Het Cancellierboeck

Wie men die sunden beteren sal ende ghenoech doen, dat noeghende capittel¹⁾.

In alle den dat voerscreven is, soe is ons gheleert, wie dat wy biechten sullen. Nu volcht der biechten een punt, dat het re[c]apittulacio²⁾, dat is een oversprekende, ende eyn weder kennenisse der sunden, die men heeft ghedaen ende ghebiechte, dat men die beteren sal, ende daer af ghenoech doen. Al ist dat sake, dat onse Here vergheeft in der biechten die mysdaet der sunden, hy en laet het die beteringhen der sunden; ende daer om moet die beteringhe der sunden hier ghedaen syn of int veghevuer.

Deze beteringhe³⁾ dunckt sulken herde swaer, by den dat dat die heilighen scryven ende spreken, dat die beteringhe van elker hoeft⁺ sunden is penitencien van VII iaren. Guede vrinde nu dencke[n], solden sy al hoer sunderen beteren, hem stont altoes in rouwe ende in penitencien te leven. Dese en verstaen niet claerlic, noch sy en bekennen niet wael den wech van beteringhen. Men mach die sunden beteren ende daer af ghenoech doen in III manieren.

Eyn wech of een maniere die sunden te beteren ende daer pynen ghenoech af te doen, dat is sunden in anderen luden te letten ende te benemen, ende sunderen te bekeren. Salomon seecht: in dien dingen daer der mensche sunde duet of heeft ghedaen, daer in soe moet weder ghenoech doen van den sunden. Salomon: In quo quis peccat [per hec]⁴⁾ et torquetur. Onse here seecht, dat die mensche is schuldich te mynnen synen evenkersten als hem selven, dat is totten ewighen guede, daer hy hem selven toe mynt. Nu eest dat⁺ sake, dat een mensche afradich ende letsel heeft gheweest⁵⁾ syns

1) B₁: Nu volcht der biechten een poent, dat heedt recapittulatio, dat es een overspellen oft een herdinkenisse.... enz.
B₃: Nu volghet der biechten een poent ende heet Recapitulacio, dat es een overspellen oft een overdincken, dat men.... enz. Hier gaan de hss. over tot De Tribus Dietis.

2) H: retapittulatio.

3) H: beteringhe: ‘te’ bovengeschreven.

+ f. 56v.

4) H: in homo; corrupt.

+ f. 57r.

5) B₁.... dat een minsche hebbe afradich gheweest syns evenkerstens des ewelycs goets.... enz.

[p. 185]

evenkerstens van den ewighen guede, alsoe dat hij en heeft ghetoghen tot sunden of mit ghehenckenisse, of einighe ander saken heeft ghedaen, of raet heeft ghegheven tot ten sunden, of en heeft hy niet belet die sunden, daer hy se hedde moghen beletten, dese sal hem pynen mit al synre macht ende nae synen staet, dese weder te kryghen totter doecht ende totter gracien ons heren. Der mensche en is niet weert der gracien ons heren ende synre glorien, die om God niet alsoe voel en dede, noch en wilt doen, den mensche weder te helpen, als hy dede om den duvel. Paulus: Sicut exhibuistis membra vestra servire [immundicie]¹⁾ et iniquitati ita nunc [etc]²⁾. Alsoe als ghi ure lede uutgheboden hebt te dienen der oncuyscheit ende der quaetheit, alsoe sulder nu uut bieden ure lede te dinen Gode.⁺

Mer het syn voel biechteren, die desen wech niet en connen. Sy slachten den eertsitteren, die den menschen, die ghewont is int hoeft, een plaester legghen op den voet om syn wonden te heylen. Want coemt een te biechten, die lydt, dat hy ghestolen of gheroeft heeft, sy ende moeghen hem niet absolveren, hy en hebt weder bekant, of hy en gheloeft weder te keren mit gueden wille. Augustinus: Non dimittitur peccatum nisi restituatur ablatum. Sinte Augustinus seecht: die sunde en wort niet vergheven, men en keer weder dat ontkeert is. Ende dan soe setten sy eynen te vasten, ofte beden³⁾ die lydt, dat hy synen evenkersten heeft tot sunden ghetoghen in wat manieren dattet is, ende ghestolen ende ontkeert heeft onsen here voel sielen, die onse here meer mynde dan golt of silver⁺ ende liever hadde; want hy se cocht mit syns selfs bloede. Men sal aldus ghedaen lude nae hoeren staet ende nae hoeren wesen setten, ende ghebieden, in beteringhen van hoeren sunden, dat sy die sielen, die sy ontkeert hebben van Gode, weder keren.

Nu mach yement segghen tot synen biechter: here, dat weer my onghereit ende onmoeghelic te doen, want ic hebbe onghetelde⁴⁾ voel lude tot sunden ghetoghen, ende die ic somme niet en kenne, ende oec som doet syn; ende wandelde ic noch mit hem, soe solde ment mercken, ende soe solden die lude quade vermoeden daer

1) H: in mundicie.

2) Niet in H; B .... ita nunc exibeatis membra vestra servire Deo.

+ f. 57v.

3) H: .... of te beden ende die lydt, dat hy; ik schrap ‘ende’ en volg de lezing van B₁: Ende si setten enen te vastene oft te lesene die lyt, dat hi.... enz.; id. in B₃. Deze passage is gericht tot de biechtvaders.

