Logo DBNL
Het Cancellierboeck (1931)

Het Cancellierboeck

(1931)–Robert de Sorbon–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Hoofdstuk II.
Robertus de Sorbona. De verhouding van zijn lat. tractaten tot de mnl. hss. en de Lübecker incunabel.

§ 1. Robert de Sorbon.

Alvorens het Cancellierboeck en zijn bronnen, nl. lat. tractaten van Rob. de Sorbon te behandelen, zullen we eerst een en ander over den schrijver van laatstgenoemde werken mededeelen.

Robertus werd in 1201 geboren in het dorpje Sorbon, bij Rethel in de Fransche Ardennen. Zooals we uit een schampere opmerking van zijn tijdgenoot, jonker Joinville1) mogen opmaken, was hij van nederige afkomst, al meenden latere geschiedschrijvers zich te moeten beijveren, hem een adellijk praedicaat te verleenen.

Nadat hij kanunnik van Kamerijk geworden was (± 1250), ging hij naar Parijs, waar hij door studie zich verder ontwikkelde, grooten invloed aan het hof kreeg en kanunnik der Notre-Dame werd. Tusschen de bisschoppelijke school der Notre-Dame en de vele andere particuliere scholen, die vooral door de Bedelorden opgericht en in stand gehouden werden, bestond er gedurende de eerste helft der 13e eeuw een groote rivaliteit. Een eerste poging om aan voornoemde school haar vroeger overwicht op de andere terug te geven, werd gedaan door Robert de Sorbon,

die omstreeks het jaar 12531) een communauteit stichtte voor arme studenten in de theologie. Deze stichting, die, tijdens het leven van Robertus, een twintigtal kamers en ± 1290 een bibliotheek van duizend deelen omvatte, is het bescheiden begin geweest van de later zoo machtige theologische faculteit der Parijsche Sorbonne, waarvan hij kanselier is geweest. Door schenkingen van anderen (o.a. van Lodewijk IX) en van hemzelf (zooals o.a. blijkt uit zijn testament, dat in 1270, vier jaar voor zijn dood, gemaakt werd) heeft Robertus deze stichting weten uit te breiden, waarvan hij tot aan zijn dood de leider is geweest. In een acte van 1258 wordt hij genoemd: p‘provisor seu procuratur congregationis pauperum magistrorum studentium Parisius in theologica facultate.’

Behalve de statuten van de Sorbonne heeft Robert vele glossen, preeken en tractaten achtergelaten, die, in tal van hss. overgeleverd, er niet weinig toe zullen hebben bijgedragen, om hem door zijn tijdgenooten onder de groote theologen naast Thomas van Aquine te doen rangschikken2).

In zijn tractaat de Matrimonio toont hij, in tegenstelling met minder optimistische opvattingen in de Middeleeuwen over het huwelijk, een zeker gezond en gemoedelijk optimisme, dat ook aan zijn vlotten stijl merkbaar is. Zijn taal, het weinig klassiek middeleeuwsch latijn, is helder, vaak scherp, getuigt van openhartigheid en geestigheid; en zooals Hauréau zegt, p‘son discours a toujours le ton de la conversation la plus familière’3).

Zijn redeneerwijze is die der scholastiek, zijn analyse is casuïstisch; daarom ligt b.v. het volgend oordeel geheel in deze lijn: ‘qui frangit matrimonium facit octo peccata mortalia. Primum est luxuria, quod patet. Secundum est fidei transgressio.... Tertium peccatum est traditio....’ enz.4)

In genoemd tractaat zijn weinig citaten uit Bijbel, Kerkvaders e.d., in tegenstelling met b.v. De Confessione, dat over de

biecht handelt en in tegenstelling met twee andere tractaten, De Consciencia en De Tribus Dietis, ook bekend onder den naam van Iter Paradisi.

Het is de verhouding van deze tractaten tot het mnl. z.g. Cancellierboeck, die in het volgende onze aandacht zal vragen.

§ 2. De verhouding van het Cancellierboeck tot de latijnsche tractaten van Robert de Sorbon.

De meeningen over de verhouding van het Cancellierboeck tot de lat. tractaten van Robert de Sorbon loopen uiteen, daar eenerzijds Te Winkel1) en Van Mierlo2) het C.B. een vrije en zeer vrije vertaling noemen van De Consciencia, zooals Dr. Tinbergen3) dit reeds uitvoeriger had gedaan, daarbij tevens wijzend op het verband met De Confessione, en anderzijds Dr. J. Jacobs4) deze hypothese verwerpt, door de mogelijkheid te veronderstellen, dat een der paraphrasen van De Consciencia tot origineel van het C.B. zou hebben gediend.

Een nauwkeurige vergelijking van bedoelde lat. tractaten met de hss., waarin ons het C.B. is overgeleverd, zal gedeeltelijk tot andere resultaten leiden.

In een hs. van de Kon. Bibl. in Den Haag (aangeduid als H), en een hs. van de Kon. Bibl. te Brussel (B1) is de mnl. tekst volledig overgeleverd; van een eenigszins andere redactie is een hs. van het Minderbroedersklooster te Weert (W). Bovendien bestaan er nog 2 fragmenten, in hss. van de Kon. Bibl. te Brussel (B2 en B3; zie verder hfdst. IV).

Vooreerst zullen we de lat. tractaten van De Cons. en De Tribus Dietis, zooals deze door Chambon zijn uitgegeven resp. volgens de door hem genoemde redactie B en C, naast de mnl. teksten stellen, zonder vooralsnog op de door hem aan den voet der blz. medegedeelde varianten te letten5). (Zie verder §§ 3 en 4).

1.

Chambon p. 2. H f. 5 r. B f. 1 r.
Omnes autem volumus ire in Paradisum; omnes autem qui erunt ibi erunt magistri theologie et legent in magna biblia, scilicet in libro vite divino, in quo omnia scripta sunt Alle begheren wi te comen te hemelryc ende soe wie daer komt die is meester in diviniteit ende sal lesen die grote bible int boeck des levens. Iob librum scribat ipse qui judicat. Wi begheren alle te coemne te hemelrike ende soe wie daer comt es meester in diviniteit ende sal lesen in die grote bibele int tboec des levens.

2.

Ch. p. 4. H f 6 v. B f. 3 r.
immo dementissimus, qui postposito libro consciencie, studet diligenter in aliis, vel qui magis in aliis quibuscunque libris studet quam in libro Consciencie, in quo districte erit examinatus Alsoe is die mensche boven allen sotten sot, diet boec der consciencien verroeckeloest ende ander dinc meer studeert ende versiert of hantiert. Alsoe is die minsche boven al sot, diet tboec der consciencien verroeckeloest ende ander dinc meer studeert ende oefent.

3.

Ch. p. 5. H f. 6 v. B f. 3 r.
Preterea, si aliquis refutetur Parisius a Cancellario, hoc non est nisi per annum, quia, si post annum redeat et bene didiscerit, licenciatur. Ghevallet dat een clerc te parys niet wael en antwoert den cancellier, hij wort ontseyt tot eynen iaer ende hy leert bynnen en iaer vromelic ende men ghieft hem orlof overmids bede ende gift. Ghevallet dat een clerc te parys niet wel en antwordt den cancellier hi wort ontseet tenen iare ende leert hi daer binnen vromelyc men gheeft hem oerlof; oft al en antwordt hi niet wel ghenoech hi vercrycht oerlof overmidts bede oft ghifte.

4.

Ch. p. 6. H f. 7 v. B f. 4 r.
Item si aliquis refutetur a Cancellario Parisiensi non omnes sciunt, sed solum quinque vel sex. Eyn clerc die misantwoert voer den cancellier van parys ende orlof wort ontseit syn confusie is cleyn want dat en weten niet dan hoere V of VI die by den cancellier syn. Een clerc die misantwert voer den cancellier van parys ende orlof wort ontseet sine confusie es cleine want dat en weten maer si V oft VI die bi den cancellier syn.

5.

Ch. p. 7. H f. 8 v. B f. 5 r.
Item quando aliquis refutatur a Cancellario, non verberatur, sed qui refutabitur in die Judicii verberabitur virga ferrea. Al wort eynen clerc voer den cancellier van parys orlof ontseyt hy blyft ongheslaghen ende onghepynt mer dien orlof wort ontseyt voer den cancellier van hemelryc tot al synre confusie wort hy gheslaghen sonder ophouden ende sonder ghenesen met yseren ruyden. Al wort eneghen oerlof ontseet hi blyft onghesleghen maer dien oerlof word ontseet van den cancellier van hemelrike tote alre siere confusien wort hi ghesleghen sonder ophouden met yseren roeden.

6.

  [H en B1 gaan over tot De Trib. Dictis.]
  illustratie
Na het citaat uit Job: Ch. p. 22, 23 (DeConsc.) H f. 16 r. B1 f. 14 r., volgt de redactie van H. B2 begint eerst met het 2 cap. van H: f. 137 r.:
‘Quis michi tribuat auditorem... ut desiderium meum audiat omnipotens? ‘Quis michi tribuat enz.’ vervolgt H: p‘mer eer ic voert spreke soe suldi weten dat voer die biecht sal   Begheerlike ende mit aernste staet nu te weten den ghenen die hem versien willen’

gaat De Cons. p. 23 verder met p‘Nota quod non habetur pro scolari Parisius qui non vadit ad minus bis in ebdomada ad scolas’ enz. wesen rouwe van den sunden ende dese rouwe moet drierhande syn. Ten eersten moet der sunder hebben’ enz. waardoor H overspringt naar: ‘De Tribus Dietis’ Ch. p. 27. enz. en gaat na het alleen in het mnl. gesteld citaat uit Job eveneens over tot De Trib. Dietis.

7.

Ch. p. 37. H f. 16 v. B1 en B2 hebben de volgorde van H.
Prima igitur dieta habet tres leucas quia contrictio et dolor debet esse de colligacione pene infernalis enz. Primum malum est quod obligat hominem ad mortem, sive suspendium Inferni. Ten eersten moet der sunder hebben smerteliken rouwe dat hy overmits synre sunden hem heeft verbonden tot den eweliken pynen der hellen. want Sint paulus spriect dat loen der sunden is die ewighe doet’.  
  Volgen de 2 lat. citaten van Ch. p. 38: p‘Stipendia....’ enz.; en  
  ‘Appropinquaverit usque....’ enz.  

8.

