Verhandeling over de Nederlandsche dichtkunst in België, sedert hare eerste opkomst tot aen de dood van Albert en Isabella

[p. 182]

Liederen.

Wonderlyk steken de liederen der vyftiende en zestiende eeuw af tegen de wanstaltige rymelary der rederykers. Ze komen ons voor als droombeelden uit eene vorige wereld; zoo oneindig verschilt derzelver losse, zwierige trant met het styve, gewrongene der rhetorykliedekens. Het is dat de noordsche geest er nog in bewaerd was gebleven, dat het naïve voor geene kunstelary nog plaets had gemaekt. Tot op den tyd der vernieling van de welvaert onzes lands door Alva, waren de koophandelbetrekkingen met het Noorden onafgebroken; en wy hebben reeds gezien dat de Nederlanden niet schaers door sprekers van gene kanten des Rhyns bezocht werden. Maximiliaen van Oostenryk, als een echt liefhebber van kunsten en wetenschappen, zal zekerlyk duitsche dichters onder zyn gevolg hebben gehad, en, in de worsteling voor onafhanglykheid, bestonden de meeste huerbenden uit Duitschers. De onderlinge betrekkingen waren groot genoeg om by volkeren van éénen oorsprong, en die dezelfde overleveringen behouden hadden, dezelfde gezangen te hooren. Deze overeenkomst geldt vooral de sage¹.

1 Zie hetgeen ik hier voren in het eerste tydvak, over het onderling overnemen van liederen, by de volken van den germaenschen stam, heb gezegd, en het tweede gedeelte der Horae Belgicae, van Hoffmann von Fallersleben, alwaer men, achter verscheiden romancen en balladen, hoogduitsche, zweedsche en deensche tektsten van denzelfden tyd zal vinden.

Historische liederen.

Van de tyden der hertogen van Bourgonje zyn nog geene vaderlandsche liederen bekend. Hoezeer ook de kamers van rhetorica uiterlyk werden voorgestaen, het schynt dan toch dat onze voorvaders er weinig op gesteld waren om hunne vreemde meesters veel wierook toe te zwaeien. Onder keizer Karel was men beter gestemd,

[p. 183]

en zyne overwinningen deden de vlaemsche snaren klinken. Byzonderlyk op den veldslag van Pavia, waerin Frans I zich gevangen moest geven, en Bayard sneuvelde, werd meer dan een gezang aengeheven. Casteleyn, die in zyne Diversche liedekens beurtelings de liefde en het vaderland bezong, wilde ook den roem van het keizerlyk leger verheffen. Zyn zestiende liedeken heeft die overwinning tot onderwerp:

Uut vreuchden werdt hier een liedt ghesonghen
Den Keyser t'eeren dat edel bloet,
Die nu gijnen vyant heeft gedwongen,
En plat geworpen onder den voet.
De lely soet
Verliest den moet,
Borbon vaillant bewaert ons zijde.
Den vrancschen koning is in ons behoet
Noyt quam nieumare int land zoo blijde.

Bourgoignen en vreest nu gheen verstranghen,
Ghy Vlaenders Leeu schuwet swaer gheklach,
Den vranckschen koninck die is ghevanghen,
Veur ons en quam noyt gheen blijder dach,
Daer menich zach
Ghewieldt ô wach
Ontrent Pavyen in den slach:
Noyt quam nieumare int lant zoo blijde.

Het zal wel niet verder noodzakelyk wezen het onderscheid te doen opmerken, tusschen dien rhetoricalen trant en de andere liederen buiten den invloed der kamers gemaekt.

Ook vóór en na Alva's bewind was het land overstroomd met vaderlandsche gezangen. Eenige werden zelfs in bundels verzameld¹. Het

1 Liedboexken. Antwerpen, by Jan Van Ghele, 1548, in-8^o (staet op den Index van Alva). Requiem aeternam, dat is het nederlandsche claechliedt, ghemaekt op deze tegenwoordighe bedructe ende benaude tijden in de Nederlanden, onder dat jock ende last der spaensche mordadiger tijrannie. Ghedrukt buyten Colen, 1568, 2 deelen in-8^o. Een nieu geuse lieden-boecxken, waerinne begrepen is den gantschen handel der nederlandscher geschiedenissen. Vive Dieu, la santé du roy, et la prospérité des gens, in-18 (volgens Willems waerschynlyk van het jaer 1574, herdrukt in 1581, en nog later verscheiden malen te Amsterdam, Dort, enz.). Deze drie verzamelingen staen aengehaeld in Willems, Mengelingen, bl. 291 en volg. Zie nog Belgisch Museum, deel I, bl. 379, over Joris Van den Wal, die eenige vaderlandsche liederen opstelde.

[p. 184]

beroemdste van alle die gezangen is het Wilhelmus van Nassauwe, van Marnix van S^te-Aldegonde. Hetzelve mag een meesterstuk van volkslied genoemd worden. Eenvoudig van styl, klaer van voordracht, is het de terugkaetsing van het vroom gemoed eens waren ridders. By de lezing er van voelt men den boezem week worden, en men is geneigd het hoofd te ontdekken. Wie de poezy om haer zelve bemint, zal daerin toestemmen. Ik zal slechts drie van de vyftien coupletten overnemen:

Mijn schilt ende betrouwen,
Zijt gijt, o Godt, mijn heer!
Op u soo wil ick bouwen,
Verlaet my nimmermeer;
Dat ick doch vroom magh blijven
U dienaer t'aller stondt,
De tijranny verdrijven,
Die mijn herte doorwondt.

Niets doet my meer erbarmen
In mijnen wederspoet,
Dan dat men siet verarmen
Des konings landen goet,
Dat u de Spagnaerts krencken,
O edel Nederlandt soet!
Als ick dat gae bedencken
Mijn edel hart dan bloedt.

Voor God wil ick belijden
En zijne groote macht,
Dat ick tot geenen tijden,
Den koningh heb veracht;
Dan dat ick God den heere
Der hoogster majesteyt,
Heb moeten obedieeren
In der gerichtigheyt.

[p. 185]

Romancen en Balladen.

Het is byzonderlyk tot het hier behandelde tydvak dat men de thans bekende moet thuis brengen. Ik zal er evenwel niets meer over zeggen, en verwys liever den lezer naer het vorig tydvak. Ik neem echter de gelegenheid hier waer, om eenen nog onbekenden zanger bekend te maken. Anthonius Ghiselers, waerschynlyk geboortig van Hasselt, leefde in het begin der zestiende eeuw, wanneer hy vermoedelyk te Leuven de geneeskunde studeerde. Gedurende het losse studentenleven schreef hy verscheidene minne- dans- en andere liedjes¹. By het volgende dansliedeken staet het jaertal 1517.

1.

Het voer een ridder iagen,
Iaghen aen dat wout,
Hy en vanter niet te iagen
Dan twee schone maechden,
Sy waren van dagen [niet?] out.

2.

Hy seyde: God gruet u maechdeken,
(Een meysken will gedaen)
Dye scoenste van u heyden,
Sall ick mit my leyden,
Wildi mit my gaen? -

3.

Hy nam dat meysken bijder hant,
Hy steldese op zijn pert,
Hy vuerdense alzo vare,
By sijden dye avontstare,
Daer hoghe berghen staen.

1 Het handschrift in-4^o bezit professor Serrure. Ongelukkiglyk is hetzelve eenigzins door de muizen beschadigd. De schryver schynt zyne ingevingen by onderscheidene schoonen gezocht te hebben. Op den rand van een minnelied staet Anna Antverpiae.
Nader onderzoek zal kunnen beslissen of zy wel alle van éénen schryver zyn.
Men heeft my verzekerd dat een byzonder persoon, te Brugge, een handschrift met liedjes, van Lodewyk van Gruthuyse, zou bezitten. Ik heb geene nadere inlichting over dat werk van een' edelen Vlaming kunnen bekomen, en weet ook niet van welken aert deze vlaemsche liederen zyn.

[p. 186]

 

4.