+ f. 58r.

4) H: onghetelde: ‘te’ bovengeschreven.

[p. 186]

af hebben, ende soe sundich werden van my¹⁾; want God seecht int evangelio: Ve illi per quem scandalium venit: wee den ghenen, van welken schande coemt. Ende oec vruchtich, dat ic weder vallen mocht in sunden.

Hiertoe antwoerde ic aldus: ghelikerwys dat men niet en derf⁺ weder gheven dat selve ghelt dat men ghestolen heeft, of ontleent heeft, of ontkeert, mer dat alsoe guet is, alsoe laet hem onse here ghenueghen, opdat ment lyevert alsoe groet, ende alsoe guet ghetal of meerre of beter alst hem ontkeert is, of voer eynen leye, [die]²⁾ tot ten sunden wort ghetoghen, weder wort ghelevert onsen here eynen clerc, die ter aventueren mocht werden een predicaer, of een prochipape, of een bisscop, by welken een lanscap worde bericht ende gheoeffent in doechden. Oec mach men segghen: dese wech van beteringhen is licht. Ende³⁾ solde eynen licht tuncken, die hedde ghestolen XX punt ende die galge weer bereit ghemaect, als hem te hanghen, hy en hedde die XX pont weder ghegheven, ende hy niet en hadde weder te gheven, soe solde hem tuncken dan, dat⁺ hy eynen vonde, die hem al ghereit XX pont gheve weder te gheven. Ende by desen ghelike moghen wy merken aldus: sulke heeft voel sielen ghestolen onsen here, den die galge der hellen verdient heeft, ende te synre behoef ghereit is, het en sy dat sake, dat hy dese sielen wedergheve onsen here; ende onse here ghieft hem, daer hy se mede weder gheven mach, by dien dat hy hem gieft gheselscap, die hy mach mit gueder leringhen ende mit gueden exempel trecken tot Gode. Alsoe mennighe mensche, als die by hem worden⁴⁾ ghetrect totter doecht, ende tot berouwenisse, ende tot den sunden te biechten, ende totter beteringhen van leven, alsoe mennighe siele keert hy weder, die hy hadde ghestolen onsen here.

Noch mach ic prueven, wie dat die werken der beteringhen licht syn.

Weer dat sake, dat een mensche hedde verloren C pont, ende⁺ secht men hem, dat hy se weder vinden solde totter poerten van der

1) B₁: .... men sout vermerken ende daer mochten liede haer scade aen doen.

+ f. 58v.

2) H: leye tot ten....; B₁ heeft terecht: .... voer enen leecken, die ten sunden .... enz.

3) H: Ende solde....; B₁: heeft: Het soude enen duncken, die hadde ghestolen X pont ende die galghe waer ghericht alse hem te hanghene, hi en gave die X liberae weder, ende hi en heeft niet, dat hise can weder ghegheven ende hi en vonde dan enen al ghereet, die hem X liberae gave weder te ghevene.

+ f. 59r.

4) H: r bovengeschreven.

+ f. 59v.

[p. 187]

stat daer hy in quam, ende en solde hem syn gheyne pyne, dat hy weder ghinc totter poerten ende haelde syn ghelt; mer het solde hem wesen pyn, dyt hem wolde benemen, dat hy niet en mocht ghaen sueken syn ghelt. Aldes ghelycs heb der overmits ure sunden verloren uren gueden name, die beter was dan C pont; alsoe als Salomon seecht: Melius est nomen bonum quam ungenta preciosa. Beter is een guet name dan voel duerbaer salve. Augustinus: Crudelis est qui famam negligit. Seer heeft hy te doeghen, die synen gueden name verliest. Onsen gueden name moghen wy weder vinden mit den, dat wy ons keren ende oeffenen in doechden, ende in heilighen werken; ende dan soe sal onse guede name wassen ende vlieghen wide ende verre; ende dyt vernemen, sullen ghebetert syn ende loven onsen here. Ende alsoe is een⁺ guet name een weder gheven ende eynen wederkeren derre sielen, die ghestolen waren overmits den sunden¹⁾.

Nu mocht yement segghen: here, al is dat sake, dat by my alsoe voel sielen werden bekeert tot onsen here, alser voermaels ontkeert waren, nochtan heb ic ander groet sunden ghedaen, ende by den dat die heilighen segghen, dat men voer elke hoeftsunde moet doen VII Jaer penitencie, al leefde ic C iaer, ic en voldede niet ghescreven penitencie; wat sal dan gheschien van den, dat my blyft te beteren?

Vrint, dat mach men beteren in den veghevuer. Och lieve here, ic hoer segghen, dat dat veghevuer sonder maet, ende sonder ghetal, ende sonder yemens verstaen heyt is boven alle vuer; dat en mocht ic niet ghedoeghen eynen dach om alle die werelt. Eya lieve vrint, nae den dat ghi dat veghevuer aldus⁺ seer ontsiet, soe ist wael te ontsien dat helsche vuer, dat boven alle veghevuer heet is ende ewelic dueren sal. Wilder, ic sal u leren dat ghy niet en sult komen noch ten helschen vuer, noch totten veghevuer, ende al hebder voel sunden ghedaen, wie dat ghyse beteren moecht in desen leven.

