Het Cancellierboeck

Wie dat men biechten sal van den VII hoeft sunden, dat VII capittel¹⁾.

Grote ernsticheit ende grote huede soe sal der mensche hebben teghen die VII hoeftsunden, die te schuwen, ende alle die sunden, die daer af comen. Ende dese sunden heiten oec doetsunden. Want die er eynich over hem kent, hy is doet voer Gode, tot den dat hyse mit berouwenisse ende mit wille voert aen te hueden, biecht. Ende die daer mede wetentlic stirft sonder berouwenisse ende biecht, of hy den tyt heeft te biechten, hy blyft ewelic⁺ verloren, ende doet aen lyf ende aen siele. Oec heyten dese sunden hoeftsunden, omdat alle die sunden, die men begaen mach of bestaen, uut desen sunden spruten. Van desen VII sunden ende alle die sunden, die hier uut comen, is hem een yeghelic mensche schuldich te hueden, dat hy hem ende syn siele daer mede niet en besmet, ende oec te wroeghen syn consciencie, of hy daer mede besmet is. Hy salre hem mit berouwenisse af biechten volcomelic, ende hueden hem, dat hy daer niet weder in en valle, alsoe als ic hier voer seechde. Dese seven hoeftsunden syn ghenoemt aldus: Hoverdicheit, nydicheit, tornicheit, traecheit, ghiericheit, gulsicheit, oncuyscheit; Superbia, invidia, ira, accidia, luxuria, avaricia, gula.

Die eerste sunde van den VII hoeftsunden het superbia²⁾: dats hoverdie; ende die begeert daer na te staen, wie sy mocht⁺ vercryghen werlike eer boven anderen menschen. Dese sunde heeft voel dochteren. Die eerste het vana gloria, dats ydel glorie, dat is dat eyn niet vorder en denct, noch en mickt, dan wie hy vercryghen mach werlike eer ende daer na eyndet syn begheerte. Die ander dochter het: Tumor, dats een verheffen of een overmoedicheit, dats als eyn niet en kan gheliden, dat yement boven hem is of ghelyc hem is. Die derde dochter het: arrogancia, dats,

1) B₁: Dat ander partie van den boeke der consciencien heft ane die VII doetsunden, die ghenuemt syn....; B₃: Die andere partie van den boeke der consciencien heeft ane die VII dootsonden, die hier ghenoemt staan. De erste es hoverdie....enz.
Overigens hebben beide hss. nagenoeg dezelfde inleiding tot dit gedeelte als H.

+ f. 38v.

2) De hoofdzonden en hunne ‘dochteren’ zijn in H met rooden inkt geschreven. De onderverdeelingen zijn in de hss. hetzelfde.

+ f. 39r.

[p. 171]

als hem eyne beroemt van voerdel, als van rycheiden, van macht of van konsten, of van enighen anderen dinghen te hebben, des hy niet en heeft. Die vierde dochter het: Insolencia: dats, sunderlingheit in hoverdien of in anderen manyeren; dat is, als een in woerden, of in werken, of in cleydinghen sunderlinghe dinghen hantiert, als in eynre versmaetheit ghemeynre dinghen, ende dat hem ghemeyne dinghen niet en moeghen ghenueghen. Die vyfde dochter het: Contencio; dats, als een stryt teghen recht⁺ ende waerheit, om dat hi hem verscheemt, dat hy hem van synen cryghe solde ontbliven¹⁾. Die sesde dochter het: Contumacia, dats, als een sonder acht ende ruekeloes laet overlyden, van groetheiden, syns meysters ghebodt of der gheynre, die boven hem syn. Die sevende dochter het: inobediencia; dats onghehoersamheit, als een niet en wilt of mit onwillicheit synre prelaten of syns overste ghebodt duet. Die achde dochter het: presumpcio, dats vermetenheit; dats als een hem meere dinc aen nemt of vermit te doen, dan hem toe behoert, of dan hij wael kan ghedoen; of als een gherne waer ghepryst van vromicheiden of van anderen dinghen, die hy nochtan niet en heeft ghedaen, of die niet aen hem en syn, ende die behoert oec toe der ydelre glorien. Die neghende dochter het: contemptio, dats versmadenisse; dats,⁺ als een versmaet den anderen, ende gherne mynrenen soude synen evenkersten. Of die al willens verruekeloest die dinghen te doen, die hy schuldich is te doen. Die tiende dochter het: irreverencia; dats, als een van groetmuedicheit synen prelaet of synen oversten niet en duet reverenci ende eersamheit, die hy hem schuldich is te doen. Beda, der wise pape, seecht op die Ewangelie: twe menschen ghinghen in den tempel, omdat sy wolden beden. Ende vierrehande hoverdie²⁾ in gheesteliken dinghen: dat een is, dat die mensche waent, dat die gracie die hy heeft, dat hy die van hem selven heeft. Die ander is: kent³⁾

+ f. 39v.

