Het Cancellierboeck

Wie men biechten sal van den VII werken der ontfermherticheit dat VIII Capittel²⁾.

Het is grote sotheit, ya rechte verwoetheit des menschen, -⁺ die wael weet uuter Ewangelie, dat onse Here Ihesus Cristus in den daghe des ordels van den VII werken der ontfermherticheit vraghen sal teghen den mensche, als hy en prueven sal, hem daer af te beloven of beclaghen sal, - dat die mensche nu niet

2) B₁: Die derde partie van den boeke der conscientien heeft ane die seven wercken van ontferher[m]ticheiden, daer ons Here in den daghe.... enz.
B₃: Die derde partie der consciencien heeft ane die VII werken der ontfermherticheit, daer onse Here.... enz.

+ f. 48r.

[p. 178]

daer nae en staet mit alle synre macht, dat hi die werken der ontfermherticheit vervulde alsoe, datter onse Here Ihesus Cristus ten lesten daghe hem af beloven moghe. Want wie soe daer begrepen wort sonder rouwe ende biecht ende sonder wille van biechten, sal in die ewighe pyne ghewiest werden; ende dat sal hy in eynen yghelic openbaer ende kundich maken alsoe, als in die ewangelie ghescreven is¹⁾.

Onse Here Ihesus, die grote Cancellier van hemelryc, sal⁺ verwyten in den daghe des ordels den ghenen, die hier niet of luttel ontfermherticheit hebben ghehadt op die armen ende sal spreken: Ic was hongherich, ghy en ghaeft my niet teten. Ic was dorstich, ghy en ghaeft mi niet te drincken. Ic was naect, ghi en hebt my niet ghecleyt. Ic was ellendich, ghy en hebt my niet gheherbercht. Ic was sieck, ghy en vandet my niet. Ic was in den kerker ende ghy en quaemt tot my niet, mich te troesten of mi te verloessen. Die sevende staet in Thobias boeck: dats die doden te graven of ter eerden te helpen. Versus: vestio, poto, cibo, redimo, tego, colligo, condo²⁾. Ende soe seecht onse Here voert: ende want ghy dese werken der ontfermherticheit niet en hebt ghedaen den mynsten die my dienden, soe en hebt ghys my niet ghedaen; daer om soe ghaet van my ghy vermalediden⁺ in die ewighe pyne ende tormenten der hellen. Soe wie verhueden wille, dat hy in den daghe des oerdels Gods verwyt niet en hoer teghen hem, hy sal in desen leven eer hy sterft, met synen evenkersten die hulpe dan te doen heeft beesi[ghen]³⁾ ende doen die werken der ontfermherticheit, van den welken dat eerste is, dat men den hongherighen sal teten gheven. Der prophete spriect: den ghenen die hongheren, salstu deylen dyn broet. Ysayas: frange esurienti panem tuum. Dander is: du salst den dorstighen te drincken gheven. Genesis XXIIII: bibe⁴⁾ domine mi[hi]⁵⁾ dixit Rabecca ad servum Ysaac. Dat derde is: men sal den ellendighen herberghen. Ysaias: Egenos vagosque induc in domum tuam. Dat vierde is: du sals den naecten cleiden,

1) B₁: Daer ieghelycs consciencie, ieghelycs waeldaet ende ieghelycs mesdaet, met welken die minsche daer begrepen werdt sonder rouwe ende biechte oft wille van biechten, sal iegheliken, als ic voerseide, cundich syn.

+ f. 48v.

2) B₃ gaat thans met een ander gedeelte verder, om later weer op de werken van barmhartigheid terug te komen.

+ f. 49r.

3) H: beesich; dit is foutief.

4) H: ibibe, dit heeft geen zin.

5) H: mi.

[p. 179]

ende helpen, dat hy ghecleyt werde. Ysayas: Cum vider[is]¹⁾ nudum, operi eum. Dat vyfde is: du salst den sieken vanden ende helpen ende troesten. Ecclesiastica VII: non te pigeat⁺ visitare infirmum. Dat sesde is: du salste visenteren ende helpen den ghenen, die sonder syn schout of om cleyne saken ghevanghen is, dat hy verloest werde. Exemplum de rege qui liberavit Danielem de lacu leonum Danielis ultimo. Dat sevende is: du sals dinen evenkersten helpen, als hy doet is, dat hi begraven werde.