Een man die voel coerns is ghewassen ende als der oechste coemt, ende hy siet, dat hi overmits voelheit des coerns alleyne²⁾ te tyde niet en mach brenghen in syn schuere, ende hi oec anxt

+ f. 6or.

1) De schrijver van B₃ gaat thans over tot een ander gedeelte en heeft de volgende passage elders ingevoegd. De samenhang is hierdoor zoek geraakt. Overigens staat de redactie van B₃ dicht bij die van B₁.

+ f. 60v.

2) B₁: allene te tide niet en can ghemayen noch in die schuere bringhen....

[p. 188]

heeft van naten weder, ende dat hem der tyt ontghaen mocht, wat duet hy dan? Hy wint voel werclude, die hem helpen; ende overmits der hulpen van desen luden duet hy meer koerns in die schuer op eynen dach, dan hy alleen solde doen bynnen III⁺ maenden. Alsoe sal der mensche doen overmits voelheit synre sunden. Als hy alleen niet ghenoech en mach doen bennen synen leven, hy sal wennen hulpe, die hem helpen die boerden draghen van penitencien ende vol werken.

Ende dese hulpe mach men wynne in drie manieren. Ten eersten sal hy hem pynen te wynnen synen evenkersten hem te trecken totter doecht, ende tot Gode mit gueden werken, ende mit gueden stichteliken woerden. Ten anderen maele soe sal hy hem pynen te winnen gueder lude bedinghe. Ten derden male soe sal hy hem pynen te mynnen totten love Gods die doecht, die hy siet aen synen evenkersten of hoert.

Dat gueder lude bedinghe seer hilpt die sunden te beteren, des is Sint Steven een exempel: die overmits syn bedinghe vercreech⁺ aen onsen here, dat Sinte Pauwels bekeerde. Des is oec een exempel die moeder Sancte Augustinus, die mit hoere beden ende mit hoeren tranen vercreech, dat hoer sone Sinte Augustinus bekeerde, die ongheloevich was. Dat ander: die synen evenkersten totter doecht trect, dat is beteringhe der sunden, ende tontghaen des veghevuers¹⁾, want alle dat guet dat sy doen sullen, des is hy deylechtich. Sinte Gregorins seecht: Nullum maius sacrificium quam [z]elus²⁾ animarum. Dats te segghen: men en mach onsen here gheen beter offerhande doen, dan des evenkerstens sielen te mynnen, ende hem totter doecht te trecken ende daer om te pynen, dat wy mynnen die doecht ons evenkerstens totten love Gods, dat benee[m]t³⁾ dat veghevuer. Augustinus: Quorum cum que bonum diligis in alio vel procuras verbo vel exemplo, homo, totum tuum⁴⁾.⁺ Soe wat guede dattu mynst in eynen anderen of voer so[r]chs⁵⁾ mit enen woerde of mit eynen exempel, dats altemael dyn. Want mynne of caritaet is een roever: want ander lude doecht maect sy hoor guet, overmits mynne die sy daer toe heeft, of hulpe die

+ f. 61r.

+ f. 61v.

1) B₃ formuleert aldus de inhoud van de volgende zin in H: .... dats seker, waer die dat doet, es goet; dieghene, die by hem ghetrocken worden, nemmermeer en. vallen sy in quaden wille; dies es dese deelachtich.

2) H: selus.

3) H: beneent.

4) B₁ voegt nog een citaat eraan toe: Sicut socii passionum estis, sic eritis et consolationum.

+ f. 62r.

5) H: ‘Voer sochs’ heeft weinig zin.

[p. 189]

sy daer toe duet. Aldus mach men ontghaen dat veghevuer, ende hier voer die sunden beteren.

Ende hy weer herde sotte, die hem niet en pynde te beteren ende te oechsten al die wyle, dat tyt is, ende men oechsten mach, ende beteren mach. Want der tyt is kort, ende beiden wy totten winter, datter oechste verganghen is, dats als die doet comt, soe sullen wy bliven in feyten¹⁾ ende in schanden, ende dan en sullen wy niet hebben dan die doet beide hier ende ginder inder hellen, in die ewighe pyn.

Weer²⁾ dat sake, dat yement, die te synen daghen comen is, anders niet eten en solde noch en mocht bynnen alle den iaer,⁺ dan dat hy oechste, soe en wolde nyement syn, noch coninc, noch coninghinne, hy en solde hem pynen te oechsten mit groten ernst, als die tyt is, dat men oechsten mach.

Des ghelycs ist nu in dit leven. Dit leven is een oechste ende een orberlic somer; die nu niet en oechste vromelic, noch en duet hem helpen oechsten, die sal smertelic ghebreec hebben in den winter, dat is nae desen leven, daer men niet en sal beiden te oechsten noch vinden teten dan alsoe voel, als men hier gheoechste heeft. Sint Augustinus seet: dat en syn egheen rycheiden, die der mensche niet mit hem vueren en mach, noch niet te bat en heeft nae synre doet. Augustinus: Non sunt divicie quas homo secum non po[te]st por[t]are³⁾. Ende daer om seecht onse here: oechste wat stader ledich; waer om en oechste ghy niet?

Et is grote schande, dat men den genen berespen mach van⁺ ledich ghaen inden oechste, die van recht schuldich is te oechsten. Ende dat syn wy al schuldich, alde ende ionc, arme ende ryc; daer om soe en staet niet stille.

