|
| |
| |
| |
Klein Driefontein
Anne en Johanna Bootsma, Klein Driefontein, Súd-Afrika.
Fan 'e middei siicht der in lije wyn troch de Kaapse falleien. In sulveren asfaltdyk krûpt oer hichten en troch delten de ûneinichheid yn. In paad dat as in tried oer in lapetekken mei griene en fealreade flakken lein is. Ik stopje en sjoch om. It doarp leit al in kilometer of seis achter ús en noch noait ha 'k in sydwei sjoen. Hoe fier is it noch nei de pleats fan Klein Driefontein?
Middenyn de fjouwerkanten mei noch ljochtgriene wynranken blinkt hjir en dêr in Kaaphollânse pleats. In wyt langhûs mei reidtek en twa halsgevels. Opljochtsjende stippen yn in poëtysk mozayk fan hichten en lichten, fan hurde en sachte kleuren. En fier boppe dat alles de skjinne loften. Fier achter my, boppe it doarp Wellington, manifesteart him noch altyd it laaiblau geberchte. De Sân Apostels. Mei dêrnjonken de Tafelberch.
Links fan de dyk, tsjin de helling, wer in wyt boerehûs. Mar diskear ien mei de Fryske flagge oan de foargevel. Op wei derhinne feroaret it glêdglinsterjende asfalt yn in ûnferhurde reed. Oer readstoffige ierde hobbelje ik fierder. Alde wynranken drage frucht yn 't embryonale stadium. Druven as spjeldekoppen.
Op 'e pleats giet de boppedoar fan de dûbele foardoar iepen. De boppe-ein fan twa grize minsken, leunend op in ûnderdoar. Se winke. Twa pear iepen earmen. Se wize nei de pompeblêden. Hoefaak komme hjir minsken op besite? Fìèrder moatte wy komme, net hingjen bliuwe op it readstoffich ûnsljochte paad tusken de wynranken. De hûnen moatte ta bedarjen brocht wurde. ‘Baie
| |
| |
goed volk!’ Se gromme nei.
Oan 't lewant hinget it sober fersierde skippersklokje dat langer as hûndert jier lyn yn it skipke fan Marten en Tryntsje Hoekstra tikke. Yn it roefke fan de skûte dy't ris mei stoarmwaar op Keimpetille lei om lange turf te lossen. It klokje dat oeral op 'e wrâld bliere en bange oeren fuorttikke hat. De oereteller fan Marten en Tryntsje. It klokje tikke oan de Ferwerter terp, sa't it tikke yn de gleonhite Bowlands fan Durbanville. En it sloech de oeren oan de oarekant de Dillebrêge ûnder Easterwierrum doe't nei de ‘grutte winter’ fan 1891 Marten en Tryntsje wachten op de nije maityd dy't mar net kaam.
‘It rint net mear sa't it west hat,’ seit de frou fan tachtich jier, skippersdochter Johanna Hoekstra. ‘It sakket wat.’
‘De tiid docht syn wurk en giet syn gong,’ seit har man, Anne Eeltsjes Bootsma dy't ek al wer tachtich jier lyn yn Snits berne waard en letter mei syn Johanna op syk gie nei in better libben. Tsien jier wiene se troud doe't se de stap diene. ‘It giet ús as it klokje,’ seit er, ‘wy rinne ek al wat achter. Ja, toe mar, freegje ús it himd mar fan 't gat! Freegje mar. Wêrom wenje twa âlde minsken, dy't fan kerbintigens al hast net mear gean kinne, noch altyd poer op 'e romte? Wylst hjir suver alle dagen boerefolk op 'e romte deamakke wurdt? Lêsten sei 'k noch tsjin dy, Johanna.’
‘Do seiste: omdat wy ús oerjouwe. Gerard - dat is ús soan dy't hjir deun njonken ús buorket, ús Gerard seit ek: “It sil allegearre wol wat tafalle. Wy jouwe ús jûns yn fertrouwen del.” Wy ha altyd goed west foar 't swarte en kleurlingefolk, Anne! Dat makket ek wat út. Net foar neat stiene hja moarns om healwei sânen al yn konvoai foar ús andyvje, sinese koal en radyskes. Wy ferkochten foar mylde prizen oan de gewoane minsken. De kleurlingefroulju dy't swier fan in bern wiene, stoppe ik de griente yn harren koer of tas. Dan hoegden se net salang op fuotten.’
