fûnen wy gjin stikelbaarch, mar wy hawwe al ien út in dikke beam reage. ‘Ik hie noait tocht dat in brette stikelbaarch sa smaaksum wie,’ sei Jouke dy jûns foar it foarlêzen.
Yn 'e neiwinter, doe 't wy al in hiele divyzje beammen lytsman makke hiene, kaam der nochris in rite mei strenge froast. Ik leau dat it op in stuit mear as tritich graden frear, dat de bile koe sa in hoekje fan ôf spatte, mar wy seagen en kappen troch. De wekker stie no om de twa oeren op skiljen, om't it net fertroud wie en lit de kachel útgean. Ik wit noch, it waard 20 april en noch altyd lei der snie yn 'e bosk. De moarns om healwei tsienen hinne skrillen wy op troch in gewearskot deunby. Tsien minuten letter sieten wy mei in keppeltsje jagers oan 'e kofje. ‘Jimme hearre hjoed eins net troch te wurkjen,’ sei de âldste, ‘it is King George Day.’ En doe sei Jouke: ‘I thouht already the day's will be longer and longer!’
Net dat dy deade Ingelse kening ús ek mar in sprút skele koe, mar dy moarns nei kofjetiid binne wy begûn ús kamp op te brekken. Foardat wy ôfsetten, ha wy de boel kreas ‘opcleaned’. En noch dyselde deis ha wy it platte hynderke helle. De oare moarns binne wy mei de brot op de pleats fan Cobinsky oankommen. It earste wat Jouke die, wie: syn Chevrolet 1937 ophelje. Want wy woene mei syn Chev nei de Far West.
Earst fansels even nei houtkeapman Sam Steiner om de sinten. ‘Allegearre bêst,’ sei Steiner ferheard, ‘mar jimme koene dochs wol op jim fingers neitelle dat ik gjin seis dollar foar hout deltelle kin dat safier út de bosk weikomme moat. Yn dit gefal kin ik net mear as trije dollar de steapel jaan.’
| |
| |
Ik sjoch Jouke noch stadich oerein kommen en op Sam Steiner ta stappen. As ik net tuskenbeiden kommen wie, hie de grutte kookkachel dêr yn 'e keuken fan de Cobinsky's dy jûns net mear op 't selde plak stien. Mei help fan Cobinsky ha wy Sam Steiner yn 't fatsoenlike mei de rêch tsjin de muorre set. Hy soe, drige Cobinsky, noait wer hout út 'e bosk krije. ‘Ut de fiere omkriten wei krijst sa gjin splinter hout fan de boeren!’
Earst in goed moanne letter soene Jouke en ik elk ús lean foar de steapels hout barre. Salang ha wy mar yn it laadbakje fan de âld Chev sliept. ‘Wy ha hjir suver safolle romte wol as yn 't boskhutsje, heite,’ sei Jouke tefreden. Wy hiene op 't lêst tegearre noch 25 sinten. Dêr ha wy elk foar tsien sinten bier foar kocht. Doe holden wy tegearre dus noch in stoer oer. ‘Sa binne wy noch altyd minsken mei jild,’ spriek Jouke foldien. ‘Mar wy moatte de reis nei de Far West noch mar even útstelle,’ wie 'k fan betinken.
En sa komme wy Heinse Benedictus fan Garyp tsjin. ‘Ik sit even sûnder wurk,’ sei Heinse, ‘mar ik haw al wer in nije boer op 't each.’ Wy koene fan Heinse wol 35 dollar liene. Dêr binne Jouke en ik earst mar ris mei nei Niagara riden. Wy fielden de maityd brûzen, net allinne bûten, mar ek fan binnen.
It wie Aldjiersjûn 1953, ik kocht sûnder dat se it yn Garyp wisten, in retoerticket Amsterdam. Mei de trein nei Ljouwert, mei de bus nei Garyp, skean tsjinoer de Algra-pleats útstappe. Ik frege Bokke Algra oft ik syn fyts eefkes liene koe. Nijjiersmoarn 1954 wie it. Bokke: ‘Heurken, it jier begjint my goed, dêr ha wy Rommert wer ris yn 't lân, o heurken, dit sil jild kostje!’ Yn Bokke syn eagen hie ik der, krekt werom út Indië, ek wyld yn omreage. Mar ik mocht syn fyts bêst even brûke.
Yn myn bûntrútsjese Kanadese kile en mei cowboylearzens noch oan siet ik even letter thús by de tafel, en ik snúfde de âlde geuren op, seach dat alle dingen noch op it âlde plak hongen en stiene, dat der noch altyd gjin krûmke bôle op 't readplusen tafelkleed lei. En ik hearde de klok tikjen, it wie as hearde ik nei myn eigen hertslach.
Op de skoarstienmantel heit, ferivige yn it lêste portret.
Ik wit net mear wat mem krekt sei doe't se der yn kaam, doe't se my oereinkommen seach. Mar se skriemde net, dat wit ik
| |
| |
wol. It wie krekt as hie it minske der op rekkene dat ik hjoed, op Nijjiersdei, werom komme soe. En wat haw ik tsjin hàr sein? Dat wit ik ek net mear.