Dat ander punt ende der ander wech van ghenoech te doen ende te beteren voer die sunden dat is die mesdaet, die ons misdaen is, dat wy die vergheven sullen den ghenen, die ons misdaen hebben, in wat manieren dat is puerlic ende alinghe om God. Onse here seecht in dat ewangelium: vergheeft dat u mysdaen is, soe sal uch vergheven werden, dat ghy mysdaen hebt. Dominus in ewangelio: dimittete et dimittemini. Der ghene die syn pater noster spriect, ende niet en wilt vergheven den ghenen, die hem

1) B₁: in die faute.

2) De volgende passage (tot fol. 63 r.: Ende daer om seecht onse Here....) ontbreekt in B₃.

+ f. 62v.

3) H: foutief: post porrare. Dit citaat niet in B₁.

+ f. 63r.

[p. 190]

misdaen hebben, hy bidt teghen hem selven, want hy bidt Gode¹⁾,⁺ dat hi hem syn sunden vergheve ghelikerwys ende alsoe, als hy vergheeft den ghenen, die hem mysdaen hebben.

Nu mocht yement segghen: here, het is een swaer punt te doen: wie solde ic vergheven den ghenen hoer mysdaet, die my swaerlic ghequetst hebben, ende ghewont, ende myn rast benomen of mynen vader, of mynen man, of myn kynt hebben ghedoet.

Vrint, ic segghe daer by een ghelyckenisse²⁾: of dat sake weer, dat gher wort ghevanghen ende ghespannen voer C pont, ende ghy wael kendet, dat ghyse schuldich weert, ende ghi niet en hedt, daer ghy se mede gelden mocht, ende nummermeer ontghaen en mocht, sy en waren ghegolden; ende den ghenen, den gher schuldich waert, secht aldus: siet men is uch schuldich V schillinghe, ende die moechder qualic ghecrighen; ende uch steit daer om meer⁺ te verteren dan die vyf schillinghe weert syn, wilder my gheven die vyf schillinghe, ic sal uch alte male verlaten, ende quyt schelden die C pont, die ghy mich schuldich syt; ghy soudet herde blydelic segghen: ya, ic doent herde gherne.

Aldus ist mit ons allen, want eyn yeghelic sonder ghetal ende sonder ghelyc meer mysdaen heeft teghen onsen here, dan einich mach misdoen teghen eynen andern. Want soe wie hoeft sunde duet, hij cruyst onsen here ander werf van alsoe voel als in hem is. Dat mach men prueven aldus. Apostolus: Iterim crucifigentes dominum: weder syn eer³⁾ sy cruysden onsen here. Daer om coept men een dinc, dat men die dinc liever heeft, dan die men daer om gieft. Onse here cocht onse siele mit synen heilighen lichaem; daerom heeft hij liever onse siele dan synen lichaem te sparen. Ende wie hem stielt desen coep der sielen mit hoeft sunden,⁺ het schynt, dat hij en meer vertoernt dan die ghene, die hem cruysden⁴⁾. Hier om soe misduet een sunder sonder ghelyc meer teghen Gode, dan een mensche mach teghen den anderen; ende nae dien dat onse here seecht: geeft quyt, dat uch misdaen is,

1) De volgende zinnen worden in B₁ en B₃ in de oratio recta geplaatst: B₁: (Dat es) Vader, die syt in hemelrike, ic bidde u, dat ghi mi vergheeft alle myn sunden.... enz.

+ f. 63v.

2) B₁: Responsio per exemplum; B₃: anworde by exempel.

+ f. 64r.

3) Waarschijnlijk foutieve verandering van de afschrijfster; wellicht heeft in de bron gestaan: ‘weder als eer’, of ‘als wilen eer’, wat door haar niet begrepen werd. B₁ heeft geen vertaling; doch B₁ en B₃ laten voorafgaan (zooals ook in H staat): hi cruust anderwerven onsen here.

+ f. 66v.

4) H: cruysden: s bovengeschreven.

[p. 191]

ic wil u gheven quyt, dat ghy misdaen hebt algader, en is dat niet licht te doen?¹⁾ Sonder twyvel, yaet! Hy is herde sot, die, by desen weghe, der hellen ende den veghevuer mach ontghaen ende des niet en duet.

Nu mach yement segghen: here my is herde voel mysdaen, nochtan wil ict gherne vergheven, alsoe dat ich nummermeer den ghenen en wil quaet ghedoen of beraden; mer geschiede hem quaet, ic en solde niet druevich syn, mer ic solde my verblyden.

Vrint, ghy bidt in den pater noster: here, verghif ons mysdaet ghelikerwys dat wy vergheven. Nu mach onse here oec antwoerden:⁺ ic vergheve di dyn misdaet alsoe, dat ic dy egheen quaet en doe, noch beraden en wil, mer trect dy der duvel in die helle, ic en sals niet druevich syn. Onse here spriect selve: mit der maten daer ghy mede met, soe sal uch ghemeten werden²⁾.

Noch mach dese segghen: here ic en sal hem egheen quaet doen, noch beraden, ende geschiede hem quaet, het waer my leit; mer ic en mach hem niet alsoe lief hebben, als ic te voeren dede. Vrint, ghy syt qualic bedacht ende en wilt ghy niet, dat uch onse here mynne, als hy te voeren dede; ya, hy mynt u voel meer³⁾. Cristus post negacionem commisit Petro pascere over suas etc. Nae dat sinte Petere onsen here gheloechent hadde, soe beval hy hem te hueden syn schape.

Noch seecht dese mensche: here, ic willen mynnen van alle⁺ mynen herten, mer ic en wille hem gheen teyken van mynnen toenen, ic en wille teghen hem niet spreken. Neyn vrint, alsoe en moechder niet doen.

Ghy slacht den ridder, die op synen brief ontleende teghen den borgher C pont; ende doe der ridder weder ghaf den borgher syn C pont, soe en nam hy niet synen brief weder. Ende het gheviel, dat dese ridder waert ghedaecht van den borgher als van C pont⁴⁾, ende verwonnen mit synen brief, ende alsoe bleif der ridder in schaden. Des ghelycs eest mit uch: ghy wet den ghenen, den ghy te voeren onvrint waert⁵⁾; ghi hebt ghenoech ghedaen ende vergol-

1) B₁: Ende en es dat niet herde licht te doene? Bi waerheden, iaet!

+ f. 65r.

2) In B₁ volgt dit citaat nog in het lat.

3) B₁: Johannes: Christus post.... enz.

+ f. 65v.

4) B₁: .... dat dese borgher den ridder sette in talen van C pont....; B₃: .... alst lanc leden was, soe eyste die borgher den riddere....

5) B₁: Des ghelycs eest met u; ghi hebt den ghenen, die ghi te voren ontvrint waert, ghenoech ghedaen.... enz.
Voor de verschillen in woordenschat van deze passage, zie Woordgeographie.

[p. 192]

den syn schout nae den, dat ghy mynt van herten, mer ghy en heischet uren brief van vrintscappen niet weder; daerom moet ghy⁺ bliven in ghebreke ende in schaden. Dat syn teyken ende brief van mynnen, als men peyse ende vrede maect, dat der een den anderen kust, ende voert een den anderen duet teyken van mynnen ende van vrintschappen mit liefliken woerden ende mit liefliker wandelinghe.

Noch mocht yement segghen: here, ic bin een groet sunder, ende teghen mi¹⁾ en heeft nyement mysdaen, dat ic hem heb te vergheven, ende daer om staet my langhe te syn in den veghevuer; wat moechder my raden? Vrint, ic segghe dy, dattu sals vromeliken ende oetmoedeliken dyn sunden beteren.

Wy syn, dat sullic bestaet te ghaen tot Sinte Jacob mit luttel gelts; nochtan versuyten onse here soe, dat hem niet en ghebrict. Alsoe beghint oec ure schout te ghelden, die ghy sculdich syt. Ghy sult wael ghemuyt syn om dat men u bespotten sal ende segghen: hy is reynaert een munnic ghemaect²⁾. Verdraghe dat⁺ vriendelic of verduldelic; daer mede vergilstu een deel dynre schout. Sulken sal uch oec segghen: [hi] ma[e]ct [die]³⁾ mouwe of dits een lollaert of dit is een ypocryt. Dat verdraghe verduldichlike, ende aldus saltu oec een deel dynre schout ghelden. Sulken sal uch oec misbieden of misdoen uren vrinden; dit is allet materie ende ghereitscap schout mede te quiten ende den veghevuer mede tontghaen, opdat hij dit al verghieft ende verduldichliken verdreecht om Godt. Oec is alrehande rampspoet, ongheval, schade, of siecheit oetmoedelic, verduldelic ende onsen here dencklic te syn daer af, dat is groet materie ende ghereitscap die schout mede te ghelden ende den veghevuer tontghaen.

Nu mocht yement segghen: here, die ghene, die⁴⁾ my verdriet ende persecucie doen, ende quetsen my ende mynrenen my waer

+ f. 66r.

1) H: mi, bovengeschreven.

2) Deze uitdrukking ontbreekt in B₃ en luidt in B₁: hier es reinaert monc worden. In H staat: hy is reynaert.... enz., waarbij hy = hier, zooals in de meeste nlimb. dialecten; maeken heeft hier de beteekenis van: voorstellen (als) of van: zijn.

+ f. 66v.

3) H:....segghen: macter mouwe; corrupt, daarom misschien te veranderen in: hi maect die mouwe: eig.: hij zet een gezicht, d.i. hij misleidt de menschen, hij speelt comedie. B₁: Dese maect den papelaert: hij is een schijnheilige.

4) B₁:.... die ghene doen mi verdriet ende persecutie....daer en (= ic en) gheens erchs ieghen verdient en hebbe; haddix verdient.... enz.; B₃:.... dieghene doen mi verdriet, daer sy moghen, daer ic gheen arch seghen en hebbe verdient.... enz.

[p. 193]

sy moeghen, daer ic egheen erghe teghen verdient en hebbe,⁺ hed ict verdient in einigher manieren, ic mocht te bat verdraghen, mer nu ist my herde pynlic te verdraghen.