 

 

 

Als hy ten hoghe berghe quam,

 

(Het was een edelman)

 

Hoge dede hi hem setten,

 

Een bed dede hi hem decken,

 

Den slaep die hem verwan.

 

 

 

5.

 

 

 

Snachts omtrent der middernacht

 

Ontspranck dat mechdeken:

 

Staet op ridder boude,

 

Vaert iagen in den woude,

 

Dye voegelen wecken my! -

 

 

 

6.

 

 

 

Ten is zoe na den daghe nyet,

 

Het is dye mane schijn:

 

Keert u huecken omme,

 

Mit uwen roden monde,

 

Ende spreket tsegen my. -

 

 

 

7.

 

 

 

Dat en doen ic niet, dat laet ic staen,

 

Dat en doen ic zeker niet!

 

Ind ic zal gaen ter heyden

 

Mijn gespelen ontbeyden,

 

Ind daer zal ic een ander zien.

 

 

 

8.

 

 

 

Gespeelken lieve, gespeelken goet,

 

Ic come tot u om raet:

 

My heeft een ridder beslapen,

 

Hy heeft my maecht gelaten.

 

Wat my te doene staet? -

 

 

 

9

 

 

 

Gespeelken lieve, gespeelken zoet,

 

Ic zal o geven raed:

 

Ghy sult gaen ter linden

 

Dat geele haer op binden,

 

Daer maechdekens wille staet. -

 

 

[p. 187]

 

10.

 

 

 

Dat en doen ic niet, dat laet ic staen,

 

Dat en doen ic seker niet.

 

Ick zalt oec laten hangen,

 

Den ruyter tzijnder scanden,

 

Dat hy my mechdeken liet.

Minneliederen.

Het onderscheid tusschen den trant der rederykers en dergene die buiten hunne invloed schreven, kan men voornamelyk in de minneliederen erkennen. De volgende vergelyking zal genoeg wezen. De eerste coupletten zyn uit een liedeken van Casteleyn:

Waer zy dy lief?

Waer meugdy zijn

Die my doet grief

En swaer ghepijn?

Noch vraegh ic u onrustich,

Waer zy dy lief wellustich?

Puer onghesont

Is al mijn zeer,

Ick ben ghewont

Ter doot, en meer,

Ick klaeghs u deser minne

Venus eerdtsche godinne.

Princesse gent

Ick blijfs ghestilt,

Bluscht mijn torment,

Indien ghy wilt,

Ick moet vermalendyen

Tgepeys vul van envyen.

Het ander is een uit het reeds gemeld Liedekens-boeck, Antwerpen, 1544.

[p. 188]

Van haer ben ick ghescheiden.

 

1.

 

 

 

Ghestadighe minne draghe ick altijt,

 

Dies lijdet mijn herte pijn.

 

Mocht ick noch sijn van haer verblijt,

 

Hoe vrolick soude ick sijn!

 

Tot haer soude ick my keren,

 

Gheen ander lief begheren,

 

Want sy is die allerliefste mijn.

 

 

 

2.

 

 

 

Ist niet een druckelick leven,

 

Te derven die ick min?

 

Ick hadder my toe begheven,

 

Ick en was niet dan een kint;

 

Ick dedet in corter uren,

 

Dat ick langh moet besuren,

 

Eilaes, ick was so seer verblint!

 

 

 

3.

 

 

 

Doen ick laeste met oghen aensach,

 

Die mijn herteken heeft bevaen,

 

Doen was ick vrolick nacht ende dach,

 

Ende nu ist al ghedaen.

 

Van haer ben ick ghescheiden,

 

Alle druck moet ick verbeiden,

 

Ick mach wel trurich gaen.

In die tyden was de klaegtoon de gewone vorm van het minnelied. Ook de samenspraken werden wel eens gebruikt; maer de Pastourelle was met den riddertyd verdwenen¹.

1 De minnedichten waren nog meer gekunsteld en van gevoel beroofd dan de liedekens der rhetorykers. Ik geloof den lezer geenen ondienst te doen met dezelve over te slaen.

Geestelyke gezangen.