De Kanadese dollar wie spikerhurd, jilde goed fjouwer gûne, dat ik koe in pear moanne lang dwaan en litte wat ik woe. It trof dat Durk Boersma fan Rinsumageast ek in trip út Kanada wei nei hûs, nei Rinsumageast makke hie, dat it wie goed raak. Wy de freeds dêrop yn ús bûntrútsjese kilen nei de Ljouwerter feemerk, nei de merkkafees om de boeren wiis te meitsjen dat se eins mar komelkers wiene omdat ‘wy’ yn Kanada mear as hûndert kij molken. En wy rôpen elkoar troch de mikrofoan yn Frysk-Kanadeesk op. Hello, hello, attention, please, wol Dick Boersma from Brampton-Ontario nei Kafee Boekema komme, dêr sit Bob Boonstra fan Niagara waiting op him!’ En dan seach men op twa plakken in pear Kanadezen fan harren stoel oprizen, en it waard suver eefkes stil op de Lange Merkstrjitte. As wie Kanada it Wûnderlân.
Jouke hie salang yn myn lyts húske yn Ontario taholden. Doe't ik yn Kanada weromkaam, die bliken hy hie myn stuollen al opstoke moatten. In blyn hynder koe der gjin kwea dwaan. ‘Hast de boel earst even foar my oprêden,’ sei 'k.
‘Ja,’ sei er, ‘ik wist datst kaamste, dat ik haw mar wat oan 't oprêden west.’ Tusken Jouke Zuidema en my koe it net stikken, mar dochs soene wy fan dit stuit ôf ús eigen wei gean.
Net folle letter trof ik Rinus Joose, in Seelanner, dy't yn 'e feehannel siet. Ik fielde oan myn wetter dat Rinus te fertrouwen wie, dat ik kocht tegearre mei him 34 oksen. No dy oksen ha wy wat mei belibbe. Se moasten út Alberta komme, mei in lasso fongen wurde. En doe brânmerkje, want dat wie ferplicht. Us brânmerk waard J&B. It naaide der mei dat brânmerkjen sa út dat Rinus dy jûns sels ek J&B yn 'e bealch stean hie. Mar dy oksen soene jild yn 't laadsje bringe.
Ik hie noch tûzen dollar cash yn 'e bûse en dêr trof ik Gerrit Jeninga wer. Gerrit hie in knap truckje foar my, mei al in radio deryn. En Lammert Douwes fan Eastermar wie der ek. Lammert sei, ‘ik haw it hjir ek wol besjoen, ik gean mei nei de Far West.’ Dat momint, heite, dy oere dat wy mei dat truckje de 401 oprieden, dat sil my noait wer ferjitte. Doe setten wy lûd de radio oan en der
| |
| |
kaam in gefoel fan grutte frijheid oer ús. Fiif dagen letter seagen wy Vancouver foar ús oprizen. De oare deis giene wy elk ús wegen.
Ik dreamde fan myn oksen dy't no tûzenen kilometers achter my fredich oan 't weidzjen wiene. Ja, it wie by myn oksen op dit stuit in oeremennich letter op 'e dei. Sa fantasearde ik oer lukrative feehannel, fan in eigen buorkerij. Mar foarlopich siet der neat oars op en sykje wer wurk by in boer. ‘Hjir sechstich kilometer fan de dyk ôf buorket Frederic Stroman,’ seine se. ‘In boer út Sweden, mar it kin ek in Noar wêze. Fertroude minsken. Stroman hat tûzen bunder weet ryp, de man fersûpt yn it wurk mar kin gjin minsken krije, hy sil genegen wêze dy in grou lean te beteljen.’ Dat seine se dêr.
Hoe kaam ik by Stroman? ‘Nei tsien myl krijst in ferlitten pleats mei in stikken wynmooltsje, sa'n tweintich myl fierderop steane in pear telefoanpeallen dêr't de triedden by del hingje, en dan bist al hast healwei. Dan wer tweintich myl fierder krijst oan 'e rjochterhân in mar, en dêr nimst it smelste paad it noarden yn.’
Doe't ik dy jûns mei myn âld truckje by Stroman it hiem op ried, tocht ik werklik dat ik hjir op 'e ein fan de wrâld belâne wie. Earst mei de boer in slach om de skuorren en de hokkeboel hinne. It waard al wat jûnich, wat lûkerich, der hong in ferpletterjende stilte. It wie ek in boer mei in bytsje wurden. Wy moasten it helderop oer de sinteraasje iens wurde, ik feegde deryn mei gâns in lean. Hy die as hearde er it net, swijde wol in minútmennich, kearde my de rêch ta en pisse tsjin in hikke. ‘Mar dan moatst fan 't winter by ús op 'e pleats bliuwe!’ rôp er. Foarút dan mar, tocht ik by mysels. Dat ik bestelde my.