Nu sal een yeghelic mensche, die niet en wille syn berispt ten oerdel van den groten Cancellier Ihesu Cristo, syn consciencie studeren ende ondersueken²⁾, of hy dese VII werken der ontfermherticheit alle weghe ghehalden heeft in werken nae synre macht, ende in wille daer hem die macht ontbrac. Ende kent hy in synre consciencien, dat hy daer in ghebreeclic heeft gheweest, dat sal hem leyt wesen, ende dat sal hy biechten mit rouwe ende mit wille, voert aen die werken der ontfermherticheit alweghe⁺ nae syn macht te halden.

Ende die werken der ontfermherticheit syn te verhueden in vyf dinghen. Dat eerste is, dat een mensche gheve van syns selfs guet, niet ghestolen of gheroeft, oec niet of dat qualike ghewonnen is of beyaecht tonrecht. Ecclesiastici³⁾ XLIIII: dona iniquorum non probat altissimus, etc. Dat ander is, dat men gheven sal den armen niet den ryken, noch lodderen, niet den leckeren, noch den tyrannen⁴⁾, niet den speelluden, noch barentiers et en weer noet saken. Ecclesiastici XII capittels: benefac iusto et invenies retribucionem magnam. Dat derde is, dat men sal gheven mit manieren, niet dat der mensche syns selfs noetruft ewech sal gheven. Ad Corinteos: Non ut aliis sit remissio vobis autem tribulacio. Thobias seecht: hebder voel guets, soe suldi myldelic gheven den ermen ende hoer ghebrec versien;⁺ hebbe di luttel, soe sulder dat luttel blidelic den armen gheven. Tobie IIII^o: Si multum fuerit tibi habundant[e]r⁵⁾ tribue, si exiguum fuerit exiguum libenter impertiri s[t]ude⁶⁾. Hier af spriect onse Here inden Ewangelie, van den ermen weduwe, dat sy twe

1) H: vider.

+ f. 49v.

2) B₁: ordineren.

+ f. 50r.

3) B₁: Ecclesiasticus.

4) B₁: noch erraute.

+ f. 50v.

5) H: habundantur.

6) H: scude.

[p. 180]

cleyne hellinxken offerde, om dat sy dat onspleit van hoere noetroft. Soe orkont onse here, dat hoer offerhande salichliker ende bequaemliker Gode was, dan alle die offerhande, die alle die ryclude deden. Want die rycken, die gheven van dien, des sy te voel hebben, ende dat hem egheyn cummer en is. Ende en hebstu gheen guet boven dyn noetroft, soe saltu gheven dinen gueden wille mit mede doeghen van herten. Want die mededoeghen⁺ heeft mitten armen, dats uut hem selven ende uut synre herten; mer dat guet dat hy gheeft, dats vreemde dinc, niet uut hem. Gregorius: Plus est qui ex corde conpatitur quia de se ipso dat; qui vero dat vestem, vel aliquod aliud, non de se ipso dat, sed de alieno etc.

Dat vierde is, dat men niet gheven en sal om ruyme, of om lof der lude, of om eer, of om prys der werelt, of om ydel glorie, of om weder gheven. In ewangelio: Nesciat sinistra manus quid etc. Glosa: non admisceat se appetitus vane laudis cum facis opus virtutis etc. Dat vyfde is ordinanci: dat is, dat die mensche voer al hem selven sal offeren Gode van synre herten, ende dan soe sal hy gheven syn almoessen den armen.

Nu¹⁾ hebder ghehoert, wie der mensche sal doen die werken der ontfermherticheit aen synen evenkersten, dys enighe noet⁺ heeft; nu hoert mit ernste, wie ghy die werken der ontfermherticheit doen sult aen u selven.

Als een mensche die werken der ontfermherticheit besighen ende doen wille, soe sal hy beghinnen aen hem selven. Salmon seecht: hebt ten eersten ontfermherticheit op ure selfs siele, soe suldi Gode behaghen. Ecclesiastici. I cappittulo: Miserere anime[tu]e²⁾ placens deo. Want onse siele die heeft groten hongher ende dorst. Daer om sullen wy onse siele spysen ende voeden mit vasten ende mit rechter biechten, ende mit volcomenre ghelove des sacraments der heiligher kerken, dat is broet des levens ende eyn ewighe spyse onser sielen. Justus ex fide vivit. Johannes: Ego sum panis vivus qui de celo descendit. Wy sullen onse siele drincken mit tranen des rouwen, om dat wy hebben mit onsen sunden onsen here verwrocht. Wy sullen onse siele herberghen mit oeffeninghe der penitencien. Jeremias dixit:

+ f. 51r.

1) De volgende passage tot H fol. 54 r.: Onse Here en sal niet den mensche alleen verwiten die sunden.... enz., ontbreekt in B₃.