Tot aen de reformatie bleef dezelfde poezy in de geestelyke liede-

[p. 189]

ren, gelyk in het vorig tydvak, voortleven, en hielden deze zich in dezelfde verhouding met het wereldsch lied. Maer toen men den Bybel in de moedertael begon te lezen en Luther eene rol op het tooneel der wereld begon te spelen, toen kwam het geestelyk gezang meer in het burgerhuis, en verdrong dans- en minneliederen. Het waren lofzangen, psalmen, spreuken of verhalen uit het oud en nieuw Testament. By het toenemen der reformatie vermeerderde ook de smaek daervoor. In ieder huis zong men in choor: in het eene loofde men God van uit 's pausen slaverny te zyn verlost, in het ander zond men zingende gebeden tot het Opperwezen, op dat de verdwaelde schapen tot de kudde mochten terug keeren. Ten einde het volk des te gemakkelyker en gewilliger zingen zoude, stelde men de gezangen op bekende wyzen van wereldsche liederen. Van daer dat wy nog de tytelen en de eerste verzen van zoo vele verlorene liedekens behouden hebben. In de Souterliedekens en in de Gulden harpe, van K. Van Mander, zyn schier alle gezangen op dusdanige oudere wyzen; zelfs vroeger had men reeds hetzelfde gedaen, gelyk uit de twee handschriften van Hoffmann von Fallersleben blykt. Een groot gedeelte der geestelyke liederen zyn ons bewaerd gebleven en in bundels verzameld, als: Leyssenen ende gheestelijke liedekens, van omtrent 1550; Veelderhande gheestelijcke liedekens, oude en nieuwe, om alle droefheit ende melancolye te verdrijven; Veelderhande liedekens, ghemaeckt uyt den ouden en nieuwe testaments; Jan Fruytiers¹, Ecclesiasticus oft de wijse sproken Jesu des soons Syrach, nu eerstmael deurdeelt ende ghestelt in liedekens, op bequame ende ghemeyne voisen. Antwerpen, 1565. Deze vier boekdeelen staen op den

1 Hy was rekestmeester des prinsen van Oranje, en, naer allen schyn, een geboren Brabander, zegt Willems (Verhandeling, deel I, bl. 258. Zie nog Delarue, Geletterd Zeeland, 2^de uitgaef, bl. 58.). Der reformatie zeer toegedaen, heeft hy dezelve door zyne schriften, zoo in rym als in onrym, zeer behulpzaem geweest. Behalve den Ecclesiasticus, hebben wy nog van hem, gedeeltelyk in proza, gedeeltelyk in rym: Der francoysen en haerder nageburen Morghewecker, overgheset, gedrukt te Dort, 1573, in-8^o; Den gulden ABC, uit het fransch, Antwerpen, 1579; Waerachtige legende van Jan de Witte, Leyden, 1596, en eene Beschrijving der belegering van Leyden.

[p. 190]

index van Alva. Zie hier uit het eerste een

1.

Het staet een casteel, een rijc casteel,
Een casteelken op hogher tinnen,
Daer singhen die enghelen so soeten lof,
Heer Jesus woont daer binnen.

2.

Tot desen castele quamen wy gaerne,
Conden wy daer toe gheraken,
Het blinct daer al van puren gauwe,
Die muren ende ooc die daken.

3.

Tot desen castele en comen wy niet,
Wy moeten vromelick strijden;
Die wilde see vlack ende diep
Die moeten wy overlijden.

4.

De bose gheesten comen ons aen
Met temptacien willen sy ons verladen;
Sy hebben daer so menighen te gronde gheseilt
Met haren valschen rade.

5.

Sy wenschen ons dicke in den gront,
Sy souden ons gherne verdrinken;
Wy ankeren ons herte in Jesus wonden,
Wy latent daer inne sinken.

6.

Laet ons die wilde see overvaren
Met also blijde sinnen.
God die here wil ons ghesparen,
Dat wy dat casteel moghen winnen.