Ch. p. 38. H f. 17 r. B1 en B2 volgen de redactie van H, afgezien van de gewone (dialectische) verschillen.
Non enim latroni deprehenso in furto manifesto, et jam ad patibulum ducto, videretur grave confiteri de commissione furti sui, et de eo quod suspendi deberet, si pro illa contricione eynen dief den men hanghen solde mocht hij ontghaen der doet mittien dat hem leyt waer dat hy die diefte ye ghedede. Soe soude hem wel duncken, dat hy lichtelike weer ontghaen.  

posset liberari. Similiter, cum peccator recognoscit peccatum suum, et videt se obligatum ad mortem Inferni per peccatum, et confitetur, Dominus de hoc paratus est liberare eum, et solvit ligaturam colli sui. Alsoe des ghelyc als een sunder kent mit rouwe dat hy verbonden is ter galghen van der hellen overmits synre sunden is hem dat dan bitterlike leyt dat hy die sunden ye ghedede ende biechten wil ende ghenoech doen by syns biechters rade ende sterken vollen wille heeft hem van sunden te hueden. onse here ontbindten overmids dus ghedanighen rouwe van banden der sunden.  

9.

Na de woorden in de mnl. hss. (als voorbeeld zij hier H genomen f. 19 v.-20 v.): p‘ende dese melodye ende desen sueten sanck dats biecht uut eynre bedruefder herten te spreken is gode te hoeren suverliker ende bequemlieker dan alle die sanck ende alle melodye, die men doen mach op eertrycke,’

gaan de mnl. hss. terug naar De Consciencia.

10.

Ch. p. 23. H f. 20 r.
Nota quod non habetur pro scolari Parisius qui non vadit ad minus bis in ebdomada ad scolas; quomodo ergo reputabitur pro scolari Parisius qui non vadit nisi semel in anno? Multi autem sunt qui non vadunt ad confessionem, nisi semel in anno. Clercken te parys die daer ligghen ter scholen om te leren ende te studeren en syn gheyne guede studenten gheheiten. die te mynsten ter weken niet twe daghe ter scholen en ghaen. wie mach hy dan heyten int boeck der consciencie een guet scholier dene die des yaers cume eynwerf geyt ter biechten.

Na de woorden van Cato (Ch. p. 32 = H fol. 26 r.): ‘Nec quisquam (Ch. quicquam) melior medicus quam fidus amicus; - extraneo non reveles’ (waarmee ook de hss. g, h, i, j der B-redactie van Chambon De Conscientia beëindigen, terwijl de andere lat. hss. nog een korte opsomming geven in versvorm van de 10 geboden en de 7 hoofdzonden), gaan de mnl. hss. over tot ‘De Tribus Dietis’ (Ch. p. 35-61).

Ch. p. 49. H f. 26 r.
Nota contra illos qui timent confiteri, assimilantur equo umbratico qui umbram crucis vel arboris vel lapidem videns ante oculos, retrograditur, et aliquando in foveam, cum sessore, cadit et leditur. Sic est de illo qui timet confiteri pro sacerdote, qui non habet membrum unde possit se movere, sicut nec lapis: ligata enim sunt omnia membra ejus virtute confessionis, et est sicut umbra arboris refrigerium prestans. Item contra illos qui non audent videre suum confessorem cum recederunt in peccatum pro verecundia, constat quod majorem debet aliquis habere verecundiam, quam quando suspicatur vel creditur esse bonus

illustratie

sed quando vitat sacerdotem, sacerdos suspicatur de eo malum, et sic habet ille unde potest erubescere.		 Nu merct sulke sotte punten die den mensche decwile groten anxt maken te biechten den ghenen die sy kennen ende oec beletten syse decwile te biechten alsoe als haer consciencie wroecht. het syn sulke onwyse lude die dencken ay wie saltu dich moghen biechten teghen dinen prelaet of teghen dyn prochipape ende teghen den die dich kent. du en sals voertaen niet dorren komen voer syn oghen. ay dore mensche het en is niet alsoe du denckes. die cracht der biecht bynt alle die lede des biechters. alsoe dat nye schryn en noch ander vat alsoe vast besloten en was als syn mont besloten wort overmits der biechten ende alle syn lede syn onmechtich totter biechten wart te doen eynich teiken ghelyc eynen steen ende einen schyme van eynen bome die niet en deyt dan dat men laefenisse ende troest van coelenisse heeft ende al viel die mensche weder in sunden nochtan soe en ontsie hy hem niet

  te biechten. want het is beter dat dyn prelaet of dyn biechter weet dat du bist in gracien .... want waer dattu en schuwes ende niet en biechtes teghen hem soe mocht hy dencken totty wart dat tu in quaeden staet waers. des mochstu dy vermyden ende schamen.

Hierna volgt in de mnl. hss.:

‘Hier beghint wat totter rechter biechten behoert [dat vyfde capittel]’, waardoor ze teruggaan naar Ch. p. 48:

Ch. p. 48. H f. 28 v.:
Patet igitur introitus hujus secunde diete, que est confessio; cujus sunt tres leuce, quia confessio debet esse integra, voluntaria et fidelis. Een mensche den syn sunden rouwen ende wael wilt biechten. hy moet weten wat totter warigher biechten tuwe behoert, dats dat sy moet syn gheheel niet somme ghesacht ende somme achter ghelaten. willens of somme eynen priester ghesacht ende somme eynen anderen mit voerraede.

Vervolgens gaan de mnl. hss. terug naar Ch. p. 42:

Ch. p. 42. H f. 29 v.:
Dicunt enim aliqui quando veniant ad sacerdotem. ‘Domine, ad vos, ad Consilium anime mee’; sed non satis bene dicitur. Het syn sulke lude als sy beghinnen te biechten soe segghen sy ic come uch te ghenaden te mynre sielen behoef ende mit desen beghinnen sy haer sunden te segghen dese en beghinnen niet volcomelic.

Ch. p. 42. H f. 30 r.:
Reformatur eciam pax inter ipsum et Deum, quam prius omnes sancti et sancte non possent facere. Exemplum de filio prodigo. Item facit se habitaculum tocius Trinitatis. Sy maken ghewarighen peys tusschen god ende den sunder overmits syn biecht wilke peys te voeren Maria noch alle syn heilighen niet en mochten maken. ende die biecht maect den mensche die te voeren dat onreynste vat was dat syn mocht een woninghe der heiligher drievoldicheit gods.

Hier eindigt fragment B2. H gaat f. 30 v. over tot de behandeling der 10 geboden (VI capittel), terwijl B nog overeenstemt met De Consc. in:

Ch. p. 32. B f. 30 v.
Notandum est quod liber consciencie, qui maxime a quolibet audiendus est, dividitur in tres partes, scilicet in proemium, tractatum sive execucionem, et epilogum. Die boec der consciencien es elc minsche boven alle dinc sculdich te wetene. Die ierste partie heeft ane die X gheboden goeds enz.

Volgt in B1 en Ch. (p. 32) de decaloog in versvorm, welke noch in H noch in B3 (dat met de 10 geboden begint, fol. 214 r.) aldus voorkomt.

 

H behandelt van f. 30 v. - f. 56 r. achtereenvolgens den decaloog (‘Van den X gheboden - dat VI capittel’), de zeven hoofdzonden (VII cap.) en de zeven ‘werken der ontfermherticheit’ (VIII cap.).

Hiermee parallel loopen in B1 (f. 31 r. - f. 59 v.):

‘Die boec der consciencien es elc minsche boven alle dinc sculdich te wetene ende dat es ghedeilt in drien. Die ierste partie heeft ane die X gheboden goeds’ enz.

f. 40 v.: ‘Dat ander partie van den boeke der consciencien heft ane die VII doetsunden....’ enz.

f. 50 r.: ‘Die derde partie van den boeke der conscientien heeft ane die seven wercken van ontferherticheiden ....’ enz.

B3, dat f. 214 r. met de 10 geboden begint, volgt de drie-

deeling van B1. Zie verder over de verhouding van B3 tot H en B1 § 5.

 

Daar in De Trib. Dietis niet en in De Consc. slechts terloops van de 10 geboden en de 7 hoofdzonden sprake is, zullen we met de mnl. hss. een derde tractaat van Rob. de Sorbon vergelijken, n.l. De Confessione. Vooreerst treft dan, dat in De Confessione de 7 peccata criminalia het eerst behandeld worden, in de mnl. hss. echter de decaloog op de eerste plaats komt.

Het blijkt dan verder, dat de redactie der 10 geboden in beide nogal van elkaar afwijkt.

Max. Bibl. P.T. 25, 353.1) H f. 30 v.
Primum mandatum est de cultu unius Dei Utrum adoret deos alienos. Si credat unum Deum in Trinitate Personarum, et alios fidei articulos, sicut et sancta Ecclesia: quae sunt incarnatio, nativitas, baptismus, passio, resurrectio, ascensio et spiritus sancti missio. Sacramenta, Baptismus, Confirmatio, Poenitentia, Corpus Christi, Ordo, Matrimonium, Extrema unctio Videat ergo si dubitaverit de fide, vel de aliquo quod ad fidem pertinet. Item sic crediderit maleficio, fortilegiis, incantationibus, auguriis, somnis, et illusionibus daemonum, et huiusmodi. Item si crediderit vetulas ire de nocte, et Deo honorem debitum non exhibuerit. Dat ierste ghebodt van den tienen gheboden gods is. du salst gheloeven in eynen god dat is in den vader ende in den soen ende in den heilighen gheest. dat dese III persone een waerechtech god is ende anders gheen god en is. des sullen wy volcomelic gheloeven sonder enigherhande twyvel Teghen dit ghebot soe doen alle die ghene die gheloeven dat meer goede syn dan een ende die twivelen int heilich sacrament ende in die ghelouve der heiligher kerken ende die hem halden aen maninghe des duvels of aen toeverien ende aen waersegher of aen mennigherhande onnatuerliken boeten der alder quenen. of die hoer prelaet of hoer heren teghen gode ghehoersam syn of die hem halden aen droem of aen visioen ende die hoeren lichame boven reden of boven staet te seer sieren.

Max. Bibl. P.T. 25, 353. H.f. 35 r.
Quintum mandatum est, non occides. Videat ergo si propria persona, vel auxilio, vel consilio, vel consensu homicidium commiserit, vel si aliquem verberaverit, vel vulneraverit. Item, si fuerit homicidia, corde mortem alterius desiderando, vel odium in corde retinendo: Qui enim odit fratrem suum homicidia est. Si urgente necessitate potuit subvenire pauperi et non subvenerit. Item si fuerit homicida animarum, inducendo aliquem ad peccatum, vel instigando, vel non impediendo cum posset, si peccatis aliorum consenserit. Dat vyfde ghebodt is Ghy en sult niement doeden. Teghen dit ghebodt soe mysdoen alle die ghene die lude doeden mitter hant of daer tuwe helpen of raden of troesten oft te myeden of dyt niet en beletten daer sy moeghen. of niet en waernen daer syt weten. dat men yement wille doeden of die niet in staden en staen op dat sy moghen den ghenen den men sleyt. of die niet en helpen den armen mit hoeren guede die ghebreec hebben. of synen even kersten haet ter doet of synen doet begheert of een wondenmeester of een medicynre die verruekeloest syn sieck lude. of die hem onderwint te helpen ende die die konst niet en kan.

6e, 7e en 8e gebod zijn in het C.B. resp. 7e, 8e en 6e gebod geworden.

De behandeling van de septem peccata criminalia loopt ook uiteen.

Max. Bibl. P.T. 25, 352. H f. 38 v.
Primo ergo cognoscere potest, si peccaverit in superbia, hoc modo: si extulerit se corde, vel ore, vel opere, super alios, propter divitias, vel propter potentiam, vel pulchritudinem, vel generis nobilitatem, vel sapientiam, vel vestem, vel laudem popularem: quia plus laudatur, vel honoratur in populo: vel Die eerste sunde van den VII hoeftsunden het superbia dats hoverdie. ende die begeert daer na te staen wie sij mocht vercryghen werlike eer boven anderen menschen. dese sunde heeft voel dochteren. Die eerste het vana gloria dats ydel glorie. dat is dat eyn niet vorder en denckt noch en mickt dan wie

(quod gravius est) propter malitiam, gloriando in peccatis propriis vel aliorum, vel gloriando in bonis operibus.... enz. hy vercryghen mach werlike eer ende daer na eyndet syn begheerte. Die ander het Tumor.... enz.
In De Conf. wordt hier niet over gesproken. { ‘Ende vierrehande hoverdie in gheesteliken dinghen... enz.

In De Confessione wordt Superbia niet in een aantal ‘dochteren’ onderverdeeld.

Max. Bibl. P.T. 25, 352. H f. 40 v.
Secundo debet se examinare an peccaverit per invidiam, quod sic cognoscere potest. Si habuerit gaudium de adversitate Proximi, vel tristitiam de prosperitate Proximi: Item si detraxerit occulte alicui, vel falso accusaverit, vel falso crimen, opposuerit, ut damnificetur alius in rebus suis, vel persona. Item si aliquam perditionem fecerit, unde accidat malum ei cui invidet. Die ander hoeftsunde het Invidia dats nydicheit. ende is een druefheit die den mensche quelt van dien dat syn even kersten salich is. ende waelveert. dese sunde heeft V dochteren Die eerste het detractia dats afradicheit dats dat een van nydicheit pynt eyns anders doechdelicheit of synen gueden name te hynderen ende te mynrenen mit quaet spreken. Die ander het susurrus dats runinghe.... enz.

Vervolgens worden in H, B1 en B3 de 7 werken van barmhartigheid behandeld. (H f. 48 r. - f. 54 v.; B1 f. 50 r. - f. 57 v.) (Deze worden in De Consciencia (Ch. p. 32) en in De Confessione (Magna Bibl. P. kol. 812) slechts in een versus memorialis vermeld); dan de omstandigheden, waardoor de zonden verzwaard worden. De volgorde en redactie hiervan in de mnl. hss. en de Confessione (Magna Bibl. P. kol. 805 vlg.) is niet hetzelfde.

 

Het negende en laatste cap. in H begint (f. 56 r.) aldus: ‘Wie men die sunden beteren sal ende ghenoech doen dat noeghende’ capittel’; B1 (f. 59 v.) (zonder titel): ‘Nu volcht der biechten een poent dat heedt recapittulatio....’ Hiermee gaan de mnl. hss. over tot De Tribus Dietis, tot de ‘tercia dieta que dicitur satisfactio’ (Chambon p. 50 vlg.).

Chambon p. 50. H. fol. 56 r.
(Satisfactio), cujus talibus qui ignorant eam magna videtur esse difficultas. Cum enim, secundum Sanctos, pro quolibet peccato mortali debeantur VII anni penitencie, quibusdam videtur si vellent penitere de peccatis, et satisfacere quod quasi semper essent in dolore; sed isti non bene sciunt processum hujus diete. Ea enim, bene scita, facilis videtur esse, et ejus tres sunt leuce. Prima est bonum in aliis pro posse suo promovere et malum extirpare; Dese beteringhe dunckt sulken herde swaer by den dat dat die heilighen scryven ende spreken dat die beteringhe van elker hoeft sunden is penitencien van VII iaren. Guede vrunde nu dencken, solden sy al hoer sund[er]en beteren. hem stont altoes in rouwe ende in penitencien te leven. dese en verstaen niet claerlic noch sy en bekennen niet wael den wech van beteringhen. men mach die sunden beteren ende daer af ghenoech doen in III manieren Eyn wech of een maniere die sunden te beteren ende daer pynen ghenoech af te doen. dat is sunden in anderen luden te letten ende te benemen ende sunderen te bekeren.
 
Chambon p. 51. H. fol. 57 v.
Sed multi sunt sacerdotes istam leucam ignorantes. Unde nota quod aliqui assimilantur medico, qui vulnerato in capite emplastrum ponit in pede. Nam cum aliquis confitetur de furto, non absolvitur nisi restituat ablatum, aut firmiter proponat restituere, quia non dimittitur peccatum. Mer het sijn voel biechteren die desen wech niet en connen. sy slachten den eertsitteren die den menschen die ghewont is int hoeft een plaester legghen op den voet om syn wonden te heylen. want coemt een te biechten die lydt dat hy ghestolen of gheroeft heeft. sy en moeghen hem niet absolveren hy en hebt wederbekant of hy en gheloeft weder te keeren mit gueden wille.

De mnl. bewerkingen volgen in dit gedeelte De Tribus Dietis vrij nauwkeurig, behoudens enkele kleine wijzigingen als het

weglaten van enkele lat. citaten uit den Bijbel e.d. en hier en daar een kleine uitbreiding of verkorting. Ook de volgorde der dicta en exempelen is hetzelfde.

In de mnl. hss. wordt uitgeweid over de verschillende soorten van ‘magheren’ en vasten, welke passage niet in het lat. origineel voorkomt. (in H fol. 69 v. - 72 r.).

Na de verschillende ‘manier(en) van desen derden weghe die sunden hier te beteren ende den veghevuer tontghaen’ opgenoemd te hebben, eindigt De Tribus Dietis:

in Chambon's uitgave p. 61 aldus:
Item aliud remedium quo puniri potest peccatum est collacio eleemosyne cum cordis compassione. Sic enim sancta eleemosyna penalis est, quia punitur conferens eleemosynam compaciendo miseriis proximi, stimiliter subtrahendo sibi quod ad sustentacionem suam possidebat.
Explicit		 In de mnl. hss. wordt als de ‘vierde manier van dezen derden weghe’ genoemd om: (fol. 73r) ‘die sunden hier te beteren ende den veghevuer tontghaen, dat is aelmussen den armen te gheven ende hem in hoere noet in staden te staen. ende mit mededoeghen van herten mit hem te doeghen. dit doeghen van herten mitten ermen of mit den ghenen die in doeghen syn. sonder twyvel, et is eyn grote beteringhe voer die sunden ende den veghevuer tontghaen.

De mnl. hss. gaan dan zelfstandig verder en eindigen (als voorbeeld zij hier H fol. 73 v. genomen):

‘Nu bidden wy gode onsen here dat hy ons int boeck der consciencien alsoe wyslick leer studeren ende alsoe rouwelic te lesen in warechtigher biechten ende van onsen sunden alsoe hier te beteren dat wy nae dit corte leven moeten van den hoghen cancellier Jhesu Cristi oerlof hebben te lesen mitten salighen int boeck des ewich levens nu ende ewelic Amen.

 

Besluiten. Wat de verhouding van de lat. tractaten tot de mnl. hss. betreft, blijkt uit het voorafgaande, dat in het C.B. de werken De Consciencia en De Tribus Dietis gecompileerd zijn en wel zoodanig, dat eerst De Consciencia gevolgd wordt (in Cham-

bon's uitgave p. 2-23), vervolgens wordt een passage tusschengevoegd uit De Tribus Dietis (Chambon p. 37-41); daarna gaat de compilator over tot De Consc. (Chambon p. 23-32), waar hij eerst was geëindigd en volgt hij dit tractaat tot het slot (p. 32). Dan gaat hij wederom over tot De Trib. Dietis, gedeeltelijk regressief en wel vlg. Chambon p. 49-50-48-49-42. Vervolgens komt in de mnl. teksten een verhandeling over den decaloog, de zeven hoofdzonden en de zeven werken van barmhartigheid, waarna ten slotte weer overgegaan wordt tot en geëindigd met De Trib. Dietis (Chambon p. 50-61).

De Confessione van Rob. de Sorbon is hier niet in verwerkt en wel om de volgende redenen (samen).

1o. De zeven hoofdzonden en de tien geboden worden, zoowel wat iedere hoofdgroep afzonderlijk, als wat hun onderverdeeling en volgorde betreft, anders behandeld in De Confessione dan in de mnl. hss.

2o. In De Confessione komt geen ‘dochteren’-verdeeling der hoofdzonden voor.

3o. Deze onderverdeeling geschiedt in de mnl. teksten met lat. namen.

4o. De redactie van De Confessione en van de mnl. hss. is (geheel) anders. Deze laatste zijn uitgebreider, soms, zooals bij Luxuria en Superbia naast de ‘dochteren’ een tweede verdeeling: b.v. ‘Ende vierrehande hoverdie ....’.

5o. De 7 werken van barmhartigheid worden in De Confessione slechts genoemd in een memoriaalvers, doch in de mnl. hss. uitvoerig behandeld en verrijkt met lat. bijbelcitaten.

Het vermoeden is wel gewettigd, dat de gemeenschappelijke bron (zie ook §§ 7 en 8), waarop de mnl. teksten berusten, een latijnsche bron is geweest, want:

1o. De mnl. hss. hebben of alle te zamen of ook afzonderlijk, verschillende lat. dicta uit Bijbel en Kerkvaders, die niet in De Consc. en De Trib. Dietis voorkomen. (Dit bewijs alleen zou echter niet voldoende zijn).

2o. De verhandeling over den decaloog, de 7 hoofdzonden en 7 werken van barmhartigheid, die tusschen de mnl. gedeelten, welke de vrije vertaling zijn van de twee genoemde lat. tractaten van Rob. de Sorbon, ingeschoven is, noemt de verschillende zonden en hun verdeelingen met lat. namen.

3o. Over het algemeen berusten ook de in de volkstaal geschreven biechtboeken, althans wat de zondenschema's betreft, meestal op lat. bronnen (zie hfdst. I) en is dit waarschijnlijk hier ook het geval. Wat de wijze van vertalen aangaat, zij nog het volgende opgemerkt, behoudens de onder § 5 te maken beperkingen over de verschillen der mnl. hss. onderling.

1o. In den door Chambon uitgegeven tekst komen vele lat. citaten voor uit Bijbel, Kerkvaders e.d. Deze maken soms bijna de helft van den lat. tekst uit. (Zie Chambon p. 2, 3, 4, 5, 7 enz.). Doordat de meeste van deze citaten in den mnl. tekst worden weggelaten, is deze aanmerkelijk gemakkelijker te overzien en meer samenhangend.

2o. Vaak wordt in den mnl. tekst op het lat. origineel bekort en worden passages weggelaten. (Zie ook §§ 3 en 4).

3o. Daartegenover staan verschillende zinsuitbreidingen, paraphrasen en invoegingen in de mnl. hss. (zie o.a. de voorbeelden I, 3, 4 en 5). Hiertoe behooren vele pleonasmen, vooral in hs. H. (blijkens de voorbeelden 2, 4, 5).

4o. Ten slotte is de vertaling overal duidelijk en helder en brengt de vertaler de typische lat. zinswendingen in zuiver mnl. over.

§ 3. De Redacties van De Consciencia En De Tribus Dietis.

Chambon1) noemt 10 hss., waarin De Consciencia is overgeleverd en deze 10 hss. worden herleid tot 2 redacties, waarvan de hss. a en b de oudste en eerste redactie vormen. De Trib. Dietis is overgeleverd in 7 hss. en deze vervallen in 4 groepen. De Consciencia is door de la Bigne in de Maxima Bibl. Patrum (en ook in de Magna Bibl. Patrum) uitgegeven volgens de hss. (door Chambon genoemd) c en f van de 2e redactie, vrij onnauwkeurig. Chambon heeft vele verschillen van de Max. Bibl. Patrum met de bedoelde hss. c en f, in zijn uitgave van De Consciencia en De Trib. Dietis niet opgegeven. Voor ons is echter slechts van belang, tot welke van de hiervoor genoemde redacties de mnl. teksten het dichtst naderen. Want de varianten van de hss. c, d, e, f, g, h, i en j van de 2e redactie van De Consciencia zijn meestal van dien aard, dat men er bij een (eenigszins) vrije

vertaling in het mnl. niets van merkt. We vergelijken dus eerst de 2 redacties van De Consciencia met den mnl. tekst. Hierbij zij opgemerkt, dat de 1e redactie (dus de lat. hss. a en b), het meest uitgebreid is.

Chambon p. 3. H fol. 5 v.
Nulli autem fiet gracia in die Judicii, quia tantum vel amplius habebit ibi pauper quantum dives. Dicit enim Petrus.... enz. Daer en sal gheen voerdel syn ende alsoe voel voerdels of meer sal daer hebben een arme mensche als een rijke. Petrus: non est personarum acceptor deus.
Hs. a voegt er bij:  
Unde quisque vult licenciari in Paradiso; sed muneribus non licenciabitur, licet hoc possit fieri in certis pro donis vel pro nobilitate persone enz.  

Variant 18 (Chambon p. 4) van hs. a komt ook niet in de mnl. teksten voor: ‘Si clericus volens licenciari sciret in quo libro deberet examinari et studeret in alio plus quam in illo diceretur demens, et signum esset quod non curaret utrum refutari. Similiter, si aliquis studeat plus in aliis libris quam in libro consciencie sue, signum est quod non vult licenciari’ enz.

De lat. hss. a en b zouden toch als bron kunnen hebben gediend voor den mnl. tekst, ook wanneer verschillende uitbreidingen, (die in de andere lat. bronnen niet voorkomen) er niet in vertaald bleken te zijn. Want bij een vrije vertaling, zooals ons de mnl. redactie die biedt, zouden die gemakkelijk kunnen wegvallen. Daar echter als het ware stelselmatig geen enkele variant van de hss. a en b in den mnl. tekst voorkomt, kunnen deze hss. (der 1e redactie) bezwaarlijk als bron voor de vertaling van De Consc. worden beschouwd. Wat de hss. van de 2e redactie van De Consciencia betreft, hs. g heeft niet het exempel der vleermuizen (Chambon p. 15), dat in den mnl. tekst wel voorkomt. De andere, kleine, onderlinge verschillen van de hss. dezer redactie komen, om reeds genoemde redenen bij de vrije vertaling niet verder in aanmerking, om als criteria te worden beschouwd.

Besluit. De mnl. hss. staan betreffende De Consciencia dus het dichtst bij de hss. van de jongere redactie B, met uitzondering van hs. g.

Van De Tribus Dietis bestaan 7 hss., terug te brengen tot 4 redacties: redactie A omvat slechts hs. a; redactie B: hss. b en c; C: hss. d, e, f en D bestaat weer slechts uit één hs., g genaamd.

Geen van de drie exempelen, van hs. a onder nr. 6 op p. 37 (Chambon) medegedeeld, komt in de mnl. teksten voor. Deze exempelen komen ook in hs. b voor (nr. 4: ‘suivent les trois exemples racontés.... d'après a’, Chambon p. 37), terwijl hs. g deze exempelen onder een anderen vorm mededeelt (Chambon p. 38).

Chambon p. 40 (vlg. redactie C = hs. d). hs. a: H fol. 19 r.
Fatuus enim esset, qui colens vineam vel agrum Petri, precium laboris instanter peteret a Johanne, ad quem nichil attineret [quod esset Petri]. Si aliquis laborasset, fodiendi tota die in vinea domini Roberti, et, in vespere veniens ad domum Johannis, quereret ab eo mercedem laboris, fatuus reputaretur et dignus repulsi; sic fiet in Judicio vel in morte hominis, qui hic doluit pro timore Inferni.... enz. die waer herde sot die wolde heyschen synen loen aen heynric dien hy verdient heeft aen peter.

Ook de onder nr. 5 (Chambon p. 49) medegedeelde varianten der hss. a en b komen niet in het mnl. voor. Hetzelfde geldt voor het onder nr. 2, p. 52 vermelde exempel van hs. c en voor de varianten Chambon p. 49, nr. 5 en p. 42, nr. 8 van de hss. a en b. Hs. d. (ibid. p. 59) is onvolledig, terwijl in hs. e een zin ontbreekt, die in de andere lat. en mnl. hss. wel voorkomt.

 

Besluit. Hieruit volgt dus dat voor De Trib. Dietis de mnl. tekst het dichtst bij hs. f der C-redactie en bij hs. g der D-redactie staat.

§ 4. De Paraphrasen van R. de Sorbon's tractaten en de mnl. hss.

Daar de redactie van het Cancellierboeck niet de nauwkeurige vertaling blijkt te zijn van de redactie der lat. hss., waarin ons De Consciencia en De Tribus Dietis zijn overgeleverd, zullen we nader onderzoeken, of soms een van de paraphrasen der twee lat. tractaten tot origineel heeft gediend van de mnl. hss.1).

A. De Consciencia.

Van De Consc. bestaan drie paraphrasen2).

1. De eerste paraphrase is ons bekend in a) hs. 3529 van de Bibl. Nat. te Parijs. Deze is zeer onvolledig en blijft dus buiten beschouwing.

b) Hs. 557 van Saint-Omer (fol. 8-28)3).

2. De tweede paraphrase komt voor a) in een hs. door Chambon opgegeven onder nr. 14833 Bibl. Nat. fol. 204-233.

b) In hs. 150 van Metz (15e eeuw).

3. Het hs. 457 van Douai bevat de 3e paraphrase. Hiervan zegt Chambon4), dat de bewerker midden in de zinnen van Rob. de Sorbon, eigen gedeelten inlascht. Bovendien: ‘quelques-unes des anecdotes du De Consciencia ne s'y retrouvent pas; l'apologue de la chauve-souris y est très écourté.’ Hiervan blijkt niets in den mnl. tekst; het verhaaltje der vleermuizen is niet bekort. Deze paraphrase komt dus niet in aanmerking om als origineel van de mnl. hss. te worden beschouwd.

Door Hauréau5) wordt onder nr. 14883 een hs. besproken, dat o.a. een paraphrase van de Tribus Dietis en van de Consciencia bevat. Het blijkt nu, dat dit het onder nr. 14833 vermelde hs. van Chambon is. Want, behalve dat de folieering in beiden hetzelfde is, bevat het ook de paraphrase van de Tribus Dietis, door Chambon p. XVII onder nr. 14883 opgegeven, terwijl Chambon, die alle de door Hauréau vermelde hss. opsomt, waarin de twee hier bedoelde tractaten van Rob. de Sorbon zijn over-

geleverd, geen hs. der De Consciencia onder nr. 14883 vermeldt. De paraphrase van De Consciencia door Chambon dus abusievelijk als hs. nr. 14833 opgegeven, moet dus het hs. 14883 van Hauréau zijn.

Van de exempelen en verhaaltjes in deze tweede paraphrase (van hs. 14883), komt er geen enkel in den mnl. tekst voor: noch de ‘deux anecdotes racontées d'après frère Bonaventure’, noch ‘la fable romanesque de la jeune princesse délivrée par un chevalier, qui meurt en combattant pour elle et qu'elle pleure après sa mort avec une si constante affection’, noch (fol. 228) het ‘exemplum de quodam episcopo Parisiensi, scilicet Mauricio, qui prius fuerat pauper clericus et habebat matrem multum pauperem....’ enz., noch wat fol. 206 ‘narratur quod quidam fuit episcopus probus homo; et ibi erat quidam archidiaconus invidus, (qui) anhelans multum ad episcopatum, dolebat multum de illo episcopo sene quod tam vivebat ....’ enz. Zoo zijn er nog verschillende vbb. Uit het voorafgaande volgt dus, dat ook de tweede paraphrase van De Consciencia (die verder nog in hs. 150 van Metz is overgeleverd), evenals de reeds genoemde derde paraphrase, geen verwantschap heeft met de mnl. hss. Blijft dus nog over hs. 557 van Saint-Omer, van de eerste paraphrase van De Consciencia. Dit hs. behandelt, na enkele woorden over het z.g. liber Consciencie ‘in quo libro erimus examinati in die indicii’ (f. 8 v.) en na de vermelding van een biechtformulier, beginnende met ‘confiteor deo celi et beate marie’ enz., de tien geboden (f. 9 v.-f. 13 v.) en de zeven werken van barmhartigheid. Vervolgens gaat de compilator over tot De Tribus Dietis, welke hij uitvoerig bespreekt. Deze compilatie, die een merkwaardig voorbeeld is van de wijze, waarop tractaten van Rob. de Sorbon met tractaten over de 10 geboden e.d. verbonden werden, houdt echter geen verband met de mnl. hss. Vooreerst wordt De Consciencia ternauwernood besproken. Geen van de vele vergelijkingen tusschen den student der Parijsche universiteit en den biechteling in De Consciencia, komt in het hs. van Saint-Omer voor. Bovendien is de redactie der 10 geboden van hs. 557 geheel anders dan in het C.B.; de opera misericordiae worden slechts achter elkaar opgesomd. Ten slotte verschilt de redactie van De Tribus Dietis in het bedoelde hs. nogal van die in de uitgave van Chambon. Uit het voorafgaande mogen we dus

concludeeren, dat ook deze paraphrase, overgeleverd in hs. 557, niet als origineel is te beschouwen van het Cancellierboeck.

B. De Tribus Dietis.

De eenige paraphrase van De Tribus Dietis is in een elftal hss. overgeleverd, die zich o.a. te Parijs, Metz, Tours en Troyes bevinden1). Als voorbeeld wordt hier hs. 14883 van de Bibl. Nat. te Parijs genomen, welk hs., zooals uit het voorafgaande bleek, ook een paraphrase van De Consciencia bevat.

De paraphrase van De Tribus Dietis is des te merkwaardiger tegenover die van De Consciencia, omdat daarin gedeelten van De Confessione en De Consciencia met De Tribus Dietis gecompileerd zijn.

Het begin van deze paraphrase van hs. 14883 toont veel overeenkomst met het door Chambon genoemde hs. a, waarvan reeds uit § 3 is gebleken, dat het weinig of geen overeenkomst had met de mnl. teksten.

Chambon p. 37: variant hs. a (nr. 2). hs. 14883 fol. 130.
Et notandum est quod hec via brevis est; sunt enim in ea solum tres dyete, et quelibet tres habet leucas, breves non magnas, ut ille de Ardennis, scilicet quasi gallicane. Iste diete sunt: vera contricio, vera confessio, vera satisfactio. Notandum quod haec via brevis est scientibus eam. Sunt enim in ea solum tres dietae parvae, quia quaelibet non habet nisi tres leucas breves, non magnas sicut illae de Burgundiae vel Ardennia, sed sunt quasi gallicanae et istae tres dietae sunt vera cordis contritio, vera oris confessio et vera operis satisfactio.

Het exempel fol. 180 (van hs. 14883) medegedeeld, komt niet in den mnl. tekst voor: ‘Nota exemplum de quodam confessore, de quo recitat magister Robertus, qui per triginta annos audierat confessiones et erat magnae auctoritatis’ enz. Ook niet de passage fol. 147:

Debet (peccator) considerare quod (sacramentum confessionis) tribuit virtutem resistendi tentationibus et multa alia bona facit quae enumerantur a magistro Roberto in versibus suis’ enz. De

redactie komt ook niet overeen met de mnl. De compilator van hs. 14883 heeft ook ontleend aan De Consciencia.

hs. 14883 fol. 166. Chambon p. 23. H fol. 20 r.
Notandum quod Parisius non reputatur scolaris qui non vadit ad scolas in septimana bis vel ter, vel qui solum audit lectiones cursorias et non ordinarias. Nota quod non habetur pro scolari Parisius qui non vadit ad minus bis in ebdomada ad scolas. Clercken te parys die daer ligghen ter scholen om te leren ende te studeren en syn gheyne guede studenten gheheiten die te mynsten ter weken niet twe daghe ter scholen en ghaen. wie mach hy dan heyten. enz.

Hs. 14883 smelt in één zin samen de zinnen (van Chambon's uitgave): ‘vadet ad scolas in septimana bis vel ter’ en ‘qui solum audit lectiones cursorias’, die in den mnl. tekst ook in twee afzonderlijke zinnen voorkomen. Verder wordt in geen der mnl. hss. gesproken over het geval, dat de student der Parijsche universiteit: ‘non repetitur a magistro aliquo si capiatur a praeposito vel officiali et ponatur a castellato vel in carcere alio.’ (fol. 166). Een ander voorbeeld, dat noch met Chambon's tekst, noch met de mnl. hss. parallel loopt, is het volgende:

‘(Dixit) magister Robertus quod ipse vidit quemdam, qui, quando erat cum beguinis, sive cum magnis papelardis, habebat magnum supertunicale rotundum cum manicis’ enz.

Ten slotte blijkt ook geen enkel van de andere verhalen en exempelen in het C.B. voor te komen. Uit het voorafgaande is dus af te leiden, dat de redactie van het Cancellierboeck noch tot origineel gehad heeft de paraphrase van De Tribus Dietis, zooals deze te vinden is in b.v. hs. 14883 der Bibl. Nat. te Parijs, en in welke paraphrase gedeelten van De Confessione en van De Consciencia versmolten zijn met De Tribus Dietis, noch overeenkomst vertoont met een der drie paraphrasen van De Consciencia, maar betrekkelijk nog het dichtst staat bij de hss. van Chambon's tekst, die onder § 3 nader besproken zijn.

§ 5. De onderlinge verhouding der Middelnederlandsche hss.

Het Cancellierboeck is ons volledig overgeleverd1) in hs. H, dat een verdeeling heeft in 9 cap. en in hs. B1, dat noch deze verdeeling, noch de inleiding van H heeft, en waarin gezegd wordt, dat de tekst in het dietsch vertaald is en ‘versament uter heiligher scrift.’

De fragmenten der hss. B2 en B3 bevatten onderscheidenlijk de 1e en de 2e helft van het Cancellierboeck. B2 mist de inleiding van H en eveneens het 1e cap. van H, dat wel in B1 voorkomt en dat aldus begint ‘wie dat die mensche die wel ende salichlic biechten wille syn consciencie ondersoeken ende suveren sal, hoe hy synen tyt heeft gebracht tot heer toe.’

B2 eindigt met het 5e cap., terwijl B3 begint met de behandeling der tien geboden (6e cap. in H). Wat de verhouding tusschen H, B1 en B2 betreft, hierbij kan de woordenschat niet mede dienen als norm, waaraan de onderlinge verhouding der hss. zou kunnen worden getoetst2). Zoo gaan B1 en B2 woordgeographisch vaak samen (zooals B1 en B2: versien × H voersien; B1 en B2: alsoe saen × H alsoe schier; B1 en B2: scade × H schyme; B1 en B2: corde × H seyl enz. (cf. Woordgeographie Hfdst. III) doch redactioneel staat B2 het dichtst bij H. Vooreerst stemmen de titels der hoofdst. in H en B2 met elkaar overeen.

H: Van den rouwe om die sunden. Dat II capittel. B2.
Van rouwe om die sonden.		 B1 heeft geen enkele titel.
Dat men decwile biechten sal. Dat derde capittel. Dat men dicwyl biechten sel.  
Teghen weem dat men biechten sal dat vierde capittel. Teghen wien dat men biechten sel.  
Hier beghint wat totter rechter biechten behoert dat vyfde capittel. Watter der ghewarigher biecht toe behoert.  

De verwantschap van B2 en H blijkt niet alleen a) uit de overeenstemming van de titels der cap. maar ook b) uit de redactie van verschillende teksten.

B1 H B2
Nu steet te wetene die ghene die hem versien wille. Begheerlike ende mit ernste staet nu te weten den ghenen die .... Begheerlike ende mit aernste staet nu te weten den ghenen die ....
 
.... te lesene int boec des levens hi sal hier wiseleec lesen tboec sier consciencien. .... te lesen int boec des levens, hem behoert tuwe dat hy wyslic lese syn sunden. te lesen int boec des levens hem behoert dat hi wiselyc lese syn sonden.
 
dese melodie dese melodye ende desen sueten sanck. melodie ende suete sanc.

c) Een derde geval van overeenkomst tusschen H en B2 tegenover B1 omvat de gedeelten die in beide eerste hss. niet voorkomen en in B1 wel, hetzij dat het lat. citaten zijn, hetzij uitbreidingen in den mnl. tekst.

Zoo komt noch in H noch in B2 voor de zinsnede van B1: ‘wet dat wel dat goede studente te parys eer horen huer boeke voer lantsliede ende daer si niet bekint ende coene syn’ .... enz.

d) Een voorbeeld van het weglaten van een lat. citaat in H en B2 is B1: ‘Psalmus Qui habitat in celis irridebit eos et deus subsanabit eos.’

e) Ten slotte is er soms ook een andere volgorde in H en B2 tegenover B1 zooals bij de overgang naar het 5e cap., waar B1 een biechtformule aan vooraf laat gaan die bij H en B2 later komt:

B1: Nu es te siene hoe die minsche beghinnen sal te lesene dat boec siere consciencien als hi es comen te sinen confessoer’ enz.

 

B2 is echter geen afschrift van H. Dit blijkt, afgescheiden van de voor tekstverwantschap niet in aanmerking komende woordgeographische verschillen, uit enkele varianten, die B1 en B2 tegenover H gemeen hebben.

H B1 B2
orlof te hebben dat sy moghen lesen orlof hebben te lesene orlof te hebben te lesen.
 
mit trouwen met rouwe mit berouwe
 
ende derre en merken sy niet ende dire en micken sy niet ende en micken dier niet
 
soe vercoveerde hy gueden ende lichteliken coep soe vercoerde hi goeden coep ende lichtelyc so vercoeverde hi gueden coep ende lichtelic.

H en B2 berusten dus op een gemeenschappelijk voorbeeld, tegenover B1, dat een andere indeeling heeft (n.l. geen verdeeling in capittels; zie verder). Ten slotte zij nog opgemerkt, dat B2 geen enkel citaat uit Bijbel enz. in het latijn heeft, doch alleen de mnl. vertaling.

De afschrijver van B3 is op drie verschillende plaatsen, waar hij waarschijnlijk zijn werk moest onderbreken, niet verder gegaan met den zin, waarin hij was blijven steken. Zoo gaat hij na de opsomming van de 7 werken van barmhartigheid, midden in den zin over tot een geheel ander gedeelte (fol. 227 r.), waarmee hij een geheel eind verder gaat. En deze slordigheid begaat hij nog tweemaal daarna.

Dit fragment B3 staat dichter bij B1 dan bij H. Overigens heeft het op verschillende plaatsen bekort, terwijl het t.o.v. de behandeling der tien geboden redactioneel nogal van de beide andere hss. H en B1 afwijkt. De inleiding op de 10 geboden staat noch in H, noch in B1; daargelaten de tekstbesnoeiing bij elk der 10 geboden, komen bij het 1e gebod b.v. twee dicta van S. Jacobus en S. Augustinus voor, die niet in H of B1 staan. Het 5e gebod is eenigszins uitgebreider met de passage: ‘Teghen dit ghebot doen alle menschen die oncuysheit doen sonder die wet’ enz. Als voorbeeld wordt hier een gedeelte van den tekst van het 1e gebod medegedeeld.

B3 B1
Dat eerste ghebot es Ghy selt gheloeven aen eenen god dat Dat ierste ghebod van dien X gheboden goeds dat es Ghi

es aen den vader aen den sone ende aen den heyleghen gheest dat dese drie personen syn een ghewarich god. Tseghen dit ghebot doen die heydene die afgode aenbeden ende ioden die totten kersten ghelove niet keeren en willen Tseghen dit ghebot doen oec quade kerstene die twivelen inden ghelove Ende alle die niet en gheloeven alsoe die ghemeyne heyleghe kerke gheloeft als die gheloeven aen droeme, aen waersegerssen aen toverien aen boeten der quenen .... enz. sult gheloeven aen enen god dat es aen den vader aen den sone ende aen den heileghen gheest dat dese III personen syn een ghewarich god ende dat anders gheen god en es. des suldi volcomelic sonder enegherande twivel gheloeven. Ieghen dit ghebot soe misdoen alle die ghene die gheloeven dat meer gode syn dan een ende die twifelen aen dat sacrament ende tgheloeve der heilegher kerken dat es Alsoe als die heileghe kerke hout. Ende die gheloeven ende hem houden aen maninghe des duvels oft aen toverie oft aen waersegghen oft aen menegherande boete der quenen .... enz.

De behandeling der eerste vier geboden wijkt bij B3 af van de redactie der hss. H en B1. Zinnen of gedeelten van zinnen worden weggelaten en zinsconstructies veranderd. De algemeene tendentie, die er aan ten grondslag ligt, is die van verkorting of beknoptheid. Zoo zou men in het eerste gedeelte van den decaloog bij B3 gaan twijfelen, of er wel verwantschap bestaat met B1. Te meer, waar er vaker voor de gebodenliteratuur in mnl. hss., die overigens heelemaal niet met elkaar verwant bleken, een dergelijke overeenstemming in tekst wordt aangetroffen als die bij B1 en B3 hierboven voor het 1e gebod b.v., te constateeren valt. Dr. Tinbergen1) wees reeds op een overeenstemming tusschen Con. S. en hs. H (door hem aangehaald als K 35) in den tekst van het 1e gebod. Uit de door Dr. Jacobs2) gegeven parallellen van het C.B. en Dirc van Delf's Tafel van der Kersten Ghelove blijkt een zekere tekstovereenstemming voor de eerste van de zeven hoofdzonden, terwijl hij betreffende een tractaat

over de 7 hoofdz. in hs. 131 E 30 (van de Koninkl. Bibl.) zegt1), dat het ‘soms woordelijk overeenkomt met het aangehaalde hoofdstuk uit het Cancellierboeck’. Hetzelfde geldt van een passage (aangehaald door Jacobs, a.w. p. 111) van hs. 71 H 62, die, naar ik meen, vrij dicht de redactie van het 1e gebod in het C.B. nadert. Deze overeenkomsten zijn te verklaren, deels uit den aard van de behandelde stof zelf, die gedeeltelijk in bepaalde formules gegoten was, deels uit wat van dergelijke, vroeger gelezen teksten in het geheugen der afschrijvers en compilatoren achterbleef (die trouwens deze teksten als biechtvaders geheel of gedeeltelijk van buiten kenden of althans moesten kennen), deels, ten slotte, uit de werkwijze van deze afschrijvers, die voor een onderwerp van de niet-wereldlijke literatuur verschillende hss. tegelijk raadpleegden en compileerden2).

Daarom kan de afschrijver van B3 voor de eerste helft van den decaloog een anderen tekst mede geraadpleegd hebben, al is het verschil in redactie met B1 desnoods alleen te verklaren uit het streven naar verkorting, dat zich ook bij de behandeling van de zeven hoofdzonden vertoont. Enkele voorbeelden volgen hier nog.

H fol. 38 r.: B1 fol. 40 v.: B3 fol. 220 r.:
Wie dat men biechten sal van den VII hoeftsunden dat VII capittel Dat ander partie van den boeke der consciencien heft ane die VII doetsunden die ghenuemt syn ... Die andere partie van den boeke der consciencien heeft ane die VII dootsonden die hier ghenoemt staen....
 
Wie men biechten sal van den VII werken der ontfermherticheit dat VIII capittel Het is grote sotheit ya rechte verwoetheit des men- Die derde partie van den boeke der conscientien heeft ane die seven wercken van ontfermherticheiden daer ons here in den daghe Die derde partie der consciencien heeft ane die VII werken der ontfermherticheit. daer onse heere in den daghe des oordeels segghen

schen die wael weet uuter ewangelie dat onse here ihesus cristus in den daghe des ordels van den VII werken der ontfermherticheit vraghen sal teghen den mensche als hy en prueven sal hem daer af te beloven of beclaghen sal des ordeels ieghen die minschen hem beloven oft beclaghen sal sal den mensche hem beloven ende beclaghen sal
 
H. B1 B3
Ic segghe daerby een ghelyckenisse. Responsio per exemplum. Antworde by exempel.
 
ende dan solder blyde syn als uch yement verdriet aen duet ende misbiet sonder ure verdient Sinte iohan guldemont seecht.... Ende dan seldi alderblytst syn wanneer dat u iemant persequeert ende gheeft te doene sonder uwe verdiente Johannes crisostomus seegt.... ende dan seldi blide syn wanneer u iement persequeert ende gheeft te doghene sonder u verdiente iohannes crisostomus seghet...

Ten slotte de verhouding van de twee hss. H en B1, waarin het C.B. volledig is overgeleverd. Zooals reeds uit de bespreking van de verwantschap der fragmenten B2 en B3 tegenover resp. H en B1 bleek, is de verdeeling in de beide hss. H en B1 hetzelfde, doch wordt onder andere titels ingeleid. H heeft een verdeeling in 9 cap., en hiervan wordt de inhoud in de inleiding beknopt opgesomd. B1, die deze inleiding niet heeft, begint met de woorden uit Job (XXXI, 35):

‘Job librum scribat ipse qui indicat’, en vervolgt met dezelfde woorden, waarmee in H het 1e cap. aanvangt: ‘Wi begheren alle te coemne te hemelrike ende soe wie daer comt es meester in diviniteit.’

Daargelaten de verschillen in woordenschat, in kleine tekstomzettingen e.d., die we reeds in de voorbeelden der vooraf-

gaande paragrafen konden opmerken, komen nog de volgende groepen van verschillen tusschen H en B1 voor.

1o. B1 heeft over het algemeen meer lat. citaten uit Bijbel, Kerkvaders enz. behouden dan H. Zoo fol. 2 v.; fol. 7 v. 2 ×; - H een ander citaat uit Exodus -; fol. II r.; fol. 14 v. 2 ×; fol. 31 v. 2 ×; fol. 39 v. enz.

2o. B1 vertoont verschillende verkortingen in den mnl. tekst, die H niet heeft. Zoo begint in H 'n 1-fol.-groote-uitbreiding aldus (fol. 17 r.): ‘Ay nu merckt die grote ontfermherticheit gods die hy over ons heeft in desen leven, dat hy soe langhe beidt ende soe langhe tyt ons gheeft ons sunden te beteren’ enz.

Ook gaat aan decaloog, 7 hoofdzonden en 7 werken van barmhartigheid een kleine inleiding vooraf in H, die in B1 niet voorkomt. Zoo ook ontbreekt in B1 de dubbele verdeeling van de 7e hoofdzonde luxuria; deze heeft in H als tweede verdeeling de vertakking in acht dochteren, welke men in B1 mist: n.l. cecitas mentis, inconsideracio, inconstancia, precipitacio, stultus amor sui, odium (dei), affectus huius seculi, horror vel desperacio futuri seculi.

 

3o. In B1 komt een uitbreiding voor met enkele lat. citaten, die parallel loopt met Chambon p. 29 en niet in H te vinden is.

B1 fol. 23 r. en v. Chambon p. 29.
Het is een ander dinc dat een minsche scuwet sinen persoen van nide oft van tayen moghene oft dat hi enen anderen confessoer suect om bat bericht te sine. Die meester waer wel wert alder onneren, ya dat menne onsette van sinen meesterscappe die niet en woude ghedueghen alse hi sinen iongheren hadde ghelesen dat syn iongheren dan mochten gaen teens anders meesters lesse ofte disputacie .. enz. Aliud est enim ex contemptu vel odio et hujus modi proprium sacerdotem fugere, et aliud cecum vitare, .... Item diabolicus esset magister, et dignus deponi de magisterio, invidus et timens ne ignorancia sua appareat, vel maxime superbus et presumens de se, qui non vellet quod clerici sui, post lectiones suas, ab alio addiscerent in lectionibus vel disputacionibus.... enz.

4o. Soms staan de lat. dicta in H en B1 (b.v. fol. 24 v.) in een andere volgorde.

5o. In B1 komen de 10 geboden in het lat. in versvorm voor, zooals ook op het eind van De Consciencia (Chambon p. 32).

6o. Als 2e hoofdzonde wordt in B1 (en B3) ira, als 3e invidia genoemd; in H worden deze juist andersom behandeld.

7o. De inleiding tot de 10 geboden, 7 hoofdzonden en 7 werken van barmhartigheid is in H en B1 een weinig verschillend.

B1 fol. 31 r. H fol. 30 v.
Die boec der consciencien es elc minsche boven alle dinc sculdich te wetene ende dat es ghedeilt in drien. Die ierste partie heeft ane die X ghebode goeds die elc minsche es sculdich sonder enich onscout te wetene ende te houdene, ende van alsoe dicke als hise ghebroken heeft .. es hi sculdich te biechtene. enz. Van den X gheboden wie dat men daer af wael biechten sal dat VII capittel. Fondement ende beghinne gherechter biechten is wael konnen opluken dat boeck der consciencien ende wael daer uut konnen lesen die sunden ende biechten daeraf, dat die mensche syn consciencie berispt ende dat is ellic mensche sculdich te weten enz.

Zooals reeds uit § 2 (Besluiten) gebleken is, zijn De Consciencia en De Tribus Dietis in de hss. H en B op een bijzondere wijze gecompileerd. Zij worden niet achtereenvolgens tot het einde toe vertaald, doch nu eens wordt een deel van De Consciencia door een deel van De Trib. Dietis gevolgd, dan weer is het omgekeerde het geval. Daartusschen is ingeschoven een tractaat over de 10 geboden, 7 hoofdzonden en 7 werken van barmhartigheid.

De volgorde nu van het resultaat dezer compilatie is in beide hss. hetzelfde. Hieruit is dus af te leiden, daargelaten nog de overeenkomst in redactie, dat de beide hss. H en B1 op éénzelfde origineel berusten, waarin twee tractaten van Rob. de Sorbon n.l. De Consciencia en De Tribus Dietis met een ander tractaat over de biecht versmolten zijn. Dit derde tractaat, dat de decaloog, hoofdzonden en werken van barmhartigheid bevatte, is echter niet De Confessione geweest. Misschien zijn het verschillende tractaten geweest. Pogingen, om in de zeer uitgebreide lat. en

mnl. biechtliteratuur de bronnen van dit tractaat of deze tractaten op te sporen, hebben tot de, overigens weinig positieve, resultaten geleid, die in § 8 van dit hfdst. zijn neergelegd.

§ 6. De verhouding van de Lübecker incunabel ‘Speigel der Dogede’ en het hs. H.

Geffcken behandelt in de Beilagen van zijn Bildercatechismus des 15en Jahrhunderts I p. 141 een in 1485 te Lübeck gedrukte incunabel de ‘Speigel der Dogede’, die bij nauwkeurige vergelijking nauw verwant bleek te zijn met den tekst van het C.B., zooals ons deze in hs. H is overgeleverd. De inleiding van H met de inhoudsopgave der 9 capittelen, die als zoodanig in geen enkel der andere mnl. hss. voorkomt, wordt juist zoo aangetroffen in genoemde mnd. inc., evenals de indeeling in 9 cap. zelf. De inleiding is in H en de incunabel geheel hetzelfde.

H f. 4 r.: Lüb. inc. f. 210 v.:
Onse here seghet in den prophete ysayas dat men synen luden sal hoer sunden cond maken ende gheven hoer sunden te verstaen. Ende omdat voel lude syn, die dat latyn niet en verstaen ende die nochtan kunnen duytsche lesen ende herde gherne bat hoer sunden kennen solden om te bat hoer biecht te spreken ende int ghetal te komen der vrinden ons heren, soe is dit boexken ghemaect in duytschen ende versament uter heiligher scrift. Unse here secht dorch den propheten, dat men syneme volke ere sunde schal kundighen. unde darumme, dat vele lude synt de des latines nicht vorstaen, unde dudesch lesen konen, de ere sunde gherne bet bekenden klaerlyker de tho bichtende unde in den tal der vrunde godes tho komende, zo is dyt boek dat hyr na volghet in dudesch ghemaket unde vorsammelt uth der hillighen scrifft unde is ghedeelet in neghen deele effte capittele.

Soms wordt de tekst van H eenigszins gewijzigd, zonder dat de zin ervan verandert.

H f. 17 v. Lüb. inc. f. 217 r.
Waer dat sake dat die coninc van vrancryc hedde ghegeven eynen syn conincryc ende dat hyt namaels weder neeme.... Gheve yennich here synem knechte eyne lantschop, unde vorbode eme dar unrecht ynne to donde....

De vergelijking van den clerc, die aan de Parijsche Universiteit studeert en van den mensch, die in het ‘Boeck der Consciencien’ studeeren moet, wordt echter steeds volgehouden.

H fol. 20 r. Lüb. inc. fol. 219 r. Clercken te parys die daer ligghen ter scholen om te leren ende te studeren en syn gheyne guede studenten gheheiten, die te mynsten ter weken niet twe daghe ter scholen en ghaen. wie mach hy dan heyten int boeck der consciencie een guet scholier dene die des yaers cume eynwerf geyt te biechten. Clerke de tho parys tho der schole lygghen unde nicht men eyns in der weken in de schole komen dat heten krancke studenten. Alszo heten ze ock krancke studenten in deme boke der consciencien de des yares men eens bichten.

De titels der hoofdstukken komen met elkaar overeen.

H fol. 23 r. Lüb. inc. fol. 221 v.
Teghen weem dat men biechten sal dat vierde capittel. Die te parys nae orlof steyt ende weit wael in wat boeck of waer in dat men hem prueven sal hy waer herde sot hoerde hy dan van den mynsten meyster van parys. Dat veerde capittel is yeghen wen men bichten schal. De tho paris na orlove steyt ende weet wal wur ynne men ene proven schal he is dul geyt he to deme ghennen de plumb is.

Het slot van het Cancellierboeck is in beiden nagenoeg gelijkluidend.

H fol. 73 r. Lub. inc. fol. 254 r.
Nu bidden wy gode onsen here dat hy ons int boeck der consciencien alsoe wyslick leer studeren ende alsoe rouwelic te lesen in warechtigher biechten ende van onsen sunden alsoe hier te beteren dat wy nae dit corte leven moeten van den Nu wylle wy bydden unszen leven heeren dat he uns vorlene in deme boke der consciencien edder der samwitticheyt also wyszlyken tho studerende unde alzo ruweliken tho lesende in warer bycht (fol. 254 v.): unde unse sunde hyr in desser tijd

hoghen cancellier Jhesu cristi oerlof hebben te lesen mitten salighen int boeck des ewich levens nu ende ewelic Amen. der ghnaden tho beterende unde uns na alle unszer moghelicheyt vort in dogheden to bewarende. dat wy na dessen korten levende van deme almechtighen wysen unde guetlyken Canczeler Jhesu Cristo gheorlovet werden tho lesende unde schouwen mothen dat bock des levendes dat he sulven is unde myt allen hillighen leven in ewicheyden. Amen
(Deo gratias).

Terwijl H en Lübecker inc. in genoemde opzichten overeenstemmen en bovendien de dubbele verdeeling der 7e hoofdzonde luxuria en de overgang naar het 5e cap. gemeen hebben, zijn er ook enkele verschilpunten.

1o. De incunabel heeft een twaalftal uitbreidingen, o.a. een onderscheiding van avaricia in 4 species en een korte beschrijving der hellepijnen. Omtrent een en ander wordt fol. 250 r. gezegd: ‘Alze uns betughet de soom van den dogeden, dar vele van dessen reden ynne beschreven steyt.’

2o. De meeste lat. citaten worden weggelaten.

3o. Ten slotte, vele pleonasmen van H worden in de Lüb. inc. weggelaten. Hierdoor heeft de stijl aanmerkelijk aan beknoptheid gewonnen.

§ 7. De verhouding van de hss. H en W en de Lüb. incunabel.

In aansluiting bij het voorafgaande zij hier nog hs. W vermeld, waarvan de redactie eenigszins verschilt van die der andere mnl. hss. In W ontbreekt het begin van H en de Lüb. inc.

W. fol. 176 r. begint aldus: H fol. 7 v.
Een clerck die te parys versproecken wort syne confusie es licht ende cort. Want dat in weten niet meer dan honre vier ofte vyve. Die daer by syn want sy des oec balde vergheten Eyn clerc die misantwoert voer den cancellier van parys ende orlof wort ontseit syn confusie is cleyn want dat en weten niet dan hoere V of VI die by den cancellier syn mer

moeghen Maer die in der lester pruevinghen quolicken antwort uutten boecke der consciencien Dat sullen sien ende hoeren die heilghe drievoldicheit .... die misantwoert in den boeck der consciencie voer den cancellier van hemelryc ende daer wort gherefutiert ende orlof wort ontseyt dat sullen sien ende hoeren al die enghelen ....

De vergelijkingen worden behouden, doch verkort:

W fol. 176 v. H fol. 9 r.
Die cancelleer van parys in prouwet gheenen clerck syns ondancs maer soe in eest niet voer den hoeghen canceleir want wy moeten al van henen eest ons lief ofte eest ons leyt Ende oec in moeghen wy niet weeten wanneer .... Die cancellier van parys en proeft gheinen clerc noch en deyt hem orlof heischen syns ondancs. mer alsoe en eest niet voer den almechtighen cancellier van hemelryc. want niemant al wolde hyt en mocht gheschien dat hy altoes hier leven mochte mer wi moeten al voer den groeten cancellier comen ....

De redactie van hs. W is bekort 1) door het weglaten van pleonasmen, die vooral in H talrijk zijn en 2) door samensmelting en vereenvoudiging van zinnen. Bovendien ontbreken vele lat. citaten, die in H en de andere hss. voorkomen. De inhoud is echter hetzelfde gebleven. Tusschen H, W en de Lüb. inc. bestaat een nauwe verwantschap.

1o. Vooreerst heeft W dezelfde verdeeling in cap. en dezelfde titels als H en de Lüb. inc.

W fol. 180 v. H fol. 16r. Dat ander capittel es van rouwen der sonden Van den rouwe om die sunden dat II cap.

2o. W heeft dezelfde volgorde der hoofdzonden als H. Als 2e hoofdzonde wordt in H en W invidia genoemd, welke in B en B3 op de 3e plaats komt.

3o. W heeft gedeeltelijk dezelfde uitbreiding van H, die § 5, nr. 2 vermeld werd: ‘ay nu merckt .... W f. 181 r.: och meerct die grote goedertherenheit ....

4o. ook de dubbele verdeeling der 7e hoofdzonde: luxuria (W f. 201 r), die ook in de Lüb. inc. voorkomt (zie § 6).

W staat echter tegenover H en de andere mnl. hss. door een aantal uitbreidingen (zie § 8), soms 1 fol. groot, welke het alle met de Lüb. inc. gemeen heeft. Terwijl het begin van W noch met het begin van H, noch met dat van de Lüb. inc. overeenstemt, is het slot nagenoeg gelijkluidend met laatstgenoemde redactie. Zoo komt in W de tusschenzin van het slot van de Lüb. inc. voor, die in H ontbreekt:

W fol. 222 r. Lüb. inc. fol. 254 v. ende na allen onsen vermoeghen doeghdelike toe weerden .. unde uns na alle unszer moghelicheyt vort in dogheden to bewarende ....

Als voorbeelden van de verschillende uitbreidingen, die we slechts bij de Lüb. inc. en bij W vinden, worden hier de volgende medegedeeld:

1o. Het einde van de 1 fol.-groote passage over de woekeraars:

W fol. 194 r. Lüb. inc. fol. 229 r. diese onsalighe mynschen sulden billics die lelicheit hoerre sunden mercken ut lelicheit haers namen want sy schamen hen te heyten dies sy hen niet in schamen toe syn dats woeckenaer .... Desse unsaligen mynschen scolden ere groven sunde merken uth lelicheit eres namen wente se schemen sik wokener to hetende unde nicht to wesende ....

2o. Een passage over:

W fol. 194 r. Lüb. inc. fol. 229 r.
Van alderhande arbeyde Van allerleye mynschen arbeyde

3o. De beschrijving der hellepijnen:

W fol. 212r. Lüb. inc. fol. 245 r.
Soe houde dich mit soerchfoldicheyt voer die helsche vier onspreckelic calde onleydelicken So beware dy sorchlyken vor der helschen pyne wente dar ys unlesschselik vuer unde unsprekelike

stanck tastelicke donckerheyt onsterflicke wormen anxstelicke vrese ende fenynde dieren ende crysselynghen van tanden gheween van ougen ende cort ghesacht all dat bedroven mach .... kulde. unlydelik stanck, vorverlike dusternisse unsterflike worme, angestlyke wrede unde fenynde deerte knirsinge der tene unde wenent der oghen, unde kortlyken ghesecht allent dat bedroven mach....

