Onze boeren

Toneelen uit den Boerenoorlog van 1798

[p. 54]

V
Nijs Mariën.

In het dorp neemt men de laatste schikkingen voor den volgenden dag.

Overal in den omtrek waakt de boer; hij ligt op den grond; het geweer is door eene loopgracht gestoken, die den zandweg bestrijkt.

Het oor staat voor het minste gerucht open. De wezel die over het gevallen loof trippelt, de nachtuil die op prooi loerend rondvliegt, de wilde kat, die door het hout slingert - elk gerucht doet hem opschrikken en scherp toezien.

Een voetstap klinkt in de verte; eene zwarte gestalte nadert.

‘Wie daar?’ - ‘Goed volk!’ - ‘Geef het wachtwoord!’

't Is een van de manschappen, die den omtrek verkennen.

Hij dwaalde rechts en links op de wegen; hij heeft boeren in hunne hoeven ondervraagd; hij sloop door hout en bosch - doch nergens ontdekte hij onraad.

Het hart van menigen boer wordt bij die woorden kalmer, en lachend zegt men eerst fluisterend, dan luid op: ‘loos alarm!’

Toch niet!

Van Gansen verlaat de Heyblom. Blijkbaar wacht hij iemand op den rand van het mastebosch, dat bij de lichtspeling der maan door de soms ruischende takken, als met geesten schijnt bevolkt te zijn.

Scherp luisterend bukt de kommandant het hoofd, het oor deels naar den wind gekeerd, en hij hoort flauw het onderbroken gefluit van eenen pijper.

De klank verdwijnt, keert weer, wordt duidelijker, nadert en

[p. 55]

een vroolijk deuntje danst als eene fee tusschen het suisende speldeloof.

Een glimlach speelt op het wezen van den kapitein.

‘'t Is hij!’ mompelt Van Gansen en snel gaat hij het bosch in, welks grond met dansende lichtvakken bestrooid is.

Een half uur later verschijnt de bevelhebber andermaal op den boschrand.

Een spion, uit Diest gekomen, heeft hem bericht dat Nijs-Mariën de waarheid heeft gezegd: ‘Morgen verlaat de vijand Diest, om, voorzien van kanons, eene verkenning te doen in de richting van Meerhout, Moll en Gheel; andere troepen trekken op naar Tongerloo. Men wil dus de patriotten omsingelen.’

Zoo staat er te lezen op een geel stukje papier, het titelblad van een oud kerkboek, het hemelsch Palmhof, dat de spion uit zijne schoenen heeft gehaald, en waar het onder een dubbelen zool verborgen was - en onder dat bericht staat eene C. (Cilia).

Dat treft Van Gansen! Het kloeke meisje volbrengt dus trouw haren last ‘Bij mijner ziele zaligheid’ heeft ze gezegd, ‘gij kunt op mij rekenen.’

De spion heeft mondelings nog andere berichten meegedeeld: de gemoederen in de stad zijn den patriot niet gunstig; men vreest daar altijd de weerwraak der Franschen.

De adjudant-generaal Lautour zakt met eene vliegende kolom, langs den kant van Turnhout, op Gheel af. Generaal Jardon, een Waal van Verviers, dus een Belg van geboorte, is door het directoire andermaal in werkzamen dienst geroepen, en zal te Veerle het bevel op zich nemen van de troepen, uit Leuven en Diest oprukkend. Meerhout en Moll hebben met generaal Chabert af te rekenen. Het vereenigingspunt der verschillende kolommen is Gheel.

‘Jardon’ mompelt Van Gansen bitter, ‘een landgenoot, die op zich neemt zijne landgenooten te vermoorden.... de verrader!’

De maan is ondergegaan; de schemering heerscht; in het Oosten ziet men de eerste lichtstrepen van den nieuwen dag.

Nijs-Mariën heeft niet geslapen; voortdurend beluistert hij elk

[p. 56]

gerucht dat buiten opstijgt. Rondom het drossaardshuis, en op het plein vóór hetzelve, is weinig beweging: deze is naar buiten het dorp overgebracht, in afwachting van den aanval.

Een oogenblik hoort de spion echter stemmen; eene groep boeren verlaat het huis en kort nadien klinkt in de verte het getink van den hamer op het aambeeld.

De patriotten hebben den smid opgezocht, die met den smokkelaar en Row, in de wachtkamer zat. De wapens der boeren moeten gescherpt worden; hier vraagt men een ijzeren band om den steel der zeis; dáár moet de schroef aan het slot van een geweer worden vastgezet; ginds wil men eenen knuppel met ijzer doen beslaan.