1) B₁: om dat hi van hoverden vermydt, dat hi van sinen proposite (d.i. mnl. propoost) ende van sinen crighe soude onderbliven; B₃: dats een stryt (in hs. staat: stric; dit is ws. een schrijffout) ieghen recht ende niet en wilt laten onderwisen, al soude hy om syn crychs wille tonderbliven. De beteekenis is: deze zonde begaat hij, die tegen de waarheid blijft strijden (hoewel hij zijn ongelijk inziet), omdat hij zich schaamt zijn meening te moeten wijzigen. Cryghe en proposite (= mnl. propoost) zijn hier nagenoeg synoniem.

+ f. 40r.

2) Deze passage over ‘vierrehande hoverdie in gheesteliken dinghen’ ontbreekt in B₃.

3) In H is de e bovengeschreven.

[p. 172]

hy, dat hy gracie heeft van Gode, dat hy die heeft van synre verdiente. Die derde is, dat hem een beroemt van doechden, die in hem niet en syn. Die vierde is als een¹⁾ begheert voerdel⁺ van anderen luden om enighe doechde, die in hem is, of om einighe gracie die in hem is, ende versmaet ander lude, die nae synen duncken alsulke gracie niet en hebben, alsoe als dede der pharizeus den publicaen.

Die ander hoeftsunde het: Invidia²⁾; dats nydicheit; ende is een druefheit, die den mensche quelt van dien dat syn evenkersten salich is, ende wael veert. Dese sunde heeft V dochteren. Die eerste het detracti[o]³⁾: dats afradicheit. Dats, dat een van nydicheit pynt eyns anders doechdelicheit of synen gueden name te⁴⁾ hynderen ende te mynrenen mit quaet spreken. Die ander het susurr[u]s: dats runinghe, als eyn kent, dat sy twe wael te gader syn, ende pynt daertusschen twist ende kyf te maken mit runinghen, ende met hemeliken woerden. Die derde het Ingratitudo: (dats ondancsamheit, dat een den anderen benyt alsoe⁺ seer, dat hy hem)⁵⁾ van dien guede, dat hy overmits hem ontfaen heeft, niet ghedancken en kan. Die vierde het Invencio mali: dats een versierde quaetheit; dat eyn versiert loeghen van enen anderen, die hy nochtan van niement ghehoert en heeft [noch hy oec],⁶⁾ ende daer mede suntlic overluycht. Die vyfde dochter het conpressio boni. Dats, dat een des anders doecht verswyght overmits nydicheit, ende en kan daer af niet ghespreken, noch hoeren spreken te synre raste.

Die derde hoeft sunde het Ira; dat is ernst of eynige toernicheit van synne, dat een begeert wrake van den, dat hem mysdaen is. Ende dese heeft VIII dochteren. Die een het Odium: dats haet. Dat is, dat een veralt ernst⁷⁾ die in den mensche wast, ghelyc dat van eenre cleynre voncken vuers als der mensche⁺ niet en lest⁸⁾ te tyde decwile wort eyne groet vuer. Die ander het discordia, dats twist ende kyf, als eyn oneffen woerde heeft

1) Een: in marg.

+ f. 40v.

2) In B₁ en B₃ is invidia de 3e hoofdzonde.

3) H: detractia.

4) In H boven geschreven.

+ f. 41r.

5) De tusschen ( ) staande woorden zijn, op een strook papier geschreven, opgeplakt.

6) Deze woorden hebben geen zin; ws. verschrijving.

7) B₁: verouderde verbolghenheit.

+ f. 41v.

8) H: lest: bluscht; B₁: blest; B₃: blust.

