|
| |
| |
| |
VII.
De Stem des Gewetens.
Er heerschte nog slechts eene flauwe schemering in de gevangenis, toen Frans plotseling, en met eenen gil, wakker schoot. Een pynlyke droom had hem in zynen slaep gefolterd.
- Waer ben ik? morde hy; en opstaende tastte hy langs de muren, als om in zich-zelven die vraeg te beantwoorden. Zyne handen schoven langs de klammige wanden; hy voelde de yzeren traliën van het luchtgat, en toen hy de volle overtuiging kreeg, dat hy zich in de gevangenis bevond, zakte hy droevig op den grond neder.
Frans schrikte voor zich-zelven. Hy herinnerde zich het lyden van zyne familie; het tooneel met het gouden kruis;
| |
| |
hy zag de beelden, die hy in zynen droom gezien had, weêr voor zynen geest opryzen, en wanhopig bedekte hy het aengezigt met zyne handen.
Daer slaet hy weêr voor zyne oogen - die schoolmeester! Zyne blikken branden in zyn bleek en lydend gelaet. Zyn gezigt en zyne handen zyn mager en afgeteerd, en zyne gryze hairen hangen ordeloos langs zyne wangen. De vinger zyner regterhand houdt hy dreigend in de hoogte, en de jongeling meent zyne stem te hooren, welke hem toeroept: ‘Vermaledyding!’
Met den linker-arm houdt de schoolmeester eene vrouw aen zyne borst gekneld; haer bloot hoofd, met lange en losse, grauwe hairen, hangt achter-over, en de jongeling ziet een uitgemergeld en loodkleurig aengezigt.
Hy herkent zyne moeder!...
Een akelige gil ontsnapt, ten tweede male, aen de borst van Frans, en zyne armen uitstrekkende, vermengt hy zyne gebeden om genade, met die van het beeld van Clara, welke hy aen de voeten van Ivo denkt te zien bidden en weenen.
Maer het beeld des schoolmeesters stoot onbarmhartig Clara van zich weg, en toont het bleeke lyk van de arme Martha, dat steeds digter by den ongelukkige dryft, en terwyl hy van den eenen hoek der gevangenis naer den anderen vlugt, hem onverbiddelyk blyft opvolgen.
Dat was de stem van het geweten!
Vermoeid, zakte de soldaet in het midden van de
| |
| |
gevangenis neder, verborg het aengezigt in zyne handen, en bad om genade en erbarming....
De koesterende zon wierp haer mild licht door het tralievenster, en joeg de duisternis uit den kerker; dat gaf den jongeling moed. Een lange zucht steeg uit zynen boezem op, en de rood geweende oogen ten hemel heffende, dankte hy God, dat met die twyfelende schemering, de schrikbeelden van zynen droom verdwenen waren.
Naermate zyn gemoed bedaerde, verdween ook de diepe indruk, welke die nacht op hem gemaekt had. Niettemin herinnerde hy zich nog angstig en beschaemd den brief, dien hy den vorigen avond van den schoolmeester ontvangen had.
Met eene bevende hand voelde hy onder den borstlap, en overtuigde zich weldra, dat die brief aen het gewoone onderzoek ontsnapt was.
Ontroerd beschouwde hy beurtelings het schrift of het lak; herhaelde malen wilde hy dit laetste breken - maer telkens trok hy sidderend de hand terug. Hy vreesde daer binnen het verwytende gelaet van Ivo afgeprent te zien!
Eindelyk schepte hy moed, en het eerste wat zyne oogen trof, waren de streelende woorden: ‘Lieve Frans.’ Dat was eene verligting, en met een straeltje hoop in het hart, ving hy aen:
‘Lieve Frans.
‘Waerom klopt myn hart zoo angstig? Waerom beeft
| |
| |
myne hand, nu ik dezen brief aenvang? Frans, het is omdat er een geest in my spreekt, die my, by het lezen van uwen laetsten brief, toeroept: ‘Hy heeft u vergeten!...’
‘Zou dat waer zyn? Zoudt gy de eerste beginselen der deugd verstooten; zoudt gy de gevoelens van vriendschap en liefde, onder de voeten willen trappen? Zoudt gy uwe moeder miskennen, uwe Clara vergeten, en my.... ach! voor my zal ik niets vragen....
‘O, laet my de hoop, dat gy niet verloren zyt! Laet my de zoete gedachte, dat ik nog een' traen in uw oog zal mogen zien glinsteren, als gy wederkeert!... Wy hebben uwe miskenning niet verdiend, Frans!
‘Ik dwael misschien; doch waerom schryft gy: ‘Laet myne brieven aen Ivo niet zien!...’ Wat heb ik u misdaen, Frans, dat gy my wantrouwt?... Spreek, en als de grysaerd schuld heeft, zal hy het boeten, door uwe vergiffenis af te wachten....’
Eene pynlyke uitdrukking vertoonde zich op het gelaet des jongelings. - ‘Hy heeft het dan geraden, morde hy; hy heeft dan met zyn valken-oog, tot in het diepste myner ziel gelezen....’ Het hart van den soldaet begon onstuimiger te kloppen: de gedachte aen het droombeeld, drong zich weder in hem op, en slechts met moeite las hy den brief van den ouden man voort:
‘....Waerom vraegt gy altyd geld? Gy, die toch wel weet, dat uwe moeder en Ivo arm zyn, en dikwyls tegen
| |
| |
den honger hebben moeten kampen! Gy, die nooit vergeten mogt, dat een kopermunt voor ons, meer dan eens, een diamantsteen was!...
‘Frans, ik heb de waerheid ondervonden van hetgeen een wysgeer der oudheid zegt: ‘Het goud en het zilver ‘toetst men aen den steen; maer het hart van den mensch ‘aen het goud en zilver.’
‘Zoo heb ik uw hart getoetst, en - ach! kondet gy zeggen, dat ik my bedrieg! - ik heb er neiging tot het kwaed in gevonden....
‘O, myn kind! indien het zóó is, houdt u aen den boord van den afgrond tegen. Werp eenen blik in het verledene, en gy zult er hartroerende stemmen hooren opstygen, welke u zullen spreken van God, moeder en menschenliefde. Die stemmen kunt gy niet versmaden: want zy zyn die van de dierbaerste wezens, welke gy op aerde bezitten kunt. Neen, laet van u niet zeggen, dat niets zoo spoedig wordt uitgewischt als de dankbaerheid....’
- Dankbaerheid! morde de jongeling weder, terwyl hy de hand op zyn hart wrong, als om de klopping te doen bedaren; dankbaerheid! ik heb er niet meer aen gedacht, sedert ik in deze gevloekte wereld omdool. Alle goede herinnering wordt hier verstikt....’
‘....Frans, hoort gy dan de stem uwer moeder niet, die snikkend u toeroept: ‘Heb medelyden met eene moeder!’ O, kondet gy haer spreken; kondet gy haer lyden nagaen;
| |
| |
hare tranen tellen; kondet gy haer door ons dorp zien wankelen, arm, vermagerd en soms zelfs niet goed meer by haer verstand - gy zoudt nooit eene misdadige gedachte in den boezem koesteren; want alleen zulke moeder is de engel des goeds, tegen over den geest des kwaeds....
‘....Eene moeder, Frans - maer is er iets heiliger naest God, in de hemelen en op aerde? Is er iets reiner, iets verhevener, dan die eindelooze liefde van eene moeder tot haer kind, die aenvangt in haren schoot, en die voortleeft tot aen gene zyde van het graf....
‘Het leven eener moeder is een lang lyden, waerin zy duizendmael haer hartebloed voor de liefde van hare kinderen zou opofferen!
‘De uwe, Frans, is driedubbel moeder! Zy heeft veel en lang geleden, en hare tranen hebben voor u, meer dan eens, in diepen weemoed gevloeid.... Nu is zy oud; de winter des levens sneeuwt over haer hoofd, hare lenden krommen zich ter aerde - o, wie zou zoo onbarmhartig zyn, haer thans te doen lyden, haer thans te vergeten....
‘Hebt gy dat gedaen, Frans?... De God des hemels hebbe genade met u; want ik hoor zyne stem den kinderen toeroepen:
‘Gevloekt zy hy, die niet eert zynen vader en zyne moeder!...’
Eene rilling liep den jongeling over de ledematen. Hy sloeg de handen voor het aengezigt, en een bang gehuil
| |
| |
kwam over zyne lippen. Geruimen tyd zat hy zoo gebogen, en toen hy eindelyk het hoofd opligtte, herhaelde hy met eene sombere en nadenkende stem: ‘Gevloekt zy hy!...’
Hy las voort:
‘Frans, laet my nog de gouden lessen herhalen, die ik u zoo dikwyls gegeven heb, om als braef en eerlyk man door de wereld te komen:
‘De mensch heeft regten op deze wereld; maer ook pligten. De eerste dier pligten spreekt tot eene moeder, tot eenen vader.
‘Vreest den ouderdom, gy, die uwe ouders mishandelt!... Als de hairen u zullen vergryzen, zullen uwe kinderen u vertrappen, zoo als gy uwen vader, uwe moeder vertrapt hebt!
‘Dat is de nagalm van den vloek des hemels, die op u nederstortte!...
‘God en moeder, Frans, bevatten de zuiverste gevoelens, die er kunnen bestaen. Zy zyn de bron van een deugdzaem maetschappelyk leven. Zy zullen u menschenliefde in het hart storten; want de mensch is geen afgezonderd wezen hier op aerde, dat in zich-zelf zyn geluk besluit - neen! ons maetschappelyk geluk is aen allen verbonden: alleen de booze is hiervan verstooten.
‘Indien gy de bron miskent, dan zult gy slecht zoon, slecht vriend, slecht burger zyn.
‘Gy zult ongevoelig zyn voor de tranen uwer moeder;
| |
| |
gy zult uwen vriend bedriegen; gy zult uw vaderland verraden....
‘Wee hem! die zich zoo vergeet!
‘De naeste kring, die de mensch op aerde heeft, is zyne familie. Welnu, hy zal gevloekt zyn, hy, die de wanorde in den boezem van een huisgezin stort, en driewerf gevloekt, die er onder het masker van vriendschap zyn vergif komt verspreiden. Want de wanorde van één huisgezin brengt de wanorde in geheel de zamenleving, en daeruit vloeijen de verschrikkelykste misdaden voort....
‘Ééne wanorde is dikwyls eene oneindig lange keting van misdaed en ramp, die zich van geslacht tot geslacht, van eeuw tot eeuw, ontrolt....
‘Ieder mensch is uw broeder, al is hy zoo arm, dat hy langs de straten om een stuk brood bedelt. God wil het zoo! Wie een' zyner broeders benadeelt, wie hem de vrucht van zynen akker, het lam zyner weide, de eer zyner dochter, of de eer zyns huizes ontrooft - zondigt tegen God en de maetschappelyke orde.
‘Bevecht altyd het dierlyke gevoel, dat tegen het edele gevoel worstelt. Het laetste leidt tot liefde, tot orde, tot geluk; het eerste tot den haet, tot de misdaed; het verbryzelt den ongelukkige tegen het bloedige, tegen het afschuwelyke schavot....’
De lezer hield plotseling op.
Hy deinsde krampachtig achteruit, als stiet hy zich reeds
| |
| |
tegen dat moordtuig. Zyn oog bleef wyd geopend en strak voor zich gevestigd: hy dacht aen zyne fouten, die hem reeds in de sombere gevangenis geworpen hadden. - Het schavot!... Hy had op dit oogenblik een voorgevoel, dat hy er tegen aen botsen en zich verbryzelen zou, en dat denkbeeld joeg hem het koude zweet over de ledematen.
Bevend las hy verder:
‘....Frans, kent gy de moeder-ader van de meeste rampen, die op ons nedervallen?
‘Het is de dronkenschap.
‘Het is die afgryselyke, booze geest, die waggelend u den beker, met rozen omkranst, toereikt, en u dronken maekt met uw eigen harte-bloed.
‘Ik herinner my, dat, toen ik nog jong en ryk was, een wys man, in een zyner feestzalen, met gouden letters, de woorden van Anacharsis had doen plaetsen:
‘De wynstok draegt drie soorten van druiven: het genot, de dronkenschap en de wroeging.
‘Schrikkelyke waerheid, by welke ik den dood had willen voegen....
‘Frans, vlugt die afschuwelyke moeder der ondeugden, dat geraemte, hetwelk zich bloemen om den doodskop vlecht, en u spottend in de armen slingert van hare dochteren - vrouwen, wier zoen alleen een besmettelyk vergif is, dat van kind tot kind zal worden overgeërfd; melaetschen in het midden der zamenleving; verkankering der steden, die
| |
| |
onze dorpskinderen met ziekten slaet, zonder dat men weet van waer deze voortkomen.
‘Verschrikkelyk!...
‘Gy verstaet my wel, niet waer, Frans?...
‘O, had ik tooverkracht, ik zou voor uw oog eene gansche sleep rampen ontrollen, die de waggelende dronkenschap na zich sleurt: spel, bedrog, dievery, haet, doodslag - een eindelooze stoet gevloekte kinderen, die verleidend of spottend, op gevangenis- of schavotkarren, door onze zamenleving heenrollen....
‘Frans, gy wilt in hun gezelschap het leven niet doorbrengen, niet waer? Gy wilt geen gevloekte, geen schurk zyn! Gy wilt in uw dorp terugkeeren, nog altyd bezield met braefheid en deugdelyk gevoel. Gy zult het kruis onzer dorpskerk met ontroering begroeten; gy zult tranen van liefde hebben voor uwe moeder; gy zult, als gy in ons midden komt, met een zuiver gemoed, kunnen zeggen: ‘Hier is uw kind, hier is uw lieveling weder.’