Wy nei de frou. Ik hie sa njonkelytsen wol wer sin oan wat, mar it minske woe my earst de slieperij sjen litte. It die bliken, de Dútse herder hie krekt myn bêd mei in nêst jongen beset, en it bist friet my leaver op as foar my te wiken. Doe koe 'k wol yn in soartemint bedsteed yn 'e foarein plak krije.
‘Hoe sit it hjir mei 't wetter,’ woe 'k dyselde jûns witte. ‘Wy ha in smaaksume wel,’ sei it minske. Dat wie ek sa, mar wy soene alle dagen itselde ite: pankoeken. Deis pankoeken, sneins pankoeken, mar ik tocht mar sisa, de beide minsken wiene sa glânzich as wat, dat it soe my ek wol goed fergean. Jûns mei syn trijen ôfwask- | |
| |
je, dat wie it grutste Stroman-fertier. En dan begûn er ferhalen te fertellen, samar ferhalen. Frederik Stroman fertelde my oerâlde folksferhalen, blykber universele ferhalen, want guon hie 'k ek wolris yn Garyp fan Bokke Algra heard.
Fan in healjier lang suver allinne pankoeken kin men blykber dochs noch sa weelderich as wat wurde, want op in sneintemoarn krige ik sa'n sin oan frouljusfleis dat ik my yn myn nij pak stiek dat ik yn Toronto oantúgd hie. Doe nei Stroman om ôf te rekkenjen. It foel my net licht, ik soe oars dy winters bliuwe. ‘Hie 'k wol tocht,’ wiene syn iennichste wurden, ‘dizze hâld ik ek wer net.’ Dy sneintemiddeis iet ik myn lêste Stroman-pankoeken. Der foelen wer in bytsje wurden, it wie as hiene se de boer en de frou beide de dea oansein.
De jûns let belâne ik yn Vancouver yn in hoteltsje dêr't de oare deis boeren út 'e omkriten komme soene om folk yn te hieren. En sa tref ik dêr Lammert Douwes wer. ‘Do moatst dy wat opkalefaterje,’ sei 'k, ’do moatst dy in nij pak keapje en ek in pear nije skuon!’ In nij pak slagge, mar skuon wiene der net foar Lammert; hy hie maat 14 en sokke slachskippen wiene op it noardlik healrûn net te keap. Mar wy krigen beide noch dyselde wyks wurk by in boer.
Dizze hurde learskoalle hat noch in pear jier duorre. Fan alles hie 'k letter noch by de ein, ik wie sjauffeur by Dick Boersma dy't tegearre mei Wolter Veenstra fan Lytsepost ûnder Bûtenpost in hiel grut transportbedriuw opset hie, krige in goede funksje op wer in betonfabryk, wie ferkeaper fan lânbouwurktugen, die yn broeikassen. No en dan ferskynde Jouke wer op 't toaniel. Hy kaam fêst op in betonfabryk en hat him der knap boppe-út wurke. En sa rûn ik yn in gouden oere dus tsjin in poerbêste frou oan. Lea! Sa't ik sei, se wie ien út in emigrantehúshâlding fan santjin bern, se wiene fan Hollân kommen. It moat yn deselde wike west ha dat ik Sam Tilstra fan Wûns trof. Sam hie tafallich ek krekt in frommeske troffen dat der wol aardich op like.
‘Wy wolle ek fuortendaalk trouwe!’ bearde Sam. Hy hie leau 'k twaentweintich kosthuzen hân en wie no dwaande de basis te lizzen foar in geweldich túnboubedriuw. ‘Dan kinne wy elkoar de hân jaan,’ sei 'k, ‘want ik wol ek yn ien kear de lapen gearsmite.’
| |
| |
Sam stapte mei syn Winny Hooijenga nei de dûmny, troude en it pakte poerbêst út. En ik gie mei Lea Schrama nei de pastoar, want it die bliken, se wie roomsk. Wy binne trije dagen letter, de sneins, troud. En ik kin dit wol fertelle: men hoecht net tsien kear om in ko hinne te rinnen om in goede keap te sluten.
Lea hie harsels in moai breidsboeket makke. As tsjûgen wiene der de pastoar sels, dy syn heit en âld húshâldster. De pryster lei ús de hân op 't skouder en sei: ‘Sisa, no binne jimme troud!’
Doe't Jouke Zuidema de oare jûns it nijs fan my hearde, reagearre er hiel oars as ik tocht hie. Dêr stie er mei triennen yn 'e eagen foar my. ‘Jonge jonge,’ sei er. Der mankearde net folle oan as ik moast ek grine. It trouwen mei Lea wie in nij begjin, mar tagelyk it ôfskied fan in rúge tiid.
‘Ik gun it dy wol, dêr net fan,’ koe er noch krekt útbringe.
Doe't ik yn 'e gaten krige dat der mei hannel mear te fertsjinjen is as mei wrotten en wramen, haw ik foar makelder leard. Dat wie even trochsetten. Ik moast myn fêstichheden mei in grou lean opsizze en my sjen te rêden op in frije, hurde merk. En dy merk ken hjir gjin genede. Mar do sjochst it no, oan dit hûs en oan dit hiem: Ik hoech my nergens soargen oer te meitsjen.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd