Het Cancellierboeck

Van den X gheboden, wie dat men daer af wael biechten sal, dat⁺ VI capittel⁶⁾.

Fondement ende beghinne gherechter biechten is wael konnen op luken dat boeck der consciencien, ende wael daer uut konnen lesen die sunden ende biechten daer af, dat die mensche syn conscien-

+ f. 30v.

6) Hier begint hs. B₃: ‘Hier na volghen die X ghebode met corten bediedenessen’. Zooals reeds in hfdst. III is uiteengezet, wijkt de redactie der 10 geboden van hs. B₃ af van de redactie in het C.B. Slechts eenige varianten worden medegedeeld. Hs. B₁ gaat aldus voort: Die boec der consciencien es elc minsche boven alle dinc sculdich te wetene, ende dat es ghedeilt in drien. Die ierste partie heeft ane die X ghebode Goeds....enz.

[p. 164]

cie berispt; ende dat is ellic mensche schuldich te weten, bovenal die wael biechten sal, in den eersten: in den boeck der consciencie ende [te]¹⁾ biechten van den X gheboden ons heren, die ellic mensche schuldich is te weten ende te halden sonder enighe onschout ende van alsoe dec, als hy si te broken heeft, alsoe verre als hi et ghedencken kan, is hyt schuldich te biechten.

Dat ierste ghebodt van den tienen gheboden Gods is: du salst gheloeven in eynen god, dat is in den Vader ende in den Soen ende in den heilighen Gheest, dat dese III persone een waerechtich God⁺ is ende anders gheen God is; des sullen wy volcomelic gheloeven sonder enigherhande twyvel. Teghen dit ghebot soe doen alle die ghene, die gheloeven dat meer goede syn dan een, ende die twivelen int heilich sacrament ende in die ghelouve der heiligher kerken²⁾; ende die hem halden aen maninghe des duvels of aen toeverien ende aen waersegher, of aen mennigherhande onnatuerliken boeten³⁾ der alder quenen; of die hoer prelaet of hoer heren teghen Gode ghehoersam syn; of die hem halden aen droem of aen visioen; ende die hoeren lichame boven reden of boven staet te seer sieren.

Die oec hem selven verheffen in hoer selfs salicheit of die beelden aen beden⁴⁾; of die rycheit ende ghelt meer mynnen ende oefenen dan God ende syn ghebode; want die God niet en mynt boven alle dinc, hy is een kynt der ewigher pynen. Mercke wie dat die⁺ mensche God mynnen sal ende die ordinancie setten. Dat leert ons een leere ende seecht: wy sullen mynnen ten eersten ende boven al onsen here onsen God die boven ons is; daer na sullen wi mynnen onse siele die in ons is; daer na sullen wi mynnen onsen lichame, die beneden ons is ende onsen evenkersten, die neven ons is syn siele, syn lichame ende syn salicheit ghelyc ons selven⁵⁾. Want syn siele sullen wy meer mynnen dan synen lichaem. Nu merckt wael dat nerghent gheboden en is, dat men guet ende rycheit der

1) De samenvoeging der zinnen is hier vrij gebrekkig; biechten hangt af van: ‘schuldich’; ‘te’ ontbreekt in H.

+ f. 31r.

2) B₁ voegt erbij: alsoe als die heileghe kerke hout; B₃: alsoe die ghemeyne, heileghe kerke gheloeft.

3) Boete (in alle drie de hss.): toovermiddel.

4) B₁ heeft een uitweiding over het aanbidden van beelden: alsmen beydt voer een beelde, soe salmen therte ende die meininghe hebben tote die sant of santinne, in wies ere dat dat beelde es....enz.

+ f. 31v.

5) B₁: Ambrosius seegt op dat woert: Ordinavit in me Deus caritatem.... alse sulke liede doen, die Gode niet en minnen tierst ende bovenal.... enz. Ook B₃ heeft verkort deze passage van B₁.

[p. 165]

werelt, ende dat hoer tuwe behoert mynnen sal, mer dat men dat al versmaden sal.

Wat groter sotheit ist dan ende verwoetheit, dat geck menschen in eertryc mynnen guet ende gelt ende eer boven God, boven hoer siele, ende boven hoer lyf ende boven hoeren evenkersten. Ende sal men guet ende rycheit mynnen, dat sal syn ten alre lesten, ende alsoe voel, als sy nutte ende orberlic syn Gode mede te dienen, ende den lichame mede te vueden in den dienst Gods, ende synen⁺ evenkersten mede te deilen den et noet is.