Vrint, een schoelre die gherne wort wys in clergien¹⁾, als hem syn meyster groet swaer lessen ende subtyle leest, soe heeft hy en herde lief²⁾, om dat hy hem die materie ghieft, die³⁾ meer syns nemt te leren ende te vromeliker studeren mach; ende oec mach hy en hebben dan te liever, als hy hem aldus leest te verghees ende sonder loen. Aldus des ghelycs, ghy soudt gherne comen te hemelryc ende sonder veghevuer, ende daer om moet ghy leren verdraghen, ende al ure daghe verduldich syn die ghene, die u mysdoen, of misbieden, of ure name vermynrenen. Sy lesen uch grote lessen, ende gheven u materien ende ghereitscap, ende leren uch, wie ghy u oeffenen sult ende halden sult in verduldicheit,⁺ ende leren u verdraghen, daer ghy dat veghevuer mede sult ontghaen. Ende daer om sy der schuldich dese meer te mynnen; ende soe men uch meer misduet, soe men u beter lessen leest ure schout mede te quiten, die ghy int veghevuer soudt moeten quiten, daer eyn dach swaerre is, dan al dat te verdraghen, dat ghy hier aen uch selven, of aen ure vrinde van yement ontmueten of ghecomen mocht, al leefde ghy C iaer⁴⁾; ende dan solder blyde syn, als uch yement verdriet aen duet ende misbiet sonder ure verdient⁵⁾. Sinte Johan guldemont⁶⁾ seecht: die doecht sonder syn verdiente, ende verduldich is in synen doeghen, ende mynt die ghene, die hem doeghen ende verdriet doen, hy is een naevolgher Ihesu Cristi ende hy doecht mit hem, die synen Vader badt voer die ghene, die hem cruysden.⁺

Der ghene, die doecht mit verdienten ende verduldich is in synen doeghen, hy slacht den scheker, die ghecruyst was mit onsen here te synre rechter hant, ende mit onsen here voer des selven daechs int paradys. Ende der ghene, die by synen verdiente doecht ende onverduldich is in synen doeghen, ende onbekenlic is, hy slacht den scheker, die hinc te ons heren slincker hant ende des selven daechs ter hellen voer.

+ f. 67r.

1) H: clercdien.

2) B₁:....herde lief ende soe hem syn meester swaerrer leest, soe hine liever heeft, ende machen dan hebben te liever.... enz.

3) H: ‘die’ is object; vul aan: ‘hij’.

+ f. 67v.

4) De woorden: ‘al leefde ghy C iaer’ staan niet in B₁.

5) Bedoeld wordt: zonder dat gij het aan hem verdiend hebt.

6) B₁: Crisostomus.

+ f. 68r.

[p. 194]

Aldus hebben wy dat ander punt of den anderen wech, wie wy moeghen die sunden beteren ende van den veghevuer ontghaen: dat is verduldich te syn in lyden ende die ghene te mynnen, die ons mysdoen.

Nu volcht der derde wech¹⁾ of dat derde punt waer mede dat men die sunden hier verghelden mach, ende hier ghenoech af⁺ doen, ende den veghevuer tontghaen.

In den sunden syn twe dinghen: dat een het in latyn: Culpa; dat ander: pena culpe annexa. Culpa, dats misdaet, dat een teghen Gode onsen here mysduet, dan mach soe groet niet syn, noch soe ontameliken²⁾, noch soe mennichfoldich, die guetheit Gods en vergheeftse, soe wanneer dat sy den menschen leet syn, ende van herten rouwen mit ghewarighen wille nummermeir te doen. Dat ander punt was: Pena culpe annexa, dat is eyn ghedeilde pyne der misdaet, die aen ghehecht is³⁾. Alsoe al ist dat sake, dat die sunde of mysdaet der sunden uut ons heren ontfermherticheit ende uut synre guetheit vergheven is, nochtan moet die beteringhe der misdaet ummer vergolden syn; ende dit het in latyn Satis[f]actio⁴⁾: dats in duetschen: ghenoech⁺ te doen of beteringhe der mysdaet. Dese beteringhe moet nae der groetheit ende nae der mennichfoldicheit der sunden vergolden syn totten lesten vierlinc, eer die siele mach comen in hemelryc. Ende dese beteringhe moet hier ghedaen syn of int veghevuer, of nae den twe weghen ende manieren, daec ic af hebbe ghesacht, of in desen derden weghe, daer ic nu af segghe.

Dese derde weghe mach syn mennigherhande.

Dat eerste is bitter rouwe van den sunden; ic heb gheseecht dat die guetheit Gods vergheeft overmits den rouwe die misdaet der sunden; noch moet men die mysdaet beteren, dat sulder verstaen alsoe. Der rouwe eens sunders mocht soe groet syn om syn sunden, ende syn sunden mochten hem soe bitterlic leet syn, dat hy mit synen sunden onsen here vertoernt hedde, onse here solde hem syn mysdaet vergheven, ende schout, ende al⁺ ander beteringhe, alsoe dat hy storve in den rouwe, hy solde varen sonder veghevuer in hemelryc. Des is een exempel der

1) De Trib. Dietis: Sequitur de tercia leuca, que dicitur peccati punitio...enz.

+ f. 68v,

2) Het volgende gedeelte van het C.B. is in B₃ verkeerdelijk op een andere plaats tusschen gevoegd (fol. 241 v.); hierbij ontbreken verschillende zinnen.

3) B₁: .... dat es een ontghelden oft een pine, die der misdaet aenhanct.