[p. 173]

ende gheen eendrechticheit in werken of in wille; alst ghevelt bewilen tusschen die ghene, die te voeren eendrechtich waren. Die derde het Iniuria, da is onrecht, als een den anderen pyne ende toern ende onrecht of onghelyc duet, in woerden of in werken overmits synen ernst. Die IIII het Contumelia, dat is scheldinghe, als een den anderen op loept mit quaden woerden ende verspricten schendelic sonder reden. Die vyfde, die het Inpaciencia, dats onverduldicheit; als een synen muet niet bedwinghen en can, hy en ontgheit hem in woerden of in werken of in anderen dinghen. Die sesde het proter[v]itas, dat is wreetheit, als een synen onwille siet of hoert ende daertoe mit wreetheit ende niet vriendelic toe en antwoert. Die sevende het malicia,⁺ dat is quaetheit als een pynt nae des anders schande, of al en kan hyt niet daer toe bringhen dat hy ten schade¹⁾, doch heeft hi den wille. Die achde dochter het homicidium; dat is manslacht; daer af is gheseecht in die X ghebode, daer om swighe ic hier af; want alle sunden hebben beghinsel uut ernst.

Die vierde hoeftsunde het accidia; dats traecheit. Dese traecheit is in den mensche, die verdriet heeft doechden aen te nemen of te beghinnen; of als sy beghonnen syn, daer in niet en volsteit. Dese sunde heeft voel dochteren. Die een het pigr[i]cia²⁾, dat is verdrietlicheit; dat is, als een mensche doechden beghint ende in verdriet haest af staet. Die ander het [s]egnicies, dats onlusticheit of onduchticheit; dat is, als een vermaent wort van bynnen totter doecht ende hy van onduchticheit of van onlost achter⁺ leet, die doecht te beghinnen. Die derde het pusillanimitas, dats bloedicheit; dat is, als een eyn groet werck van doechden of van penitencien niet en derre bestaen. Die vierde het Negligencia, dats ruekeloesheit of verghetelheit; dat een onachtich ende ruekeloes is tot den dinghen, die hi schuldich is te doen. Die vyfde het Tepiditas, dats lauheit; dat is, al duet een mensche doecht ende duet sy alsoe lauwelic ende mit soe crancker ynnicheit, dat niet en coemt uut eenre bornender mynnen noch van vreysen. Sinte Johannes seecht: om dattu lauwe bist ende lauwelicke duest dat selve, dattu deyst ende niet calt en best te leven in vreysen, noch niet heet en bist in der mynnen, soe sal ic dy spyen

+ f. 42r.

1) B₁: ....oft al con hys niet toe bringhen, den anderen te scadene, doch heft....; beider redactie beteekent hetzelfde.

2) H: pigrecia.

+ f. 42v.

[p. 174]

uut mynen monde. Johannes in apocalipsi: Utinam esses aut⁺ frigidus, aut calidus sed qu[ia]¹⁾ tepidus es incipiam te evomere ex ore meo. Die sesde het Ignavia, dats, als dat die mensche in dien dinghen, die hi duet gheen onderscheit en heeft, noch en voersiet niet dat eynde datter nae komen mach; ende dit coemt van onbescheidenheit, die dochter is der traecheit, ende bescheidenheit is moeder van allen doechden.

Die vyfde hoeftsunde het Avaricia, dats giericheit; dat is eyn onversaetheit ertsche guet te vergaderen ende te begheren. Dese sunde, die heeft IX dochteren. Die eerste het Ambicio; dat is een ernstich begherte ende een nauwe dencken, wie men voerdel na der werelt ende werlic eer mach vercrighen; ende al mach men dese sunde verstaen in ydelre glorie, die ter hoverdie toe behoert, het is nochtan een dochter der giericheit. Want ghiericheit en is niet in begheerten des guets, mer oec in begheerten⁺ te hebben eer, voerdel, hoecheit, ende prelaetscap ende des ghelyc²⁾. Die ander het Symonia; dat is, als men gheestelic guet vercoept of coept of die heilighe sacramenten der heiligher kerken als doepsel ende olye etc.; ende dese symonie is mennigherhande. Die derde het Usuria; dats³⁾ woecker; als een den anderen ghelt leent niet om mynne ende caritaet, mer om meer te hebben; ende dit mach mennich syns ghevallen. Die vierde het furtum, dats diefte of roef, daer wi of hebben ghehoert in die X ghebode. Die vyfde het periurium, dats meyneydicheit, daer af heb di in die X ghebode ghehoert. Die sesde het mendacium, dats als eyn seecht valsche woerde mit meyningen eynen anderen te bedrieghen. Een die waer weent segghen ende niet waer en seecht,⁺ hi en luycht niet, mer syn woerde syn valsche, dats, dat die dinghen alsoe niet en syn, als hi seecht, ende hi misduet alte luttel of niet. Mer die waer seecht ende en waent niet waer segghen, die luycht ende misdeit seer, dat is te verstaen: ist, dat syn loeghen yement quetsen of schaden mach of myn of meer. Sint Augustinus seecht, dat die loeghen is mennigherhande ende in alle manieren soe ontraden die heilighen die loeghen. Al weer dat sake, dat men mit loeghenen mocht behalden enen mensche