‘Frans, denk, dat gy een banneling zyt, omzwervende in een ryk en prachtig land, waer men u alles aenbiedt wat de zinnen streelt, opdat gy uwe eigene wieg, uwe deugd en uwe liefde zoudt verloochenen en vergeten.
‘Maer als gy die wellustige beelden ziet, die u vleijen en streelen, roep dan eene moeder met sneeuwwitte hairen voor den geest, welke aen den boord van het graf te wach- | |
| |
ten zit, tot dat gy uit uwe ballingschap, in uw vaderland zult wederkeeren.
‘Hier, niet ginds, is uwe baen door het leven: zy kronkelt voor u niet langs de paleizen der steden, maer langs de nederige leemen wooningen; door onze akkers, die gy met uw zweet besproeid hebt; langs distelen en bloemen, die God op het stroo uwer wieg vallen liet, en die op de zwarte moeder-aerde van uw graf zullen gespreid liggen....
‘Alles wat u vervreemd van ons stil dorpsleven, zal u ongelukkig, diep ongelukkig maken; want de mensch is maer gelukkig als zyne begeerten, zyne driften hem niet buiten den stand slingeren, waerin hy leeft....
‘Kom dan, lieveling! kom, met goede gevoelens aen de grenzen van ons dorp. Hier wacht u eene oude moeder, een tweede vader; hier wacht u den bruidskus van Clara.
‘Welkom! welkom! zal het u van alle kanten toegalmen.
‘De ruischende beek, die door onze heide spoelt; de zangerige wind, in de toppen der boomen, in de gouden airen van ons koren; het kruis aen den landweg; de zilverige toon der avondklok - alles zingt u ‘welkom! welkom!’ toe.
‘Treed voort, met een beklemd gemoed, met eenen traen in het oog....
‘Zie, daer ryst voor uw oog de hut waer gy geboren werd; daer nadert u met verhaesten stap eene vrouw - zy
| |
| |
vliegt u sidderend aen uwe borst; gy voelt tranen op uw aengezigt branden - gy herkent uwe moeder, Frans!
‘Zy geleidt u voort; gy groet het graf uws vaders; uw stap galmt weder in onze dorpskerk.... Zie, daer bidt aen het altaer eene maegd, de zoet gewaterde oogen ten hemel opgeheven, de handen biddend zaêm gevouwen; zy heeft bloemen in haren schoot vergaderd, waerop hare tranen als diamanten schitteren - gy herkent uwe Clara, Frans, die reeds bloemen geplukt heeft voor uwen bruiloftsdag.
‘O, knel beiden, uwe moeder en uwe geliefde, aen het hart. Voor wien klopt het hart des jongelings toch warmer, dan voor de moeder, wier boezem hem gelaefd heeft; dan voor de geliefde, die hem eenen hemel op aerde toovert!...
‘Lael my van verre uw geluk beschouwen, en gy zult het my vergeven, niet waer, als myne eerste gedachten valsch en bedriegelyk zyn geweest? Laet my dan, terwyl gy nederknielt, de bevende handen boven u uitstrekken, en bidden:
‘Dank, God! dat gy ons dezen zoon onbedorven wedergeeft!... Dank, goede God! dat gy uw oog op ons hebt geslagen, om ons te beschermen en te herinneren, dat ook de arme menschen uwe kinderen zyn.... Magtigen der aerde stellen hun geluk in den gouden oogst der velden, in de pracht der paleizen, in den stroom der feesten: maer wy, God des hemels, wy hebben de hoop onzer sneeuwwitte hairen op onze kinderen gesteld!....
‘Frans, ik eindig: Kies tusschen het eerste en het
| |
| |
laetste gedeelte myns briefs; kies tusschen den engel des goeds en den geest des kwaeds; tusschen het geluk en de bittere rampspoed; tusschen het leven en den dood.
Vaerwel, Ivo geeft u in verbeelding, den kus van vrede en vriendschap.’
Een diepe zucht welde uit de borst van Frans op. Hy had lust tot weenen, zoo diep hadden hem de woorden van den schoolmeester getroffen. Het gevoel van braefheid, dat hy met de moedermelk had ingezogen, overmeesterde de aengeleerde driften van zyn nieuw leven; zyn hart klopte weêr voor het dorp, voor allen die hy beminde, en de naem van Clara ruischte, met een innig gevoel, van zyne lippen.
Hy sprak:
- Ivo, vergeef het my; ik heb u wreed bedrogen; ik heb het geld, dat gy my zondt, aen het vermaek opgeofferd: ik heb u allen onmêedoogend vergeten: - o, heb medelyden met uw arm kind.... het wil geen pligtvergeter, geen schurk worden....
Dat waren goede voornemens. Mogten zy daedzaken geworden zyn!
|
|
Auteursrechtvrij