‘Soms stie der midden yn in rige allinne mar in tas, dan wist ik wol fan wa't dy wie, ik tocht: it frommeske hat fannacht berne, dy kin fan 'e moarn net komme. Dat dan stoppe ik har wat ekstra's ta. Ik ferkocht de minsken foar kleurlingepryskes. Sa't ik sei, wy ha hjir altyd goed foar 't folk west. Fansels, de moardners komme út 'e grutte stêd. Dat lit ús hoopje dat wy hjir op 'e pleats gjin moard- | |
| |
partij krije. Se binne bytiden sa wreed, jo komme raar oan jo ein. Wy binne hjir nei Súd-Afrika kommen mei de bedoeling it noait wer sa beroerd te krijen as yn Snits. Dêr binne wy oant no ta aardich yn slagge. Op in stuit wiene wy miljonêr.’
‘Dêr haw ik net folle fan murken,’ seit se. ‘Wy ha altyd as gewoane minsken libbe. Ja, de sinten binne ûndertusken wer in stikhinne op. In soad oërsee west, in bulte yn Europa omreizge. En de bern finansjeel holpen as se oan 'e grûn sieten. Hjir en dêr in gat stoppe. Tonnen ha wy trochskood nei de bern. In soan hie in grutte útfining yn 'e bou dien, krige in patint, waard besoademitere troch de Japanners, in lyts heal miljoen op 'e loop, gat stoppe. Lêsten frege ien, ‘jout dat gjin spanning yn 'e famylje.’ Ik sei, ‘wel nee, wy hâlde fan elkoar. It is fansels net altyd roazegeur en maneskijn. Hjir kaam okkerlêsten in skoansoan, hy seit sa by de noas lâns dat heit en mem as âlde minsken ek wol yn in wat behindiger auto ride koene. Sjoch, doe waard ik wat kribelich. Wy moatte in deeglike auto ûnder de kont ha, in karre dy't ús net healwei de Kaap stean lit. As hjir yn neare nacht âlde minsken mei pech oan 'e dyk steane, wurde se dea dien.’
Anne Bootsma komt mei in foto foar 't ljocht. ‘In Fryske kop-hals-romppleats yn Súd-Afrika. In grutte buorkerij, hat myn broer-silger, ús Teake, hjir yn Súd-Afrika foar himsels boud.’ In kleurefoto fan in mânske en steatlike Fryske pleats mei opkeamer, grutte skuordoarren, ûlebuorden, sânglêsmotiven op 'e keldersblinen. It ideaal fan en foar de folksferhuzer dy't yn 't âlde lân allinne mar dreame koe fan in eigen pleats. In monumint dêr't alle langstme en rjochtfeardichheidsgefoel yn stal krijt. Yn it boerehôf sipresbeammen, Kaapse kamperfoelje en blousuikerbossie's. Djip yn it dekôr, boppe de grutte achterein, dizenich geberchte.
‘Mar de swarten binne op in nacht kommen en hawwe de pleats yn 'e brân stutsen. Miskien ha se de swarte magy yn sa'n grut bousel mei in holle, in hals en in lea sjoen. Miskien seagen se yn 'e opkeamersfinsters mei blinen boaze eagen. Us Teake hat skriemd doe't de boel plat lei, hy wie te âld om de saak wer op te bouwen. Teake wie sa'n fakman, hy wie by steat en mìtselje de ûlebuorden.’
De wenkeamer fan Anne en Johanna Bootsma sjocht út op in delrinnend lânskip. Yn in blau waas leit trije okseweindagen fier- | |
| |
derop de Tafelberch; dat is in ôfstân fan tachtich kilometer. Himelsbreed of, sa't de Boeren sizze, ‘soos die kraai vlieg.’
Hy hellet in steapel fotoboeken foar 't ljocht en blykt min op 'e gong. De frou allyksa. De rollen binne yn in stilswijend konvenant ferparte: sy set tee, hy komt der eefkes letter mei oan, skinkt yn. Letter hellet se de wyn en skinkt him yn. En hy priuwt foar. ‘In wite Chenin, dy't oait fan de Frânse Loire hjirhinne helle is. En wy ferbouwe in reade Cabernet. De wyn smakket nei de grûn dêr't de wynboer op libbet en allinne al fanwegen dat krijst de wynboer mei gjin stok fan de wyngerd. Yn ús gefal wurdt ek noch in moai boeket fan in pear ferskillende winen makke. Dat neame wy ‘de wyn fersnitte’; hoe neame jimme dat?’
De wite Chenin priuwt nei de grûn dêr't ik op ferkear, ik ferkear yn in suver oerweldigjende rook fan in reade, izerhâldende ierde, haw de rook fan it heldere wetter dat salang troch de klippen fierderop fêstholden wurdt, de geuren fan it toarre houtfleis fan de bonkerige ranketûken dy't niis heal oer it paad nei de pleats hongen en op Anne Bootsma syn fleisleaze hannen liken. Hannen dy't in minskelibben lang ûntfongen, fêstpakten en loslieten.