Norris heeft een hazenhart en zou ook wel het hazenpad willen kiezen, bij het hooren van het verschrikkelijk woord ‘morgen.’

Hij durfde echter niet; want die ruwe smokkelaar had lachend gedreigd, hem Row achterna te zetten - en Row, geloof het vrij, heeft dit verstaan.

Trouw bleef de hond ook op de hielen van meester Vulcaan, zoo trouw dat deze niet anders denkt, of die ruwe schelm is de suppoost van den boozen geest.

Row toonde den smid geene vriendschap, hield zich op afstand, liet de tanden zien als Norris hem wilde streelen of hem zoo fatsoenlijk toesprak, alsof hij een groot heer was; hij volgde den bangerik op den voet, ging liggen als deze zich neerzette, ja, zelfs als Row de oogen toeneep en scheen te slapen, betrapte de smid den falsaris dat hjj wel degelijk door de wimpers loerde.

‘'t Is’ zoo denkt de smid, ‘'t is een gemeene rakker, die Row!’

Nu de boeren den held naar de dorpssmis vergezelden, liep Row naast den smid; in het werkhuis ging de hond op eenige stappen van het aambeeld liggen, en 't scheen hem niet te deren dat de gloeiende vonken, onder den hamerslag, rond hem vlogen.

Niemand dacht voor het oogenblik aan den gevangene.

Deze heeft meer dan eens zijne wandeling door den kelder hervat, zonder eene reet van een vinger breed te vinden om door te kruipen, en nu staart hij door het keldergat naar buiten.

[p. 57]

Eene donkere schaduw schuift voor de ijzeren staven: 't is geene schaduw, 't is eene zwarte massa, die voor de opening neerzakt.

Nijs-Mariën treedt eenige stappen achteruit, zonder een woord te spreken.

‘Zijt ge daar?’ fluistert eene stem.

‘Wat wilt ge?’ zegt de gevangene met ingehouden stem. Bliksemsnel komt er een denkbeeld van redding in zijnen geest op.

‘Wie zijt ge?’ zegt hij.

‘Men zegt dat gij van Diest komt,’ hervat de stem.

De spion zwijgt achterdochtig.

‘Hebt ge daar mijnen Selm niet gezien? Selm Broninckx?’

De ondervraging is voor den gevangene zóó wonderlijk, zóó verward dat deze niet onmiddellijk een antwoord gereed heeft. Hij herhaalt echter zijne vraag:

‘Wie zijt ge?’

‘Ik,’ antwoord de stem; ‘ik ben vrouw Broninckx, ik ben de moeder van Selm.’

Nijs-Mariën heeft zijne tegenwoordigheid van geest heroverd. Hij meent te zeggen: ‘Selm? neen, dien ken ik niet!’ Maar wie weet of dit onverwacht gesprek niet een middel tot redding wordt!

‘Selm?’ zegt hij onbeschaamd, ‘wel zeker ken ik hem.’

‘Hebt gij dan ook Cilia Braken te Diest niet ontmoet? Zij ging om hem bij zijne moeder te doen terugkeeren.’

‘Wel zeker!... Zijt gij de moeder van die Cilia.... Hoe noemdet gij haar?’

‘Cilia Braken. Neen, ik ben hare moei; maar ik ben de moeder van Selm.’

‘Zoo, zoo! Welnu, het ziet er te Diest niet zeer plezierig uit voor uwen Selm....’

‘Wat zegt ge daar?’ onderbreekt driftig de goede vrouw. ‘Zou Selm in gevaar zijn?’

‘Voor de weerlicht! In gevaar? Wel wie zou het niet gelooven!’ en stoutweg liegt de spion: ‘Morgen zal men hem een kogel door den kop jagen!’

[p. 58]

Een bange schreeuw ontspringt aan moeders borst en akelig galmt hij door den hollen kelder. De arme vrouw wil opstaan - zij kan niet; zij wil spreken - hare keel is toegewrongen.

‘Wat hebt gij daar gezegd?’ stamelt zij ten laatste.

Hare handen omvatten de staven en zij drukt het hoofd tegen het ijzer, om des te beter het antwoord op te vangen.

‘Wel, ik zeg,’ hervat de deugniet, met eene ongenadige en eigenbaatzuchtige berekening, ‘ik zeg dat men hem morgen als spion eenen kogel door den kop zal jagen.’