+ f. 51v.

2) H: me is niet juist.

[p. 181]

relinque civitatem id est molliciem vite et h[abita]¹⁾ in petra,⁺ in dura penitencia et cetera. Wy sullen onse siele cleyden mit caritaten, want caritaet is een cleyt der sielen, dat alle sunden bedect. Jacobus: Universa delicta operit caritas. Wy sullen onse siele, die sieck is van sunden, ende van mennigherhande ghebreec, ende crancheit, die wy hebben overmits onse broesheit, visenteren ende vanden. Wie is soe volcomen, die hem wael besiet ende visenteert den gront synre consciencien, hy en mach voel dusent saken van ghebreecken over hem hebben, van welken dat hem steyt rouwe te hebben. Der prophete Jeremias spriect: mensche en kenstu dich selver niet ende dyn broesheit, soe ghanck in eyns mans huys die erden potte maeckt op een rat, ende mercke die broesheit ende die ongheduericheit van den eerden potten. Jeremias: Surge et descende in domum fig[u]li²⁾. Alsoe ist mit onsen ermen lichame, daer onse schone ende onse edel natuer,⁺ onse siele in is eynen corten tyt ende schuylt, ende die ewelyc gheloent moet syn nae dien, dat der erme lichame hier verdient of begeit. Wy sullen onse siele oec verloessen, ende leydense uten kerker des armen ghevenckenisse³⁾, [in]⁴⁾ gheduerich ghedencken ende begheerten ende beschouwenisse nae der ewelicheit der glorien van hemelryc, die altoes te begheren, ende te begheren verloest te syn van den kerker des lichaems, als sinte Paulus dede: Quis liberabit me de carcere corporis huius. Gregorius seecht: daer is der mensche, daer syn begheerte ende syn ghedacht is, niet daer syn erme lichame is. Gregorius: Ibi, homo est, ubi mens fuerit, non illic ubi [misera] caro eum⁵⁾ retinet. Dus sal der mensche doen die werken der ontfermherticheit, mer hy sal eerst beghinnen in hem selven. Want die hem selven⁺ niet guet en is, wiem sal hy dan guet syn? Ecclesiastici XIII: Qui sibi nequam cui bonus, qu[asi]⁶⁾ dicerit nullis. Glosa non credo predicatori ut misereatur mei, qui non miseretur su[i]⁷⁾.

1) H: himta; corrupt.

+ f. 52r.

2) H: figili.

+ f. 52v.

3) B₁: arms ghevanghenissen in ghedaetscheliken ende ufeliken ghepeins ende begherten ende contemplatien na die ende in die verwentheit der glorien van hemelrike.

4) In verband met het voorafgaande verander ik: H: ‘ende’ in: ‘in’, mede om een beteren zinsbouw te krijgen; ghedencken wordt aldus subst.

5) H: lat. citaat gedeeltelijk corrupt: miseria.

+ f. 53r.

6) H: quia.

7) H: sua.

[p. 182]

Ghy hebt wael ghehoert, wie dat wy die werken der ontfermherticheit sullen doen aen die ghene, die in ons is, dat is onse siele. Daer¹⁾ nae den ghenen die neven ons syn, dats aen onsen evenkersten.

Nu hoert, wie wy doen sullen die werken der ontfermherticheit aen die ghene, die boven ons syn, dat syn ons vrynde, ende ons alders, ende ons evenkerstens sielen, die in die swaer pyn des veghevuers syn. Natuer heyschet ende alle die heilighe scryftuer ghebiet, dat men hem helpen sal, ende in staden staen vrynde, ende maghe, ende den, dies te doen hebben ende hem selven⁺ niet ghehelpen en konnen, ende die daer hongherich syn nae der spysen die God is, ende dorstich nae der ghebrukeliker mynnen Gods, naect van einigher hulpen der gheenre, die sy hebben achter ghelaten, ende elleyndich ende ongheherbercht, want sy ter herberghen Gods, sonder hulpe hoere gueden vrinde, niet en connen gheraken; sieck syn sy ende onmechtich, want sy daer niet en connen ghewerken, dat hem in staden mach staen. Ende sullen sy ghetroest ende ghenesen werden, dat moet hem eens deyls komen van henne van der waeldaet der heiligher kerken, ende sy syn in swaren ghevenckenisse des veghevuers, ende begheren verloest te syn, ende roepen op hoer vrynde, ende op hoer maghe den hoer guet bleven is, daer men hem mit helpen mach. Sy roepen yamerlic: ontfermt myns, ontfermt myns, ghy⁺ die doch myn vrynde syt ende dien myn guet bleven is, ende den ic trouwe toe betrouwe, ende ghy myn testament hebt onderstaen, ende ghy qualic aelmussen daer af hebt ghedaen; ende die²⁾ van mynre pynen ende arbeit guede huys ghetimmert hebt; nu ontfermt doch myns, want ic in groter pynen ben, ende ic my selven niet ghehelpen en mach, want die hant Gods heeft my gheruert, dats mitter groter pynen daer ic in bin. Job: Miseremini mei, miseremini³⁾ mei saltem vos amici mei, quia manus domini tetigit me. Dit syn die werken der ontfermherticheit, daer der groet Cancellier Ihesus Cristus ten oerdel af prueven sal den mensche sunderlinghe, of hyse wael ghehalden heeft. Ende daer om sullen wy se halden ernstelic, ende van dien dat ons daer af ontbroken heeft oetmoedelic biechten ende beteren.