Dat ander ghebot van den X is: ghy en sult den name Gods niet noemen te vergheefs, ydelic in uren mont.

Teghen dit ghebodt¹⁾ doen alle die ghene, die van eenre quader ghewoenten plighen te sweren; of die wetens loeghen sweren of om hoeren evenkersten te bedrieghen in coepen of in vercopen of om andere dinghen loeghen doen verstaen voerwaer; of die om onnutte dinghen sweren; of die God nemen sonder eersamheit ende reverencie in hoeren mont; of die Gods name nuemen in quaden moede of in laster tot onsen here; of die sunderlinghe eyde sweren, als bi den bloede of bi der doet Gods; of die hoer trouwe of hoer beloefte niet en halden; of die quaet ende suntelic²⁾ dinc voert segghen; of die hem veynst ende toent hem godlic ende niet om God, mer om die lude te bedrieghen; ende om ydel glorie⁺ of om lof te hebben van den luden [die]³⁾ oec godlic syn; of predicken ende singhen of lesen meer om ruem of om ghewynne dan om Gode; of dat woert Gods te hoeren ruekeloes ende niet te merken of niet te vervullen; ende sonder noet ende sonder onderscheit te sweren. Men orloft nochtan in noet saken mit voerdechtighen ghepeyns, dat die dinghen die men sweert, waer syn in vestinghen⁴⁾ of in peys, of dat mense niet en wolde gheloeven die dinc, die den mensche nuttelic waer; doer om ist te verstaen van den dinghen, die ghaen in smenschen salicheit ende in dene dat hy Gode daer af loeft.

Dat derde ghebodt is: ghy sult ure vier halden.

Teghen dit ghebodt soe mysdoen alle die ghene, die werken enich wercken dat ambocht heyt op die daghe, die men in der kerken ghe-

+ f. 32r.

1) Dit gebod wordt in hs. B₃ vrij beknopt behandeld.

2) B₁: sundeleec dinc.

+ f. 32v.

3) H heeft alleen: oec. Ik vul die aan.

4) B₁: oft in vestinghe van peise; cf. hiermee: vestinghe van waerheit; beide lezingen zijn mogelijk.

[p. 166]

biet te vieren; of die hoer boden of hoer kynderen of hoer beesten⁺ doen werken¹⁾; of die reyen of danssen of dobbelen ende mennighe ander onnutte dinghen dryven ende hantieren. Het waer mynre sunde lant te eren des sondaechs dan danssen. Augustinus: melius est arare in diebus festinis quam coricare. Want danssen kan men selden onschuldighen van doetsunden. Oec mysdoen die ghene, die tavernen halden des heilighen daechs ende sy syn deilechtich, ya een sake der overtullicheit, die men daer dryft in eten, ende in drincken, in dobbelen, in sweren, in dronckenschap, in liegen, in vechten ende in mennighen anderen dinghen ende in groten sunden. Ende onse here spriect, dat men die heilighe dage sal heilighen: Memento ut diem sabbati sanctifices.

Dat is, dat men die heilighe daghe niet alleen en sal vieren van uutwendighen saken, mer men salse heilighen mit gueden werken⁺ ende mit heilighen werken. Soe mysdoen oec alle die ghene, die hem niet meer en oefenen dan op einen anderen dach in doechden, in wael doen, als in beden, in sermone te hoeren, ende in spreken van Gode; in gueden dinghen te dencken, of te lesen of te swighen onsen here te love; almoessen te bat te gheven den armen om die mynne ons heren. Ende die hem aldus hebben wille, die sal alleyne syn, of mit alsulken gheselscap, die des gherne pleghen. By den gheselscap kent men den man.

Dat vierde ghebodt is: ghy sult eren vader ende moeder. Honora patrem et matrem ut sis longevus²⁾ supra terram. Teghen dit ghebodt mysdoen alle die ghene, die vader ende moeder niet en mynnen, als sy schuldich syn te doen. Of die hem niet en dienen noch onderdanich en syn, als sy schuldich syn te doen; of die vader⁺ ende moeder stueren ende tonrast setten; of die hem ghebreke laten hebben, daer syt moghen beteren; of als sy in doeghen syn, eest van siecheiden, of van altheiden, of van crancheiden, of van ghebreke der synnen, ende mit hem dan niet en mededoeghen ende weerdelic en vertroesten; ende die vader ende moeder swaer woerde spreken of schande verwiten, of myshandelen; of die hoer ghebreec of schande niet en decken, daer sy moeghen³⁾.