Voor de verschillende invoegingen wordt zoowel in W als in Lüb. inc. dezelfde bron genoemd, die elders niet vermeld wordt:

W. fol. 217 r. Lüb. inc. fol. 250 r. .... als ons tueghet die somme van den doechden daer vele in van diesen staet ghescreven. .... Alze uns betughet de soom van den dogeden dar vele van dessen reden ynne beschreven steyt.

Uit het voorafgaande is dus af te leiden, dat H, W en Lüb. inc. nauw verwant zijn. Zij komen uit eenzelfde bron, doch W en Lüb. inc., beide een latere redactie van het C.B., maakten nog gebruik van een andere bron blijkens een twaalftal invoegingen, die in beide nagenoeg geheel overeenstemmen. Het is de verhouding tot deze bron, die we thans nog nader zullen onderzoeken.

§ 8. Het Cancellierboeck en de Summae van Wilh. Peraldus.

De vermelding van een Somme van den Doechden in hs. W en de Lüb. inc., als bron: ‘daer vele in van diesen staet ghescreven’, deed mij, na eenig zoeken en vergelijken, vermoeden1), dat we hier te doen zouden hebben met een werk van Wilhelmus Peraldus (Paraldus), bisschop van Lyon, gestorven ± 12702).

Zijn zeer uitgebreide Summa Virtutum werd voor het eerst gedrukt te Keulen in 1479. Ik raadpleegde de incunabel van de Kon. Bibl. in Den Haag, die 423 folio's groot-octavo omvat, niet genummerd3).

Zijn Summa Viciorum werd 1474 te Basel gedrukt; deze telt 351 folio's groot-octavo, eveneens niet genummerd1).

Een vergelijking van deze werken met gedeelten uit het C.B. is slechts van relatieve waarde, daar de redactie van deze summae zoo uitvoerig is, dat ze bij vertaling en aanmerkelijke bekorting moeilijk meer te herkennen is.

I. Beperken wij ons vooreerst tot die gedeelten van hs. W en Lüb. inc., die in de andere teksten niet voorkomen.

a) Voor verschillende van deze gedeelten kon ik, ook na inzage van de zeer uitgebreide inhoudstafel, aan het begin van beide lat. incunabels opgegeven, geen plaatsen ter vergelijking vinden. Zulks was o.a. het geval met het gedeelte in H en Lüb. inc., dat de hellepijnen beschrijft, en met de verhandeling ‘van alder hande arbeyde’, waarin over den plicht om te werken gehandeld wordt.

b) Voor andere gedeelten van W en Lüb. inc. gelukte het in de lat. summae plaatsen te vinden, die er waarschijnlijk mee parallel loopen. Zoo zij hier medegedeeld de passage, die handelt over de liefde tot de vijanden.

Hs. W. fol. 215 v. Summa Virtutum.
Van den vyanden toe mynnen dat Xde capittel. De Caritate Cap. XIIII.
  De dilectione inimicorum.
.... Die ierste reden es .... want het orbaerlic es die vyanden toe mynnen dan die vrunde omdat men die wonden der sonden mit dieser mynnen mach gheneesen. Als ons tueghet sinte Augustyn. Ego.... cognosco. Tercium est quod dilectio inimicorum nobis est utilior quam amicorum. Ipsa valet ad spiritualium vulnerum sanationem. Augustinus. Ego.... cognosco.
 
Totten anderenmael.... dat die ghene die den anderen mysdoet, doet syne ziele gheesteliken .... Het es oec een grote wreetheit ende onbaerlike wraecke te doen an eenen doden mynsche. .... Est enim spiritualiter mortuus. Noli insanire in fratrem tuum mortuum sed ei potius compatere.

Totten vyfden mole sullen wy overdencken, dat diese mynne den duvelen alre meest myshaghet. Quintum est quod diabolo hec dilectio est molestior.
 
Totten sevenden male soe sullen wy dencken, dat wy niet wreecken in moeghen sonder onsen schade. Septimum est quod non potes ex preposito nocere proximo tuo quin tibi noceas.

De passage over de woekeraars, die zich in W en Lüb. inc, bij het 6e gebod aansluit en in de andere mnl. hss. niet voorkomt, blijkt nogal dicht te staan bij ‘de multiplici iniquitate usurarii’, zijnde in de Summa Viciorum van De Avaricia, het 2e dl. cap. 1.

Hs. W fol. 193 v. Summa Viciorum.
Die ghyrighe onsalighe woeckenaren vercoepen den tyt de hen niet in es. Want god heeft eenen tyt ghesat int ghemeyne allen mynschen. Ende daer om sullen sy mit rechte derven der rusten des nachts Ende dat leicht des daghes. Ende heir om soe eest een onwys preister, die voer hare zielen synghet ofte leest Requiem om hen raste te vercryghen enz. Prima autem iniquitas est quod ipse tempus vendit qui inter omnia transitoria maxime voluit (in de tekst staat verkeerdelijk: noluit) dominus esse commune omnibus.... Cum enim vendiderit requiem noctis et lucem diei merito istis carebit. Unde fatuus est sacerdos qui cantat pro eo Requiem eternas. enz.

Alvorens men uit de voorafgaande parallelplaatsen een conclusie kan trekken, dient men rekening te houden met het feit, dat dergelijke onderwerpen in middeleeuwsche tractaten, redactioneel soms vrij dicht bij elkaar staan, zonder dat ze direct van elkaar afhankelijk behoeven te zijn. Iets dergelijks werd reeds opgemerkt betreffende de redactie van den decaloog (zie § 5).

Mijn vermoeden, dat met de Somme der Doechden de Summa van Peraldus bedoeld is, werd bij het zoeken naar andere dan bovengenoemde voorbeelden gedeeltelijk bevestigd. Gedeeltelijk, want

dit voorbehoud dient gemaakt te worden, dat de vergelijking van den zeer uitgebreiden lat. tekst met den mnl. geen bepaalde conclusie toelaat. Het is echter waarschijnlijk, dat de compilator hier en daar fragmenten heeft uitgenomen en deze zeer bekort.

II. Vanzelf rijst de vraag, of niet beide Summae als bronnen te beschouwen zijn van die gedeelten in het C.B., welke niet tot de tractaten van Rob. de Sorbon te herleiden zijn, nl. de verhandeling over den decaloog, de hoofdzonden, de werken van barmhartigheid en het slot van het C.B., dat uitvoerig handelt over de verschillende manieren, waarop men ‘genoegdoening’ zal geven van de zonden.

Vooreerst worden de tien geboden in de Summa Viciorum niet behandeld. De volgorde der hoofdzonden is er geheel anders dan in het C.B.

Dit geldt ook voor hun onderverdeelingen, die in de summa veel talrijker zijn. Accidia b.v. heeft 16 species. De aanhalingen uit Bijbel en Kerkvaders, uit Boëtius en Seneca beslaan soms de helft van een folio tekst. Dit alles is ook op te merken voor de werken van barmhartigheid.

Bij vergelijking van de 40 folio's (quarto) van het C.B., die over de zonden en de werken van barmhartigheid handelen, met de 350 folio's (octavo) van de Summa Viciorum (de vele citaten en dicta worden hierbij in mindering gebracht, door de octavo's van de summa tegen de quarto's van het C.B. te laten wegvallen), komt men tot een verhouding 1:8.

Zelfs wanneer deze summa als bron van het C.B. te beschouwen was, wat ons echter om de in het voorafgaande opgenoemde redenen, onwaarschijnlijk voorkomt, zou bij een dergelijke besnoeiing de tekst van het C.B. aanmerkelijk veranderd zijn.

Veeleer heeft de compilator voor genoemde gedeelten van het C.B. een werk van veel kleineren omvang geraadpleegd.

III. Thans blijft nog over, om aan te toonen, dat de varianten van W en Lüb. inc. die in de overige mnl. hss. niet voorkomen, invoegingen of uitbreidingen zijn. Hiervoor komen de volgende waarschijnlijkheidsredenen in aanmerking.

1o. Het C.B. is een compilatie, waarvan de tractaten van Rob. de Sorbon als uitgangspunt moeten worden beschouwd. De naam Cancellierboeck komt slechts in H (1471) voor. Hs. B1 (geschreven waarschijnlijk ± 1540) heeft dezen naam niet meer. Hs. W. (± 1475)

heeft reeds den titel: ‘boecke der beichten’. De vergelijkingen tusschen den student der Parijsche Universiteit en den biechteling zijn in W. gedeeltelijk bekort; de eerste vergelijkingen zijn (reeds) weggelaten. De Lüb. inc. heeft als titel: Speigel der Dogede. In de latere overlevering wordt dus, naar onze meening, het C.B. door den aard der invoegingen en besnoeiingen in meerdere mate specifiek biechtboek, wat ook reeds uit de titels blijkt.

2o. De bedoelde varianten van W en Lüb. inc. hebben bovendien meer het karakter van invoegingen, wanneer men den samenhang beschouwt, waarin ze voorkomen. Zoo wordt aan een passage over den plicht om de armen lief te hebben (naar aanleiding van de werken van barmhartigheid) een korte verhandeling vastgeknoopt over Christus' lijden en armoede.

3o. De oudste hss. nl. H (1471) en fragment B3 (van ± 1470) hebben deze invoegingen niet. Toegegeven zij, dat het tijdsverschil tusschen deze hss. en W gering is.

Op grond van de hier voornoemde feiten samen, mogen we dus aannemen, dat de gedeelten van W en Lüb. inc., die in de andere mnl. hss. niet voorkomen, invoegingen van jongeren datum zijn.

 

Tot beter begrip van den hierna volgenden stamboom, waarin als resultaat der vorige §§ de filiatie der hss. is weergegeven, zij nog

illustratie

dit vermeld. De afschrijfster van H kende weinig of geen latijn. Zulks blijkt uit de vele fouten, die ze tegen deze taal begaat bij het aanhalen van lat. citaten, die soms heelemaal corrupt zijn. Om deze reden alleen reeds kan H niet als de directe vertaling der hiervoor in aanmerking komende lat. tractaten beschouwd worden.

Hs. B1 heeft verschillende tekstfouten en dittographieën, waaruit blijkt, dat het een afschrift is, terwijl ten slotte de fragmenten B2 en B3 ipso facto moeilijk als origineel te beschouwen zijn.


Vorige Volgende