+ f. 43r.

1) H: que.

+ f. 43v.

2) H: ghelyc des; doch twee teekentjes staan erbij ter aanduiding, dat deze woorden moeten worden omgezet.

3) H: dats, boven geschreven.

+ f. 44r.

[p. 175]

syn guet of syn lyf, nochtan en raet men niet te lieghen daer om, mer die dinghen te omghaen, als men wyslicste mach ende te hueden van loeghen. Die sevende het Inquietacio, dat is moeytsel; als een den anderen moyet, of daecht, of beclaecht tonrecht tsyn af te breken¹⁾. Die achde het Iniuria, dats onrecht; als een onrecht vonnenisse wiest wetende, of om vrintscap, of om baet of om vreyse of om anders eynighe sake. Die IX het⁺ dolus, dats loesheit; als een eynen anderen bedriecht of pynt te bedrieghen, om wat sake dattet sy.

Die sesde hoeftsunde het gastrimergia of gula; dat is gulsicheit of overtullicheit in eten of in drincken boven der naturen noetroft. Dese sunde heeft oec voel dochteren. Die een het Crapula; dats gulsicheit in overvloedighen eten. Dander het E[b]rietas²⁾; dats dronckenscap ende gulsicheit in overvloedighen drincken. Die derde het prodigalitas; dats een onghemanierde mildicheit, dat men ghieft, dat men niet gheven en solde, of dat men onbescheidelic meer ghieft, dan men gheven solde; of dat niet te gheven en behoert; of dat eyn onredelic syn guet verteert ende overbringhet, dat hi ende ander lude in die eer Gods verteren solden; ende dat men niet en ghieft, dat men te recht gheven⁺ solde, dats een quade manier van vrecheit; als der ryc man dede, daer men af liest in die Ewangelie. Die vierde het Inabstinencia; dat is, dat een haestich ende ghierich is totten eten ende ghesatte maeltyt, ende ghewoenlic niet en wil verbeiden. Die vyfde het inmoderancia, dats onghematicheit; als een boven ghemeyne spyse enigherhande leckernie begheert mit alte groter ghenuechten. Die sesde het inverecondia, dats onschemelheit; als een onschemelic woerde of onhoesche spriect³⁾ of onschemelheit duet. Die sevende het Immodestia; dats onghemanierlicheit in overtullighe cleideren, of in sierheit of in anderen stucken aen den lichame.

Die sevende hoeftsunde het luxuria. Dat is oncuyscheit; ende oncuyscheit is alsoe voel als een begheerlicheit der quader lust⁺ ende der vleischliker lost; ende dat is te verstaen van der begheerlicheit, die is te weten mitten consent der reden; want alsulke begheerlicheit is doet sunde, wanneer die reden niet en verbiet die begheerlicheit, alsoe als syt vermach. Dese sunde

1) B₁: om tsine af te brekene.

+ f. 44v.

2) H: Eurietas.

+ f. 45r.

3) B₁: oft ocsuym gheft te sprekene.

+ f. 45v.