[p. 191]

En uit den Ecclesiasticus:

Van Godt comt alle wijsheyt goet.
Die slaet altijt in sijn ghemoet
Wie telt met recht behaghen
De druppen des regens en tsant der vloet
Des tijts seer langhe daghen.

Wie heeft des hemels hoocheyt ront,
Het aertrijck breedt oft den afgront
Met sijnder hand ghemeten?
Gods wijsheyt voor alle dinghen stont
Wie siet al haer secreten.

De wijsheyt was voor al bereyt
En des verstands voorsichticheyt
Was eeuwich int ontspringhen.
Des wijsheyts fonteyn wordt Gods woort gheseyt,
Wiens wet tot Godt can bringhen.

Wie is ontdect de wortel soet
Des wijsheyts met haer cloeckheyt vroet,
Haer leeringh oock ontschuldich?
Wie kent doch den wech, en den rechten voet
Haers gancx, seer menichvuldich?

De coninck vol almachticheyt,
Een schepper met eendrachticheyt,
Verschrickelyck int wesen,
Sit op sijnen troon in waerachticheyt,
Regeert als heer ghepresen.

Dees eenich alderhoochste Godt,
Schiep met sijns heylich gheests ghebodt
Dees wijsheyt reyn vol trouwen,
Hy teltse en matse in 't hemelsche slot
Doen ghingh hy die aenschouwen.

[p. 192]

 

Hy stortse op sijn wercken al

 

Op alle vleesch int aertsche dal

 

Die sijn goetheyt versinnen,

 

Oock schinkt hijse rechtelijck groot en smal

 

Die hem met herten beminnen¹.

Een Vlaming, die in Holland veel roem verwierf als schryver van stichtelyke gezangen, was Karel Van Mander. Die gezangen waren opvolgelyk onder verscheide tytelen uitgekomen. Vóór zyne dood verzamelde hy ze nog alle in eenen dikken bundel in-18: De gulde Harpe, oft des harten snarenspel, innehoudende alle geestelijcke liedekens die by C. Van Mander ghemaect sijn. Haerlem 1599. Later werden dezelve herdrukt te Amsterdam (1626), en te Rotterdam (1640). Ik bezit nog van hem: Bethlehem, dat is: 't broothuys, inhoudende den kerstnacht; te weten gheestelijcke liedekens, ghedichten oft leyssen, die de herderen by Bethlehem snachts, hun vee waekende, singhen. Haerlem, 1627, en Dat hooge lied Salomo, tracteerende van Christo ende sijne bruyd. Na zyne dood verscheen nog: Olijfberg, ofte Poema van den laesten dagh, Haerlem, 1609, dat Bidloo een gulden boekske noemt.

Van Mander's gezangen verdienen de vermaerdheid niet, welke zy langen tyd in Holland genoten hebben, maer ook evenmin de minachting, welke Jeronimo De Vries er op heeft geworpen².

In 1573, kwamen de geestelyke Hymni, van Karel Wynck, van Ypre, prioor van de Preekheeren, in het licht. Willems acht dezelve niet het aenhalen eener proeve waerdig³.

1 Willems, Verhandeling, deel I, bl. 259.

2 Proeve eener geschiedenis der nederduitsche letterkunde, 2^de druk, deel I, bl. 51.

3 Verhandeling, deel I, bl. 284. Het werk heeft den volgenden latynschen tytel: Himni, quorum usus in ecclesiastico Dei cultu una cum aliquot praeclaris canticis, etc., positi in latino idiomate atque etiam Teutonico. Gandavi, apud Gislenum Manilium, 1573.
Op die plaets haelt Willems nog andere onbeduidende dichters aen, als Peeter de Backere, van Gent; Georgius Hoefnagel en Adriaen Van Marselaer, van Antwerpen. Deze laetste was in 1587 schepen zyner geboortestad. Ik heb hunne werken evenmin als degene van Karel Wynck gezien.