It each falt op in skilderij oan 't lewant, boppe syn stoel. It Snitser Grutsân yn oaljeferve, grif yn 't begjin fan dizze ieu. In smelle grêft, in wipbrêge, de suvelsaak fan Rein Casemier op 'e hoeke fan 't Heechein, it readeftige hûs dernjonken dêr't Volkers in ferverswinkel hie en dêr't Sjakie de Wilde en de frou yn 'e oarloch yn besochten oan it konsintraasjekamp Buchenwald te ûntkommen.
‘Ja,’ seit er sûnder om te sjen, ‘'t Grutsân. Dêr yn 'e suvelsaak fan Casemier soe 't mei ús heve, mar wy binne der útstapt en fuortgien.’
Hy skinkt de wynglêzen nochris healfol, sa't de Frânsen dogge, priuwt mei de eagen op in kier, lit it yn him omgean.
‘Snits. Heit wie te goed. De man siet wol wat hannel yn, mar hy wie dus net boas genôch. Miskien hie er it fak ha moatten fan skoanheit. Farren is frijheid. Teminsten, dat liket sa. Heit woe frijman wêze mar yn wêzen is it him noait slagge. Skipper Marten Hoekstra lei mei 't skip op Hoptille doe't der yn 'e binnenfeart gjin droech brea mear te fertsjinjen wie, mar doe waard er skipper op
| |
| |
ien fan de Stânfries-boaten. De nûmmer I. Marten Hoekstra, as de kening fan 't wetterlân. It gie fan Snits nei Ljouwert, fan Snits oer Wâldsein nei Amsterdam. Soks woe myn heit ek, mar it woe 'm net slagje, it siet der net yn.’
‘Fertel fan syn klompen,’ regisseart se. ‘De klompen aanst,’ seit er, ‘de klompehannel wie heit syn earste fallissemint. Wy moatte by 't begjin begjinne. Heit kaam fan Goaiïngea, wie fan 1876, ik hie dus in âldeftige heit. Mem skreau har Haringsma, hie dus net àl te folle hier op 'e tosken, der kamen sân bern. Fjouwer jonges. Ik siet yn 'e achterein, haw dus in soad oansjen moatten. Der kaam in tiid, doe tocht ik by mysels: sa wol ìk net!
Goed, de klompen! It wie yn 1914, it waard oarloch en heit stapte yn 'e klompehannel omdat in oarenien derút stapte. Hy gie hinne en bestel yn ien klap in treinwagonfol klompen. Mem sei noch, ‘do stapst sa fan 'e flier op 'e souder’. ‘Net te benepen, Geartsje,’ oardiele heit en gniisde derom. De man lake trouwens om alles. Foaral as er ien op hie. Goed, dy klompen. In pear wagonfollen gie it goed. Doe kocht er wer in lading, betelle foarút en doe gie it mis. Yn Flaanderen waard de trein mei syn klompen besketten, alles oan smots, de lading noait oankommen en by ús thús alles op en wei.’
‘De learen tas fol ryksdaalders,’ stelt se foar. ’Heit syn tas mei sulveren ryksdaalders. Hy hat neitiid reizger west. Op 'e fyts. Mei in learen tas fol jild. Foarsichtige keaplju ha wolris in dûbeltsje tusken de sinten, by heit wiene it sulveren ryksdaalders. It duorre net lang, doe sutele er mei bôleguod troch Snits. En mei molke en sûpenbrij. Wat ik noch foar my sjoch is in stêd mei hûnekarren, hoepeljende bern en earmoed. Wiet winterwaar. Op in neimiddei. Heit hie in pear slokjes te folle hân. Ik sil der neat fan sizze, de tiden wiene der nei, mar doe kamen der opslûpen jonges oan, se loeken de âldman by syn karre wei, de brot gie om en de knapen naaiden der mei syn taaimantsjes út. Hy hat der, doe't er mei lege hannen thús kaam, allinne mar om lake. Ja, ik leau dat it doe wie dat ik tocht: ik wol oars, ik sil besykje om de ellinde foar te bliuwen.’
‘De bargen,’ seit Johanna. ‘De bargen aanst! Earst de ellinde yn dizze wrâld, ik bin no dochs oan 'e gong. Om wat oan de ear- | |
| |
moede te dwaan hoecht men net mei de tsjerke te dwepen. Net de tsjerken mei al harren stamme-oarloggen. As broers waarden wy lid fan de JVO, belânen by de drankbestriding. Antimilitaristys. ‘De regimenten gaan uiteen.’ Ik hear it ús Teake noch roppen.