Ende dit selve is men oec schuldich den gheesteliken vaderen,

+ f. 32r.

1) B₁ voegt erbij: ....Oec mesdoen dan man ende wyf, die dan versamen; hoe dit syn mach, salmen raet nemen in der biechten, enz.

+ f. 33v.

2) H: e bovengeschreven.

+ f. 34r.

3) B₁: ende haer nude niet en bedecken daer si moghen; B₁ heeft hier nog een kleine uitbreiding.

[p. 167]

prelaten ende prochipapen. Teghen dit ghebodt mysdoen alle die ghene, die onredelic van hoeren prelaten, of van hoeren gheesteliken persoen, ende van papen, ende van clercken schande spreken; of die hem niet en doen reverencie. Of die aen hem hebben gheweest hantdadich, in fellen moede ende in onwerde. Of die hoer gheestelic moeder der kerken onwerde duet: dats, die der¹⁾ heiligher kerken vryeheit quetsen of mynrenen; of die doen wetende sunden, of⁺ rouf of diefte, of ydel woerde, of verradenisse, of anders quade woerde²⁾ daer in der kerken spreken. Want ghene woerde of luttel solde men daer in spreken, het en waer totter eren Gods. Of die comenscap daer in doen; want die kerke nerghent tuwe en is ghemaect, dan tot eynen bede huyse. Of die beletten gods dienst mit roepen, of mit spreken, mit vechten of in anderen quaden saken.

Of die hoer offerhande of hoer tiende niet wael en gheven. Ende die niet en ghaen te messen des sondaechs, ende des heilighen daechs, of op grote hoechtyt. Of die in ruekeloesheit of in haertheiden te banne hem laten doen; of die ghesproken of gheten of ghedroncken heeft of ghewandelt wetentlic mit verbannen luden. Of die die oernamenten der kerken ende dat den altaer tuwe behoert, ontamelick heeft ghehandelt.⁺

Dat vyfde ghebodt is: Ghy en sult niement doeden.

Teghen dit ghebodt soe mysdoen alle die ghene, die lude doeden mitterhant, of daer tuwe helpen, of raden, of troesten, oft te myeden³⁾, of dyt niet en beletten, daer sy moeghen; of niet en waernen, daer syt weten, dat men yement wille doeden; of die niet in staden en staen, op dat sy moghen den ghenen den men sleyt. Of die niet en helpen den armen mit hoeren guede die ghebreec hebben; of synen evenkersten haet ter doet of synen doet begheert. Of een wonden meester of een medicynre, die verruekeloest syn sieck lude, of die hem onderwint te helpen ende die die konst niet en kan of die yet van den siecken, dat ter siecheit tuwe behoert, achterlaet⁴⁾. Oec eyn richter, die eynen doeet⁵⁾ sonder recht ende vonnennisse of sonder pruefenisse; of die daer in heeft glorie⁺

1) H: der in marg.

+ f. 34v.

2) B₁: oft idel woerde oft vriage oft verranisse oft achter sprake daer in spreke. B₃ verkort hier en laat verschillende gevallen weg.

+ f. 35r.

3) B₁: oft miden; mnl. mieden.

4) B₁: ende es dese meester een cleerc ende sterft die sieke, hi wert irreguliert.

5) B₁: verdoet; B₃: verdoemt; mnl. verdoen: te recht stellen, ombrengen (n.l. door vonnis).

+ f. 35v.

[p. 168]

eynen te verdoen; of die laet ontbidden of ontmyeden recht ende vonnisse.

Teghen dit ghebodt mysdoen oec alle die ghene, die vrouwen dracht benemen; dat mach syn in mennigherhande manieren, des ic swyghen wille. Teghen dit ghebodt mysdoen gheestelic die ghene, die hoer siele doeden overmits doet sunden die sy doen; of die doeet syns evenkerstens siele, overmits dat hy hem bringet te vallen in doet sunden; of die een tughe of sake daer af is in woerden, in werken, in crancken exempelen, of in raede, of in dade, of in troest, of in berispen, dat sunderlinghen tuwe behoert den pr[e]laten¹⁾; of die synen evenkersten duet vallen in sunden of in wanhope.

Teghen dit ghebodt soe mysdoen oec die ghene, die hem selven⁺ tormenten boven hoer natuer mit onbescheideliker penitencien; of die hem selven doeden of hoer leven korten; of die onbescheideliken te groten rouwe draghen om verghenclike dinghen ende hoer natuer quetsen; of die niet en willen leven nae meysters rade, als sy sieck syn of als sys seer te doen hebben. Of die hem selven verteren overmits haet of nyt om werlike mynne²⁾.