[p. 193]

Wy zyn tot de psalmberymingen gekomen. De oudste (Souterliedekens, door jonker W. Van Zuylen van Nyeveldt verzameld) kwam reeds in 1540 te Antwerpen, by Symon Cock, uit, en werd onderscheidene malen in verschillige steden herdrukt. Opvolgelyk verschenen: 1^o de psalmen van David, van Lucas de Heere, reeds van elders bekend, die ze in 1565 te Gent, by Ghileyn Manilius, uitgaf, op de voysen en mate van Clement Marots psalmen; 2^o degene door Jan Utenhove¹, in nederlandischer sangs-ryme overgebracht, Londen, by Jan Daye, 1566; 3^o Die psalmen des konincklijken propheten Dauids, van den beruchten Dathenus, van Ypre², gedruckt buyten Londen, by my Merten Wendeler, 1566; herdrukt te Rowanen, 1567, en later nog te Delft, te Noortwitz, enz.; 4^o De CL psalmen Divids in dichte gestelt door Willem van Haecht, Antwerpen, 1579, zynde de eerste druk der psalmen ten dienste der Lutherschen te Antwerpen³; en 5^o Davids psalmen uit de hebreeuwsche spraecke in nederlanschen dicht overgezet door Marnix, Antwerpen, by Gillis van den Rade, 1580.

De beroemdste dezer vertalingen was degene van Dathenus; want dezelve werd uitsluitend in de hollandsche gemeenten gebruikt tot laet in de achttiende eeuw, wanneer het kerkgezang door Vander Palm, Feith en anderen verbeterd werd. Ja toen nog had men met de grootste tegenkantingen te worstelen, en een zeker vooroordeel hield langen tyd menig naeuwgezet gemoed uit de kerk. Ofschoon men veel zuiverheid van tael en eene gemakkelykheid van styl er in

1 Gentenaer, uit een der edelste en vermaerdste geslachten van Vlaenderen gesproten. Hy speelde eene voorname rol in de geloofshervorming in Nederland. Hy werkte mede aen de eerste gereformeerde overzetting van het Nieuw testament, dat, ten jare 1556, by C. Ctematicus (Gillis Vander Erven), te Embden, het licht zag. Zie over hem Willems, Verhandeling, deel I, bl. 249 en volg.

2 Een der doldriftigste hervormers van geheel Europa. Hy was eerst monnik, daerna leeraer der hervormden, eerst te Gent, ten tyde van Hembyse, daerna te Heidelberg en te Utrecht. Eindelyk stierf hy, na een zwervend en rusteloos leven te hebben geleid, te Elburg, in pruissisch Polen, alwaer hy, niet zonder roem, de geneeskunde had uitgeoefend. Siegenbeek zegt dat de eerste uitgave van Datheen's Psalmen van het jaer 1561 is.

3 Willems, Verhandeling, deel I, bl. 256.

[p. 194]

moet erkennen, is dezelve verre beneden die van Marnix te stellen; welke laetste daerenboven nog het voordeel bezit uit den oorspronglyken hebreeuwschen tekst te zyn vertaeld, terwyl Dathenus de zyne op die van Marot schoeide. Het was zeker ook om dit onderscheid meer te doen uitkomen, dat de Elzeviers beider vertalingen in 1617, te Leyden, keurig in één deel uitgaven, staende de vertaling van Dathenus tegenover die van Marnix. De volgende vergelykende proeve schryf ik uit J. De Vries over¹:

Ghy deet 't water in den dalen aldaer,
End liet springen schoone fonteynen claer,
Die seer lieffelijck lancx den bergen vlieten,
End met gherucht in den dalen voortschieten.

Dyn handt dryft oock der watervloede hoop,
In haren tocht, end elk in synen loop:
Van waer sy voorts rasch tusschen berghen vlieten
End haren stroom sacht ruischende doorschieten.

Daer maken de vogelkens haren nest,
End generen hen een yder om best,
Op den hoogen dennen tot elcken jaren
Nestelen de wytvliegende Oyvaren.

Daer allerley gevogelt, elck om best,
Met hoy, mosch, hout, maeckt aerdich synen nest:
Daer komt sick ook den Oyevaer gewennen:
End' bout syn huys op hooge groene dennen.

1 Geprezen werk, deel I, bl. 53.