Dan de bargen. It wiene heit syn eigen bargen net, se wiene fan syn broer Lolke. Dy woe yn 't begjin fan de krisisjierren bargen hâlde. Dat sil dus west ha doe't heit noch reizge. Doe stie er, sa die letter bliken, boarch foar it barge-aventoer fan omke Lolke. Fallyt. En heit mei nei de bliksem. De krisis boaze oan en it koe noait wer wat wurde. Noch sjoch ik ús heit op in jûn yn 't lampeljocht sitten, de gerdinen ticht, de lampe sunich baarnend. It wie goed, hy wie thús, hy moat dreamd ha fan in bettere wrâld. Heit en mem hiene doe leau 'k 25 jier troud west. Ik sjoch twa minsken op 'e ein fan de eker. Se wisten al lang dat se ferlern hiene.
Achter heit syn stoel, oan 't lewant yn 'e lytse keamer, hong in grutte foto mei dêrop syn skoalkammeraat, sa't hjir achter myn holle de foto fan 't Grutsân hinget. De foto achter heit stie Sibe Boersma op, Sibe yn Súd-Afrika. It pittoreske spoarstasjon fan Franschhoek yn 't begjin fan de tweintichste ieu. Sibe yn in prachtich unifoarm. Op 'e achtergrûn de Kaapse bergen. It wie heit syn dreamwrâld, in soarte fan paradys.
Us âlden fan beide kanten hawwe it noch belibbe dat wy trouden, dat wy bern krigen, tsien jier letter op 'e boat stapten. It ôfskied, dat wie wol wat, it wie foar altyd. Baie triennen. Sa giet dat no ienkear, dêr hoecht men de klam net op te lizzen.’
De frou kundicht in folgjende episoade yn harren bestean oan. ‘Us winkel op 'e hoeke fan Grutsân en 't Heechein, Anne.’
Anne Bootsma skinkt wat by en fertelt: ‘It wie 1938, ik wurke fan moarns ier oant jûns let by Casemier. Gruthannel yn suvelprodukten, margarine en delikatessen oan 't Grutsân, achttjin gûne yn 'e wike. Dat wie doe in best lean. Johanna kaam, doe't se sechstjin wie, as faam. Foar amper mear as de kost. Se moast leare ‘ja mefrou’ en ‘goed mynhear’ te sizzen.
‘Ik stap út 'e saak, Anne,’ sei Casemier op in sneontejûn, ‘de winkel en alles komt te hier.’ Ik hie fernommen dat de krisis wat belune, dat de omset wat heger waard, ik hie greep op 'e gong fan
| |
| |
saken, rûkte myn kâns.’
‘En wy hiene fêste ferkearing,’ seit Johanna.
‘Johanna wie wilens ek al tweintich, ik moast it noch wurde, ik sei tsjin Johanna: Wat seiste! Se sei: Do moatst it sizze. Ik sei, Casemier wol ha dat wy troud yn 'e saak komme. Doe sei Johanna: ik bin der wol foar. Dat doe bin 'k hinnegien en ha mei Casemier ôfakkoarte oer de hier en it oernimmen fan de foarried. Der moast tsientûzen gûne foar op 't kleed komme. Dat skeat de baas my foar, foar fjouwer en in heal persint rinte. Letter kaam der in persint oerhinne. Dat wie yn dy tiid gâns in rinte. En doe binne wy hastich troud.
It waard in spultsje fan by nacht en by dei wurkje. Op in stuit hie 'k tolve man personiel en trije winkelfamkes. Doe't wy begjin febrewaris 1949 emigrearden, wiene wy lyk mei Casemier. Yn tsien jier lyk.’
‘De oarloch,’ seit se, ‘wy kinne de oarloch net oerslaan.’
‘Heare God, de oarloch. Op 't lêst rekke alles op rantsoen, sûnder distribúsjebonnen krige men gjin bûter, krige men neat. Dus, bytiden lange rigen minsken foar de saak, plysje Andringa en plysje Stilma der by om it publyk yn 'e stokken te hâlden en te sjen oft alles wol earlik om en ta gie. Op 't lêst hie 'k it safier dat de plysjemannen foar in pûn boerebûter ûnder de tafel troch wol wat troch de fingers sjen woene.
Bakoalje, dêr kaam rillegau de skimmel op, en dan kamen de mannen fan 't Bedrijfschap voor de Zuivel om de brot ôf te keuren. Mar ik dreage de skimmel fan de ôfkeurde oalje, joech de mannen fan 't Bedrijfschap der fjirtich liter fan mei en sutele de rest út. Want dat bytsje skimmel sei neat, it bleau kostlike bakoalje. De wyks dêrop advertearden grutte krudeniers as Simon de Wit: ‘Laat U niet misleiden door afgekeurde olie.’