⁺ Onse here en sal niet den mensche alleen verwiten die sunden,

1) H: r, bovengeschreven.

+ f. 53v.

+ f. 54r.

2) H: die di.

3) Met deze woorden begint wederom B₃. (Zie fol. 51 r.)

+ f. 54v.

[p. 183]

die hy ghedaen heeft, mer dat wy hebben achter ghelaten ende verruekeloest doecht te doen. Ende hy sal ons oeck vermanen ende verwiten dat mennigherhande guet, dat wy ontfaen hebben van hem, ende dat hy ons ghedaen heeft, ende noch daghelix duet, ende dat wy daer in niet en syn noch en hebben gheweest alsoe denckelic ende alsoe bekenlic, als wy schuldich waren te syn.

Oec is der mensche schuldich in synre biechten te onderscheiden alle die toe ghevalle, ende die saken, die die sunden moeghen swaren¹⁾. Want die mensche sal segghen in synre biechten, wie hy is, ende bi weme hy is. Want swaerre is die sunde in eynen mensche, die in huwelic is of in orden dan die des niet en is. Oeck salder mensche segghen onderscheidelic, mit vollen monde, sonder bedencken. Want die eyn sunde is swaerre dan die ander.⁺ Oec sal men segghen, waer men sunde ghedaen heeft; want swaerre is die sunde in die een stede dan in die ander, als in die kerke of in die heilighe stede. Oec sal men segghen den tyt ende den dach; want swaerre is die sunde op eynen heilighen dach, ende in heilighen tyden sunde te doen dan in anderen tyden. Oec sal men segghen mit wie mennighen persoen; want meerre sunde ist, mit voel personen sunde te doen dan mit luttel, of te bedrieghen in comenschappen²⁾, of tonrusten te setten. Oec sal men segghen wie deck, ende of hy die sunde mit ghewoenten heeft of langhe gheploghen heeft. Oec sal men segghen die toeghevalle ende die sake, die den menschen tot den sunden becoerden. Want swaerre soe eest mit cleynen toe ghevalle, om cleyn noet sunde te doen dan oft groet noet. Oec sal men segghen in wat⁺ manyeren, dat men heeft ghesundicht. Want swaerre is die sunde in die een manier van hoverdien, van dronckenscap, of van vercopen, of van oncuysscheit dan in die ander. Ende dese sake ende dese toeghevalle, die die sunden swaren of mynrenen, en syn niet alleyne te verstaen van oncuyscheiden, of van anderen groten sunden; als der mensche kent, dat hy eynen ghestuert heeft, of tonvreden ghesat, soe sal hy biechten, wie der mensche was, of vader, of moeder, op wat tyde, in wilker steden, wie decke,

1) B₁.... die die sunden moghen swerren, die wi eensdeels moghen weten bi dese verse: Quis, quid, ubi, cum quo, quociens, cur, quomodo, quando.
In de meeste biechtboeken wordt een passage gewijd aan de manier, waarop; de omstandigheden, waaronder, enz., enz. de zonden worden bedreven. Ook in De Confessione van Rob. de Sorbon.

+ f. 55r.

2) B₁: die liede in comenscapen te hoenene oft tonrasten te settene.

+ f. 55v

[p. 184]

waer om, wat die sake was; versus: Quis, quid, ubi, cum quot, quociens, cur, quomodo, quando. Ende aldus salment wyslic onderscheiden, alsoe verre als ment bewoerden kan ende ghedencken; ende dat der mensche niet wael oec ghedencken en⁺ kan syn sunden teennenmale, dat sal hem herde leyt syn ende pynen hem te ghedencken, alsoe verre als hyt mach.

+ f. 56r.