4) H: satistractio, foutief.

+ f. 69r,

+ f. 69v.

[p. 195]

scheker, die ter rechter hant ons heren aen den cruce st[a]rf¹⁾. Sinte Augustinus seecht, dat hy hinc mit bloedighen handen van synre moerdaet aen²⁾ den cruce, doe syn siele int paradys was mit onsen here³⁾. Die ander manier van desen derden weghe die sunden hier te beteren, ende dat veghevuer tontghaen, dats te magheren den lichaem, Castigacio. Dats dat een synen lichaem onderhalden sal, ende niet te verweent halden en sal.

Dit magheren mach syn mennigherhande: in wollen teghaen, in disciplyne, of mit gheysselinghen van roeden, in hemden te draghen van haer ghemaect, of van haren coerden ghemaect, of coerden ghemaect te draghen naest den lyve⁴⁾, of anders yet groefs - des is exempel Sinte Johan Baptist ende die heilighe⁺ maghet Sinte Cecilia, - of onsaecht te ligghen, of op stroe of op brederen, of den slaep te breken of in gotliken vasten. Vasten is mennigherhande⁵⁾: sulke vasten om dat sys niet en moeghen; sulke om hoer guet te sparen; sulke om dat sys niet en hebben; dats een luttel godlic ende der is luttel die daer in verduldich syn. Sulke vast mede om syn maghe te ydelen, om dat hem dan sal bat lusten te eten, ende om dat hem die spyse sal bat tuncken smaken. Sulke vast om dat hy van gueden luden wil heyten guet als ypocryten⁶⁾. Sulke vast puerlic om die mynne van Gode, ende die onttrecken hoeren lichame syn begheerte, ende syn ghenuechte, ende verdraghen hongher ende dorst van sunderlingher verweendigher spysen ende dranc. Soe sparen sy hoeren lichame om die mynne van Gode. Ende dat sy hoeren lichame⁺ onttrecken, dat gheven sy den armen om God. Aldus ghedaen vasten is, die godlic is, ende die die schout van den sunden hier quyt, ende den veghevuer duet ontghaen. Ysayas: Homo ieiunium quod elegi a[ffl]igere⁷⁾ animas nostras⁸⁾ semel in die. Dats te segghen: dat is die vasten, die ic hebbe vercoren te castien

1) H: sterf; B₁ heeft terecht: hinc.

2) H heeft: dat hy hinc mit bloedighen handen van synre moerdaet hinghe aen den cruce; ik schrap: hinghe.

3) B₁ voegt erbij: dus mechtich es rouwe volcomen van den sunden.

4) B₁ (en B₃): oft harren corden te draghene naest den lichame; ‘ghemaect’ in H heeft weinig zin; waarschijnlijk dittographie door ‘ghemoect’ van den vorigen regel.

+ f. 70r.

5) B₁: Maer dier en es maer een godelike versus: abstinet eger egens cupidus gula suma virtus.

6) B₁: sulc vast om dat hi wilt heten van den lieden goet. Van desen seet ons here: als ghi vast, soe en suldi niet vasten als die ypocriten doen.

+ f. 70v.

7) H: asterligere (corrupt).

8) H: nostras moet zijn: vestras. (verg. het volgende: ure sielen).

[p. 196]

ure sielen eyns in den daghe. Op die glose seecht Jheremiam, dat onse here ontfermt ummer der gheenre, die die verweentheit hoers lichaems o[m]¹⁾ synen wille af laten breken, of corten mit oetmoedighen vasten, ende den lichame ontrecken die verweentheit, dat is bequaem onsen here.

Des is exempel Sinte Johan Baptiste, die mit synen vasten [verdiende]²⁾, doen hy quam uut der woestynen, dat hy alleen⁺ daer toe vercoren waert te doepen onsen here Ihesum Cristum in die Jordaen. Moyses, doe hy ghevast hadde die XL daghe ende XL nacht, doe ghaf hem onse here die X ghebode, die onse here selver screef. Ende doe Moyses hadde die tafel ontwee gheworpen, daer dese X ghebode in stonden van tornnicheit en van gramschappe, dat dat volck van Ysrahel hadde afgode aenghebeedt bynnen den XL daghen, doe vaste Moyses weder XL daghe, ende beyaechde weder die X ghebode ons heren, ende beiaechde daer toe syns selfs volck mysdaet quyt. Ende Helyas der prophete, doe hy hadde ghevast XL daghe, waert hy ghevuert in eynen vuerighen waghen int paradys, daer hy ende Enoch noch syn. Daniel der prophete, doe hy ghevast hadde XX daghe, quam hem solacie ende troest van den enghel, ende⁺ waert behuet van den leuwen in den kerker, ende waert ghevoedt van Abacuc, den prophete, overmits den³⁾ enghel. Onse Vrouwe die Moeder Gods, die gheens vastens te doen en hadde, want sy altoes sonder sunde was, ende egheen sunde en mocht doen, nochtan overmits⁴⁾ der doecht ende soberheit die vasten van hoer selven heeft, soe en plach sy in II daghe niet meer dan eens teten, alsoe als Sinte Ambrosius scryft. Oec seecht Sint Ambrosius, dat nuechter spekel des menschen dat serpent doeet overmits der cracht der nuechterheit.