‘Wy ha noait oan swarthanneljen dien,’ seit er foar de dúdlikheid. ‘In kilo boerebûter sûnder bon waard trijehûndert gûne foar delteld, mar dy kant woene wy allebeide net op. Wy ha der allinne mar foar soarge dat de minsken dy't it nedich hiene, te iten krigen. Willem Kniep út Aalsmeer kaam alle wiken del om in frachtautofol bûter. Ik soarge dat der bûter wie, Willem ried it nei de grutte steden dêr't se ferrekten fan de honger. Ik hie my ûnder de tafel troch
| |
| |
yn baar goud útbetelje litte kinnen, hie swarthannelje kinnen by 't leven, nei de oarloch hie 'k myn souders grôtfol antyk of sa lizzen ha kinnen, mar sa't ik sei, dy kant woene Johanna en ik net op.
Foar de bûtertransporten nei hongerjend Amsterdam hie 'k false papieren nedich, en neimakke Ausweisen en bonnen. Dat ik yn 't koartst fan de dagen en mei min waar nei Ljouwert om papieren by de ûndergrûnse wei te heljen. Op 'e weromreis oantraapje om foar Sperr-tiid thús te wêzen. Mar healwei krige ik yn 'e kop en stek eefkes oan by de âldelju fan Sjakie de Wilde. Dat wiene dus joaden, ûnderdûkt yn in bedoeninkje oan 'e Frjentsjerterfeart. De stumpers koene der allinne nachts eefkes út.
Koartom, ik wie te let werom yn Snits, de hiele stêd wie al fertsjustere, yn neare nacht kaam ik der oan. Mar blykber hie 'k wat balstjurrichs oer my krigen, want mei in binnenbûse fol false papieren - dy moasten noch ynfolle wurde wylst it stimpel fan de Wehrmacht der al op stie - kaam ik de Easterdyk op karkjen. Healwei de Easterdyk sil 'k west ha en dêr hearde ik op 'e maat fan stampende soldatelearzens in hiel peloton Dútse soldaten sjongen. Even haw ik yn 'e wille west en naai út, mar ik makke fan mysels in keardel en fytste de troep frank en frij yn 'e mjitte. Se wiene al healwei de Wide Burchstrjitte. As waard it my ynjûn, ik ried deropta, slingere de fyts tsjin 'e muorre, rûn mei de hân skean omheech foarút op 'e pelotonskommandant ta, sprong yn 'e hâlding, makke in lichte bûging en ferdútste mei selsbewuste stim dat der op 'e Jousterkade wat mis wie. Ja, der wie sketten, sei 'k. Mar se moasten it no sels mar witte wat se dermei oan moasten. De kommandant kommandearde syn peloton en tsjin my raasde er fan ‘Verschwinden!’ Dat ik siet al wer op 'e fyts en gisele de hoeke om rjochting Grutsân. Achter my hearde ik hoe't it lûd fan de learzens oer de Easterdyk de kant fan de Jousterkade op dindere.’
‘Wêrom giene wy fuort.’ Frou Bootsma wol alles út 'e kast fan it ferline skuorre.
‘Wie it de foto fan Sibe Boersma op 't spoarstasjon hjir yn Franschhoek? Hie dyn broer Teake, dy't yn 1934 al nei Súd-Afrika gongen wie, dan altyd fleurige brieven nei hûs skreaun? Nea, Teake makke it net folle moaier as it wie. Of wie it om't ik yn 'e winkel net langer ja en amen tsjin de klanten sizze woe? Ik tink, der wie
| |
| |
noch wat oars. It wie it ideaal fan in âld boerelaach: eigen baas op eigen pleats op eigen lân. Fan dy dreamen hiene de Bootsma's.’
‘Yn 'e krisis kaam men as nearingdwaande amper oan dreamen ta, mar yn 't lêst fan de oarloch kamen se werom. Hoop op mear rjochtfeardigens, mooglikheden, frijer ûndernimmerskip. Mar doe't wy frij wiene, blykte der net folle fan al dy idealen op 'e hispel te kommen. De grutte krudeniers grypten nei de macht, woene de lytse grossiers kapotmeitsje. Men hie 't der wakker oer wa't goed of ferkeard yn 'e oarloch west hie, mar wa wie ek nèì de oarloch goed? De moraliteit wie noch dy fan foar de minne jierren. Ik kin it net goed beredeneare, mar op 't lêst woe 'k neat leaver as fuort. Earne opnij begjinne.