Na die woorden hoort moeder Broninckx hem in den kelder heen en weer gaan, en een deuntje tusschen de tanden schuifelen.

‘Maar dat kan niet waar zijn! Mijn Selm is voor den soldatendienst opgeroepen; hij is geen spion!’

‘Och dit of wat anders!’ zegt Nijs-Mariën losweg. De republiek maakt al bitter weinig onderscheid! Het leven van een mensch wordt door haar zoo min geteld als het leven eener vlieg.’

Nijs-Mariën geeft geene uitlegging aan zijne woorden; de schelm heeft nog te weinig inlichtingen, om met de noodige juistheid te kunnen liegen.

De oude moeder, nog altijd voor het keldergat gezeten, weent snikkend.

Menschenstemmen naderen het drossaardshuis; het zijn die der boeren, van de smis teruggekeerd.

‘Ga weg,’ zegt de spion driftig en blijkbaar op alles bedacht, ‘en kom terug als de brigands voorbij zijn. Ik zal u zeggen hoe gij uwen Selm redden kunt.’

‘Hem redden?’

‘Dat zal slechts van u afhangen. Ga nu of alles is verloren.’

Vrouw Broninckx staat snel op en verdwijnt aan den hoek van het huis; zij begrijpt zelve het gevaar dat te allen kant loert en dreigt.

De boeren zijn binnen; in het huis heerscht op dit oogenblik veel beweging. De gloed van het vuur, dat in den haard brandt, verlicht het vertrek. De aanwezige boeren spreken luid en niemand denkt nog aan den gevangene.

[p. 59]

Twee- of driemaal gaat moeder Broninckx langs het venster en keert dan naar den kelder terug.

‘Zijt gij daar?’ vraagt ze andermaal fluisterend. ‘Zeg me nu hoe ik mijnen Selm redden kan.’

‘Zoo lang ik hier opgesloten zit, is er aan zijne redding niet te denken, en dewijl men mij morgen eenen kogel door den kop zal jagen, is er ook niemand die uwen Selm uit de handen der republiekeinen trekken kan. Alle gesprek met u is dus nutteloos....’

‘Spreek, wat moet ik doen? Ik ben tot alles gereed. Ben ik zijne moeder niet?....’

‘Welnu, doe dan de deur van dit gevloekt hol open, en zoowaar ik leef, morgen in den voormiddag zal Selm frisch en gezond hier zijn.’

‘De deur is bewaakt....’

‘Verwijder den schildwacht, koop hem om of maak den kerel dronken....’

‘Neen, ik zal den kommandant der boeren over uwe vrijlating spreken.’

‘Zijt ge dwaas? In dit geval is alles verloren!’ antwoordt de spion driftig. ‘Handel integendeel met spoed en in alle stilte. Gij hebt geene vijf minuten tijd meer. Het leven van Selm hangt aan eenen draad’

Aarzelend staat vrouw Broninckx op; aarzelend sluipt zij de openstaande huisdeur en den donkeren gang in, en bemerkt dat de schildwacht zijnen post verlaten heeft.

Hij is inderdaad in de wachtkamer getreden, staat vóór het vuur en luistert, dom lachend, naar het gezwets van den smokkelaar, die op alle tonen de heldhaftige hoedanigheden van Row roemt.

In den gang komt moeder Broninckx tot een vast besluit; zij sluipt nader, schuift snel de twee grendels weg en alsof de spion die beweging verwacht heeft, stoot hij driftig de deur open: - eene zwarte gestalte springt in den gang - vóór de weduwe door en... het huis uit.

De ontsnapping heeft bliksemsnel plaats gehad.

[p. 60]

Row, die in de wachtkamer aan de voeten van zijnen meester ligt, gromt en jankt onrustig in zijnen slaap.

Een trap van den smokkelaar doet hem opspringen; nu scherp naar de deur starend, spitst hij de ooren, gromt of hij een verdacht gerucht hoort, loopt naar de deur en keert even onrustig tot zijnen meester terug.

‘Wat zit er dien hond toch in den kop?’ zegt de smid, die met een ontsteld gezicht de beweging van Row volgt. ‘Zou de vijand reeds daar zijn?’ fluistert Norris er bij.

‘Wel neen,’ spot de smokkelaar, ‘'t is uw wijf, smid, die u komt halen!’

‘Neen, neen,’ hervat Norris, het oog strak op de deur gevestigd.

‘Muizennesten, smid, zooals er u zooveel in de hersenkas broeiën!’ maar toch staat de smokkelaar op, opent de deur en blikt in den donkeren gang.

Op dat oogenblik verlaat vrouw Broninckx, zonder gezien te zijn, het drossaardshuis.

Nijs-Mariën is reeds in de schaduw der boomen verdwenen, en de arme moeder heeft niet de minste kans hem andermaal zijne beloften opzichtens Selm, te herinneren.

De spion kent het dorp; de duisternis begunstigt zijne ontsnapping; hij bereikt het open veld, zonder tot nu toe door de boeren ontdekt te zijn.

‘Hoort ge niets?’ vraagt een boer, die buiten het dorp op eenen houtwal staat, aan zijnen kameraad, en loert als een vos door de takken.

‘Ik hoor niets,’ mompelt de aangesprokene, ‘evenmin merk ik onraad.’

Toch ziet hij nogmaals scherp over de weiden, die deels door het Nethe-water overstroomd zijn, en ook langs de elzenheggen, die, ofschoon bladerloos, donkere schaduwen afwerpen.

‘Stil.... ik hoor gerucht!’

‘'t Is de wind, die de takken en het dorre loof doet ritselen.’

‘Neen, 't is of ginder iets donkers naar den overkant kruipt.

[p. 61]

‘Ik zie niets.’

‘Nu, wie het ook zijn moge, ik wil hem bewijzen dat de jongens wakker zijn.’

‘Pas op, 't is misschien een der onzen die terugkeert. Roep eerst: ‘Wie daar?’

Helder klinkt het geroep van den schildwacht; niets beweegt zich, geen geluid antwoordt.

De boer denkt de plaats, waar hij de beweging bemerkte, goed te hebben onthouden; hij legt aan en het schot valt.

Een geweldige bons, alsof iemand in het water stort, laat zich hooren.

Op het schot, dat tweemaal door de echo herhaald wordt, komen heggen en struiken in beweging: de slag heeft alom onraad doen vermoeden. Rechts en links verschijnen gewapende boeren.

Men verneemt wat er gebeurd is, en ofschoon men den schildwacht verwijt, dat hij zoo dwaas opschudding maakt, gaan de stoutsten op verkenning uit.

Men doorzoekt de heggen en den kant der rivier, en het geroep van: ‘hulp, hulp!’ galmt flauw over het water heen.

Op eenigen afstand spartelt een menschelijk wezen in den diepen stroom. Men bereikt de plaats waar de drenkeling krampachtig de hand rond een uitstekenden wortel geslagen heeft; doch de wortel scheurt af en met een bangen kreet schiet het lichaam onder water en wordt door den stroom meegesleept...

De boeren luisteren of zij de stem nog hooren, doch alles is stil.

‘Verdronken!’ zegt een der boeren.

‘'t Was een der onzen,’ laat een ander er medelijdend op volgen; ‘doch wie?’

Men telt en hertelt, men roept de namen van hen, die zich op den voorpost bevinden; niemand ontbreekt.

‘Misschien een ongelukkige die naar huis wilde...’ wordt er opgemerkt.

‘Onverschillig,’ zegt een oude boer; ‘laat ons toch een Vaderons voor zijne ziel bidden,’ en hij neemt de muts af en allen volgen zijn voorbeeld...

[p. 62]

Als een deel der manschap in het dorp en in het wachthuis terugkeert, en een dezer het gebeurde vertelt, roept de smokkelaar uit:

‘Wel dat kan de spion, Nijs-Mariën, zijn, die uit den kelder gevlucht is!’

Inderdaad de deur staat open en de gapende schildwacht, die zich nog altijd warmt, maakt zich snel uit de voeten om den storm te ontgaan, die boven zijn hoofd zal losbersten.

‘Alleen Row is alles gewaar geworden!’ zegt zegevierend de smokkelaar.

‘Ja,’ zegt de smid, die het groote raadsel tracht te ontcijferen, hoe de hond deze vlucht in zijnen spiritus kreeg, ‘ja, die Row heeft menschenverstand!’

Van Gansen luistert verstrooid naar het kruisvuur van uitleggingen,

Hij begrijpt alles, nu hij nadenkt wat de arme moeder hem, in onsamenhangende woorden, heeft gezegd.

Hij schijnt zich overigens om de ontsnapping niet te bekommeren. De dood heeft immers recht gedaan!