Die derde manier van desen derden weghe die sunden hier te beteren ende den veghevuer tontghaen, dat is ynnich ghebet dat der mensche mit herten beedt, niet mitten monde sonder herte. Sinte Jheronimus seecht: Efficacius vota quam verba

1) B₁: die de verweentheit haers lichamen om sinen wille oft minne afbreken; H heeft: die die verweentheit hoers lichaem of synen wille...., wat geen zin heeft.

2) Dit woord ontbreekt in H; B₁: die met sinen vastene verdiende....enz.

+ f. 71r.

+ f. 71v.

3) H: den, in marg.

4) B₁: overmidts die doecht, die tvasten ende ghemaectheit (dit is object) van hem selven in heeft, soe en plachsi, als Sinte Ambrosius bescryft, in tween daghen maer eens tetene, nochtan was dat selve herde ghemate. (B₃ volgt de redactie van B₁).

[p. 197]

clamant. Dats te segghen, dat ynnighe begheerte meer roepen voer Gode dan die woerde al sonder meyninghe. Ende als sy⁺ beide te gader roepen aen onsen here, beide mont ende herte, alsoe voel eest onsen here bequamer, ende quyt te bat die schout der sunden. Ende wanneer dit ghebet geschoert¹⁾ wort mit tranen om herteliken rouwe der sunden, dat men onsen here vertoernt heeft, soe wort hy meer ghehoert van onsen here. Des is exempel Maria Magdalena, die op een ure vercreech al hoer sunden quyt.

Nu mocht yement segghen: here, ic hebbe een haert herte ende soe steynich, ic en mach niet weynen. Vrint, soe langhe druept die gote op enen haerden steyne, dat sy vermorwet, ende maecter een gat in, niet mit crachten, mer overmits decke te drupen. Ende by dien soe en maecht niet syn, dat yement soe steynighe herte hebben mach, wolde hy decwile overdencken die swaer passie ons heren ende syn daeghen mit ynnigher herten,⁺ ende dat die²⁾ vrindelicheit, die onse here altoes in mennigherhande manieren hem myldelic heeft ghetoent, ende dat hy hem soe swaerlick vertoernt heeft mit synen leliken sunden; dese ghepeyns solden ummer moeten morwen syn herte. Ende die syn hert aldus niet vermoruwen en kan, hy sal hem gheven tot gueden scherpen disciplinen, ende gheiselen te nemen aen synen lichame, in eynen rouweliken ghedencken synre sunden, ende in eynen mededoeghen der swaerre scherper gheysselinghen, die onse here Ihesus Cristus aen die colomme oetmoedelicke ende willichlic doechde om onse sunden, soe dat hem syn ghebenedide bloet syns lichaems af ran. Die in desen ghedachten gheysselinghe aen neemt mit oeffeninghen der gueder werken, sonder twyvel syn herte sal moruwen, ende hy sal salichliken mit bitteren rouwe voer syn sunden schreyen.⁺

Die vierde manier van desen derden weghe, die sunden hier te beteren ende den veghevuer tontghaen, dat is aelmussen den armen te gheven, ende hem in hoere noet in staden te staen, ende mit mededoeghen van herten mit hem te doeghen. Dit doeghen van herten mitten ermen of mit den ghenen, die in doeghen syn, sonder twyvel et is eyn grote beteringhe voer die sunden ende den veghevuer tontghaen. Want die smerte van herten des mede-

+ f, 72r.

1) B₁: bestort; B₂: bestort.

+ f. 72v.

2) B₁: .... ende dat hi die minlike vrindelicheit, die ons Here.... ons ghetoent heeft ende die dat verwracht heeft met sinen sunden.

+ f. 73r.

[p. 198]

doeghens is onsen here onghelyc bequamer, dan dat doeghen ende die pyne in den veghevuer. Onsen here is alsoe bequaem die penitencie, die der mensche hier duet, dat een pater noster, dat der mensche hier selver spriect, mit ynnigher herten ende begheerten, voel meer syn siele ontledicht ende quyt maect die schout van synen sunden, dant doen solde, of hy acht daghe⁺ waer bornende in den veghevuer, daer men nochtan niet in en wolde syn eynen dach om al eertryck. Wat mach dan af doen een guet mensche veghevuers voer hem ende voer syn vrinde, die mennichwerf of al syn leven is in doechden of in oeffeninghen eens gueden levens. Der mensche sal hem oec wyslic voersien, soe wat hy¹⁾ begrypt in doechden ende in gueden werken, dat hy dat puerlic doen om die mynne Gods; soe ist Gode ontfenclic ende hem selven salich²⁾. Hier laet ict.

Nu bidden wy Gode, onsen here, dat hy ons int boeck der consciencien alsoe wyslick leer studeren, ende alsoe rouwelic te lesen in warechtigher biechten, ende van onsen sunden alsoe hier te beteren, dat wy nae dit corte leven moeten van den hoghen Cancellier Ihesu Cristi oerlof hebben te lesen mitten salighen int boeck des ewich levens, nu ende ewelic, Amen³⁾.

+ f. 73v.

1) B₁:....soe wat dat hi begrypt.... enz.

2) B₁: Apostolus: Scimus qui diligentibus deum omnia cooperantur in bonum.

3) Zie voor het explicit van B₁: Hfdst. IV, A; eveneens voor dat van B₃ enz.