Johanna en ik libben foar de húshâlding. De bern soene it better ha as wysels. Mar se hie der in grouwéligen hekel oan en fret altyd alles op fan kankerjende klanten. Se woe op 't lêst net langer yn 'e winkel stean. Miskien wie it by har it skippersbloed. Skippers wolle ûnôfhinklik bliuwe.’
Johanna wit goed sechstich jier letter noch presys hoe't de klant-is-kening behannele waard: ‘Asjeblyft, mefrou, ja jo ha gelyk mefrou. O, wie de bûter rânzich, mefrou? No, dat is ek wol wat, mefrou. Soa, hat mefrou it fuortendaalk weismiten en kinne wy it no net mear neigean? Ik sil eefkes myn man derby helje. Anne! Anne, wolst eefkes komme!’
‘Johanna koe it net langer daaie,’ seit er. ‘Dat de faam yn 'e winkel en sysels wer yn 'e hûshâlding. ‘Oars moatte wy mar fuort,’ sei 'k doe't it wat tsjinwierre. Emigreare, it hinge yn 'e loft, suver elk hie 't deroer. Ast dan ienkear mei de formuliereboel begjinst te soademiterjen en do praatst mei oare entûsjastelingen, dan belânest yn in draaikolk, dan giet it net mear by dy wei. Do Johanna, do hongst yn 'e kont, woest net emigreare, mar op in kear hast sein: ‘Miskien is 't sa goed wol foar de bern.’ Doe't se dat sei, stie ik al mei ien poat op 'e boat nei Súd-Afrika. Yn syn brieven skreau ús Teake dat der yn 'e Súd-Afrikaanse bou de weareld oan wurk wie, dat der in goed bestean op te bouwen wie. Ja, as wy komme woene, skreau er, dan koene wy earst wol even by him ynwenje, dan soe der wilens in hûs foar ússels boud wurde kinne.
Sa ha wy yn Snits de saak ferkocht en gie it oan. Oer dy lêste
| |
| |
wiken yn Snits hoech ik it net mear te hawwen. Net fanwegen emoasjes oer spyt of ûnwennigens of wat dan ek mar, mar ik wol dit al sizze: de autoriteiten hawwe ús min foarljochte en de skipfeartmaatskippij, de Union Castle Line (UCL) hat ús min behannele. Foar in skeamel plak oan board fan de Edenburgh Castle moasten wy tsientûzen gûne betelje. Dat wie wat! Rekkenje dat ris om nei hjoed. En wy mochten mar santich Súd-Afrikaanse pûnen meinimme. Doe't se harren foarskot hiene, waard de reis iderkear wer útsteld. De saak oan 't Grutsân wie dus al ferkocht, wy koene net mear werom, ik waard der raar fan. Fan it UCL-agintskip yn Amsterdam krigen wy in skriuwen dat wy op de wachtlist stiene. Ik fertroude it net en reizge nei it agintskip yn Amsterdam. Fyfrich gûne ûnder de tafel troch skowe, dan koe 'k mei op 'e earste de bêste boat. Ik knapte hast, mar haw it dien om der mar ôf te wêzen. Mar wat blykte eefkes letter? By in fatsoenlik reisburo in pear strjitten fierder koe men, sûnder smarjild, ek fuort mei. Dêr haw ik de kaartsjes helle, en ik koe fluitsje nei myn fyftich gûne.
Wêr't jo op 'e wrâld ek binne, sûnder smarjild kin men neat begjinne. Wy mochten dus mar in bytsje Súd-Afrikaanse pûnen meinimme, mar doe't wy yn Kaapstêd foar de wal leine, woene de dûane-autoriteiten ús kisten mei húsried allinne mar losse as wy 75 pûn oan smarjild betellen. Doe rekke ik oerstjoer fan lilkens, ik rôp tsjin dy rotkearel dat ik ommers mar santich pûn oan jild meinimme mocht. ‘En jim wolle ús hjir 75 pûn ôfperse! Jim binne noch te stom om immen te besoademiterjen!’ It húsried kaam net fan board, dat dêr stiene wy. Pleitsje. Wachtsje. Teake helle ús fan 'e boat en rette my oan om fyftich gûne smarjild oan te bieden. Ik ha de poat noch in skoft stiif holden, want ik hie grou jild foar de reis en it laden en lossen betelle. Al dat wachtsjen nei sa'n lange reis, it joech allegearre spanning. Op 't lêst begrutte it my om Johanna en de bern, dat ik ha mar skood.’