[p. 176]

heeft VII ghedaenten. Die een het Simplex fornicacio; dats sympel keesdom of bastardien. Die ander het Adulterium; dats overspeel van den ghenen die verbonden syn in huwelic. Die derde het stuprum, dat is dat men buten huwelic een maghet bevlect, ende ontset van hoere meechdeliker reinicheit. Die vierde het raptus, dats dat men vercracht hoers ondancs een ionfrouwe of een weduwe ontschaect. Die vyfde het Sacrilegium¹⁾, dat is dat men mysduet in oncuyscheiden mit personen van ordenen, die Gode gheheilicht syn, als papen, clerken, nonnen, munniken⁺ ende die ghene, die Gode reynicheit gheloeft hebben. Die sesde het Incestus, dat is mit persoen te misdoen, die sich bestaen in maghescap, of in swagerscap, of in ghevaerscap. Die sevende het Contra natur[am], dat is teghen natuer. Ende in elke van desen ghedaenten mach mennighe sunde ghevallen; mer het en is niet tamelic voel daer af te scryven, mer in rade of in biechten mach men teghen den ghenen dys noet heeft, daer af spreken.

Ende²⁾ dese sundighe oncuyscheit heeft VIII dochteren. Die eyn het Cecitas mentis: dat is blintheit der herten; want der mensche die leeft in oncuyscheit die wort verblint alsoe, dat hy niet en kan ghesien noch ontfaen die dingen, die Gods syn. Want als sinte Augustinus seecht: in den werc der oncuyscheit soe wort altemale die reden des menschen verslonden ende verblint.⁺ Die ander het Inconsideracio, dats onmercklicheit des doets, ende der hellen, ende des menschen salicheit. Want overmits³⁾ weeldicheit des vleische soe wort der mensche onmerckelic, dat⁴⁾ syn werken ende synen orber niet en duet merken⁵⁾, mer hy verruekeloset. Die derde het Inconstancia, dats onghestadicheit, als te dencken ende te begheren nu dit, nu dat. Ende dit gheschiet, wanneer die mensche alsoe becummert is, ende gheneicht totten ghenuechten syns vleysche, ende alsoe te broken wort, dat hy onghestedich is tot allen gueden wille ende tot allen gueden werken. Die vierde het precipitacio, dats een nederwerpinghe daer mede, dat die mensche loept haestelic sonder berade

1) B₂: Die vyfste heet incestus....Die seste heet peccatum contra naturam...

+ f.46r.

2) De 2e hoofdverdeeling van luxuria, die in H loopt tot aan de werken van Barmhartigheid, komt niet in de hss. B₁ en B₂ voor.

+ f. 46v.

3) H: overmits: r boven geschreven.

4) H: dat = dat het.

5) merken: zorg dragen, moeite doen voor.

[p. 177]

tot den sunden, hem te setten in der vreysen der doet¹⁾, overmits die oncuyscheit te volbringhen. Die vyfde het Stultus amor sui; dat is eyn sot mynne syns selfs daer mede, dat die mensche⁺ begheert langhe te leven tot den, dat hy mach volbringhen synen wille des vleische; ende overmits die sot mynne syns selfs soe en laet hi synen lichaem gheen werc der penitencien doen. Die sesde het Odium Dei, dat is die haet gods. Dat gheschiet, wanneer die oncuysche mensche seer mynt die ghenuechten syns vleische, dat hy wael wolde, alsoe verre alst in hem is, dat God syn quaetheit niet en kende, noch en verstonde die werken mitter pynen. Ende dese mensche haet Gode, want hy wolde, dat Gods moeghentheit ende syn wysheit worde vermynret daer om; want god verbiet die oncuyscheit. Dese haet Gods is een wille die Gode weder spriect als den ghenen, die eyn hynder is der vleyscheliker ghenuechten. Die sevende het Affectus huius seculi, dat is werlicke begheerte teghen deser tyt. Dese gheschiet, wanneer der oncuysche⁺ mensche soe seer becummert is mitten ghenuechten des vleisches, dat hi wolde, dat sy numermeer eynde en neme, ende daer om wolde hy, dat altoes dit leven dueren mocht, opdat hy mocht altoes doende syn in die ghenuechten des vleische. Die achde het horror vel desperacio futuri seculi, dat is vreyse of wanhope der toecomender tyt. Ende dese ghesciet, wanneer die oncuyssche mensche soe seer ondercomen is van der ghenuechten syns vleisches, dat hy niet en denct mit hope om dat toecomende leven, noch van den hemelschen dinghen, noch van den oversten dinghen, mer hy denct alleen om die weeldicheiden ende om die ghenuechten der teghenwordigher tyt.

1) Sonder behoort bij: berade en bij den inf.: hem te setten in der vreysen der doet (: zonder voor den dood bevreesd te zijn).

+ f. 47r.

+ f. 47v.