Dat sesde ghebodt is: du en salste gheine diefte doen³⁾.

Teghen dit ghebodt doen alle die ghene, die stelen of roeven, of yement tsyn onthalden teghen synen wille; of die deilechtich syn aen dieften, of aen roef; of dyt helpen verteren, of dyt vercopen, of dyt copen wetende; of als syt wetende behalden, of dydt raden te copen of dyt herberghen; of onthalden den ghenen den⁺ tsyn af gheroeft is of ghestolen; of dyt niet een benemen stelen of roeven daer sy moeghen; of die niet en waernen, daer men steelt of roeft daer syt weten.

Of die ghelt leenen, daer si wachtende syn meer ghelts, of giften, of dienste of yet anders; of die pande te orberen⁴⁾ of die om orkonde te draghen, al eest een recht loen nemen; of die vercopen eynich dinc voerbeter dan sy syn, of die fauten in hebben, ende doen sy decken, dat men se niet sien en sal; of vercopen in quader maten, mit quaden ghewichte; of copen of vercopen mit quaden gelde. Alle dese syn schuldich weder te gheven. Of die qualic gelden

1) H: pralaten.

+ f. 36r.

2) B₁ en B₃ stemmen in redactie met H voor dit gebod vrijwel geheel overeen.

3) Beknopte redactie in hs. B₃; B₁ heeft enkele uitbreidingen.

+ f. 36v.

4) B₁: oft die pande besegt ende arghert; oft die op borchtocht doet onweselike there.

[p. 169]

hoer boden of hoer werclude¹⁾; of die yement aentydt²⁾ des hy onschuldich is, om yet te hebben van den synen, als die ghene doen decwyle, die nuwe meren brenghen, of die scout ambocht hebben, ende die daer toe raden; of die den armen niet en staen⁺ in staden in hoere noet; ende hier toe is ellic mensche verbonden, nochtan sunderlinghen die gheestelic guet hebben; want kerkelic guet boven noetroft is der ermer; ende dyt gadert boven eten, ende drincken, ende boven weseliken cleideren, hy duet gheesteliken roef. Jheronimus: Bona ecclesiastica res pauperum³⁾ sunt. Si quitquam preter victum et vesti[t]um reservasti, sacrilegium commisisti.

Dat sevende ghebodt is: du en salst beghaen gheyne oncuysscheit van den lichaem buten orlof. Dat buten orlof is gheseecht om der gheenre wille, die in witteliken huwelic sitten; derre ghemeynscap is gheorloft ende in manieren. Al eest dat sake, dat dese materie biechtens behoeft, nochtans en derre ic van scheemten niet meer daer af schryven⁴⁾.

Dat achde ghebodt is: du en sals gheyne valsche ghetughe draghen.

Teghen dit ghebodt soe mysdoen alle die ghene, die valsche⁺ orkonde doen, of toe raden of ghehenghen; of die die waerheit swighen om vrintscap of om viantscap, of om scheemten of om ontsien, of om enigherhande saken. Of die synen evenkersten eynich dinc (duet verstaen)⁵⁾, dat nochtan alsoe niet en is; of mit loegenen bedrieghen of die heilicheit toenen om guet of gheloven ende niet en leysten.

Dat neghende ghebodt is: du en sals dyns evenkerstens wyf niet begheren, als sunde mede te doen. Dit ghebodt verbiedt den wille ende die begheerte der oncuysheit sonder daet, dat doetsunde is, als onse here spriect in dat ewangelie: Qui videt mulier[e]m ad concupis[c]endam eam, iam m[oech]atus est in corde su[o]. Ende dat sevende ghebodt verbiedt die daet der oncuyscheit.

Dat tiende ghebodt is: du en sals niemens guet begheren, noch eer, noch have, noch knaep, noch ioncwyf, noch gheynrehande⁺ dinghen dyns evenkerstens. Dit ghebodt verbiet den wille

1) B₁: oft die bede oft tailge nemen, alse die here van den lande doen enz.

2) B₁ heeft den jongeren vorm: aentycht.

+ f. 37r.

3) H: vesticum.

4) B₁ voegt er nog een lat. citaat aan toe.

+ f. 37v.

5) H: in marg.

+ f. 38r.

[p. 170]

van onrecht guet te begheren of willen hebben, ende dat sesde ghebodt verbiet die daet: dats, dat men ongherecht guet niet nemen en sal, noch roeven, noch stelen, noch halden en sal.