Johanna: ‘It wie in wrede ôfreis en in wrede oankomst. Wy kamen earst by Teake en Jeltsje yn. Der wie foar ús oars gjin sliepplak as oer de flier. Mei al dy bern; it wie in spultsje fan ynskikken. It joech spanningen, in stil-fijannige sfear op 't lêst. Anne en Teake koene goed, dêr net fan, mar de blanke Afrikaners koene it net ha dat der sokke hurdwurkjende Nederlanners kommen wiene, man- | |
| |
nen dy't de helte mear koene en woene as sy. Yn 'e bou bemeaten se hjir de dingen doe noch mei yards en inches. It hat gjin wike duorre, doe rêden de Friezen harren der mei. Mar op in nacht ha de Afrikaners stikem in stikje fan Anne syn nije tomstok en mal ôfknipt. En se ferbûgden syn rij. Se ha sels it wetterpas fernield! Mar, sa 'k sei, de manlju lieten harren net as koelys behannelje.’
Anne: ‘Wy hawwe ús dertusken fochten. Bytiden hast letterlik.’
‘Ik waard sa alderheislikste ûnwennich,’ begjint se. ‘Dat behelpen by Teake en Jel ûnder ien dak, al dy strideraasje; ik skreau net de werklikheid nei hûs. Yn 'e brieven wie 't in spultsje fan “het gaat ons goed”. Yn 't Frysk doarst ik doe net te skriuwen, men lycht leaver net yn jins eigen taal. Ik woe nei Snits werom, mar dat begrutte my om Anne. De jonge die sa syn bêst om jild foar in eigen hûs te krijen. Hy hie bytiden gjin fel mear yn 'e hannen fan 't mitseljen.’
Har ûnwennigens is net oan Anne foarbygien. ‘Ik sjoch it wer foar my, it wie yn Durbanville, wy hiene ûnderdak krigen yn in hinnehok en Johanna knapte wer fan ûnwennigens. Ik kaam dy jûns de doar yn en der rôlen baie triennen oer har wangen, dat ik sei: Kom no mar famke, dan rinne wy tegearre in slach om, it is sok helder waar, do kinst de Tafelberch bylkjen sjen.
Johanna hie 't liif fol hannen en fuotten, se moast har oan my fêsthâlde om net troch de knibbels te sakjen. Sa kamen wy in rychje swarten tsjin. Ien fan de mannen tôge mei in skyttonne. Net op 't skouder, nee, op 'e holle. By elke stap gie der in flut oer de tontsjerâne. In swartman ûnder syn eigen stront. ‘Anne!’ raasde Johanna ynienen, ‘en no wol 'k nei hûs!’
‘Wy wiene by nacht en by dei oan 't wurk, it wie noch slimmer as yn Snits. Willem en Aaltsje van Dyk fan Easterwierrum kamen mei harren twa jonges fan 'e boat en reizgen fuort troch nei Durbanville. Dêr soene se earst mar in skoftke by ús yn. It wie al jûn wurden doe't se deryn kamen. De lêste twa dagen en nachten hiene se amper in wink yn 'e eagen hân, mar Willem makke in koffer los, skuorde syn mansjesteren wurkbroek mei lapen foar de knibbels derút, ferstrûpte him dêr't wy by stiene, treau hammer en
| |
| |
knyptange ta de brûksbân yn en stie al bûtendoar. “Der moat wat gebeure,” rôp er, “wy kinne net by de froulju sitten bliuwe.” Even letter wiene Willem en Anne oan 't spikerjen. Ta de nacht út.’
‘Wy buorken foarút, rillegau koene wy ommers de pleats yn Durbanville keapje. In goed stee, bêst lân, poergeskikt foar follegrûnstúnbou, net folle minder as Klein Driefontein. Wy leveren oan 'e gruthannel dy't de seeskippen op 'e Kaap befoarriedzje. Befoarrieding fan de skipfeart, dêrfoar binne yn earste ynstânsje de Boeren nei Súd-Afrika kommen; om iten te leverjen foar de VOC, de Verenigde Oostindische Compagnie.’
‘Wy fergeaten de binnenlânse merk net,’ seit se. ‘Tagelyk ferkochten wy it folk foar skaplike prizen griente. Anne wie op syn fleurichst as er in lange rige kleurlingen foar net tefolle sinten in tasfol griente meijaan koe. As ik him dan sa hin' en wer fleanen seach en grappen meitsjen hearde, tocht ik: Yn Snits die er itselde. Yn 'e oarloch alles sa earlik mooglik ferpartsje, sa goed mooglik teplak bringe, sûnder der sels folle better fan te wurden.’ Har wurden klinkt gjin sprút teloarstelling yn troch, earder grutskens.
Hy: ‘It feroaret de lêste tiid, mar it wiene oant no ta net de swarten en kleurlingen dy't ús it libben soer makken. De blanke Afrikaners dy't foaroan yn tsjerke sieten, binne ús ôffallen. In ferrekt bytsje moraal. Nim in boer as Pyt Steenkamp. Dy buorke njonken ús. Boppe us lân hie er in wetterreservoir boud. Achter in hege ringwâl. “Pyt,” sei 'k op in moarn, ‘dy daam mei wol wat oan dien wurde, aanst brekt er troch, en dan strûpt myn fjouwer bunder griente der folslein ûnder.
‘Ik stean der foar!’ sei er wiis. ‘Do silst net in sint skea fan dizze man ûnderfine.’
‘Ek net as de daam trochbrekt!’ sei 'k.
‘Ik stean der foar,’ sei er. Noch gjin healjier letter, nei't ik nochris foarsichtich warskôge hie, briek de daam troch. Foar myn bedriuw in katastrofe. Tonnen skea. Mar Pyt Steenkamp hie yn 'e tsjerkebanken de juristen foar 't opskeppen. Se lieten my, sûnder in spoar fan skamte, hielendal barste. Gjin geweten by him en al syn broeders yn tsjerke. Ik bin der hinne gien om myn rjocht te heljen. It die bliken, foar ús soarte minsken bestie allinne mar minachting. Minachting foar swarten, kleurlingen en oare heidenen.’
| |
| |
Hy komt oerein, toffelt nei de sliepkeamer, bliuwt in skoftke wei, komt werom mei in lytse fjouwerkante doaze, jout him wer del, hâldt it pakje noch eefkes ticht op 'e knibbels en seit: ‘Men hat minsken yn soarten. Swarten binne op in oare wize wreed foar elkoar as ús soarte minsken. Der komt hjir de lêste tiid in golf fan geweld út 'e swarte hoeke. Ut it Noarden wei strykt hjir ûntregele en fan hûs en hiem ferdreaun swartfolk del. Op harren rooftochten kenne se gjin genede.’
Hy makket it doaske iepen en hellet syn automatyske revolver foar 't ljocht. ‘In swiere Walther,’ grommelt er, ‘ien mei acht kûgels. As ik it lêste healjier de krante goed lêzen ha, moatte wy hjir op Klein Driefontein hast oan 'e beurt wêze. Der binne hjir op 'e pleats trouwens ek noch nijerwetse gewearen, dêr kin Gerard him goed mei rêde. Gerard is fan de nije tiid, sliept licht.
De oerfallers komme by nacht. Earst goaie se in hânfol stientsjes op 't dak. As der dan gjin ljocht oanfloept, as der dan gjin hûn oanslacht, as der dan net fuortendaalk sketten wurdt, brekke se yn. En dan giet it raar. De wet wol ha, ik moat earst wârskôgje. Mei in soarte fan skot foar de boech. Ja, de nije wet wol ha, jo moatte earst yn 'e souder sjitte en earst dan op 'e ynbrekkers. Mar elkenien docht it oarsom: allinne de lêste fan de acht kûgels giet yn 'e souder. Sadwaande haw ik de feilichheidspal der altyd ôf en kin der neitiid altyd oereinholden wurde dat se warskôge wiene. De trije hûnen dêr meie wy ek op fertrouwe. Rodesyske Rifrêgen. Skatten fan hûnen, mar foar frjemden binne se slim wreed.
Langwan en Nalha binne ús beide boys, se wurkje al jierren by ús op Klein Driefontein. Poerbêste jonges. Trou. Lústen kamen se op my ta, woene my sprekke. ‘Oubaas,’ sei Langwan, ‘oubaas hat altyd sa goed foar ús west. Wy soene it ferskriklik fine as oubaas en de frou deadien wurde. Dêrom ha wy de trije Rifrêgen betovere. Tenei sille se al fan fierren rûke as der ferkeard folk oankomt. Mar oubaas moat ús dan wol ien ding belove: de hûnen meie tenei allinne moarns by 't opkommen fan de sinne fuorre wurde. Fleis en bloed en wetter. Se moatte mei honger yn 'e hals de nacht yn.’
‘Wy dogge sa't Lagwan en Nalha it sein ha,’ ferklearret se.
De dei ferrint, de hûnen rinne mei in lege mage om, it is tiid om te
| |
| |
gean. Net folle letter leit it foarhûs fan Anne en Johanna Bootsma as in opljochtsjende klip tsjin de beskade heuvels. Yn it westen, boppe it Swartlân, sakket in gleonreade ballon triljend op 'e kime en rint dan stadich leech. Noch krekt is te sjen hoe't beide âlde minsken de Fryske flagge wer ynhelje en achterelkoar troch de dûbele foardoar weiwurde.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd