Verhandeling over de Nederlandsche dichtkunst in België, sedert hare eerste opkomst tot aen de dood van Albert en Isabella
(1838)–F.A. Snellaert–
AuteursrechtvrijLeerpoezy.Wy hebben gezien hoe, by het vervallen der ridderschap en het meerder opkomen der steden, de didactieke toon de overhand kreeg. Ik wil daer door niet zeggen dat vóór Maerlant's tyd niets dan schilderende poezy geschreven werd; neen, by onze natie heeft de neiging voor het didactieke altyd bestaen. Het is een grondtrek in het nederlandsch karakter, die zeker niet sedert de dertiende eeuw er is ingedrongen: maer ook van eenen anderen kant is het onloochenbaer dat eerst sedert dien tyd het leerdicht den boventoon in onze letterkunde gevoerd heeft. Het rym is als met onze tael geboren, en het ware zoo veel als eene verkrachting der natuer geweest, hetzelve daer te willen verdryven, waer onderwezen en gesticht moest worden. Ik heb reeds, by gelegenheid, eenige spreekwyzen en spreekwoorden aengehaeld, waervan de meeste zoo oud zyn als de tael zelve. Willems | |
[pagina 121]
| |
heeft eene verzameling van oude rymspreuken uitgegeven, waervan stellig de meeste ouder zyn dan de oudste dichtstukkenGa naar voetnoot1. Ook de gebeden op rym zullen van de vroegste tyden rekenen. Later zag men berymde wetten te voorschyn komenGa naar voetnoot2, ja men sprak in vers het Anathema tegen den beschuldigden uitGa naar voetnoot3. | |
Hekeldichten.Dat men vóór Maerlant de gispende roede kon zwaeien, is aen Reinart de Vos te zien. Dat voortreffelyk meesterstuk is niets dan eene scherpe satire tegen de zeden van den tyd. Het is opmerkelyk dat vader Maerlant zyne hoogste vlucht in het hekeldicht neemt. Die verwondering verdwynt, als men opmerkt dat de werken van den braven Vlaming weinig gelykenis hebben met dat scherpe, bytende gedicht, dat alleen op den romp van een verscheurd slachtoffer toegejuicht wordt. Maerlant schreef niet om aen persoonlyken haet te voldoen: hy tastte de ondeugd in het algemeen aen; en viel hy tegen eenen stand byzonder uit, anderen hebben getoond dat hy niets overdreven heeft. Terwyl hy gispt, geeft hy de schoonste lessen over wysgeerte en godsdienst. Zyn Wapen Martyn wordt voorgedragen onder den vorm van samenspraken tusschen | |
[pagina 122]
| |
Jacob, die voorgesteld wordt in den Dam, en Martyn te Utrecht te wonen. Jacob begint: Wapene Martijn! hoe salt gaen?
Sal dese werelt nu lange staen
In dus cranken love?
Het volgende couplet toont den geheelen dichter: Martijn du vraghes mi te hoghe.
Al vloech ic bouen der engelen vloghe
Bouen Serub en Seraph,
Soe weet ic wel dat ic en moghe
Berechten dat, ten vollen toghe
Met woerden niet hier af.
Alle sinnen sijn te droghe,
Alle creaturen, hoement poghe,
En doghen hier een caf.
In den jare 1496 werd Wapen Martyn te Antwerpen gedrukt. Aen het einde leest men: Hier es voleyndt. En mz groter diligencien ghecorrigeert een seer notabel en profitelic boecxken gemaect by den groten philozophe ende poete Jacop van MeerlantGa naar voetnoot1. Het klein onbetyteld hekeldicht van Maerlant, dat Willems heeft medegedeeldGa naar voetnoot2 hoeft voor Wapen Martyn niet onder te doen: de tael ervan is buitengewoon krachtig. Het ziet op de overdaed der grooten en byzonder der geestelykheid, en is, gelyk het vorige, in coupletten van dertien regels verdeeld. Daer wijngaert wies, ende edel coren,
Sal seker staen distelen ende doren,
Alst ter werelt endde gaet.
Ocht Antkerst nu es geboren,
Ende sine iongren loepen voren,
Dorstict seggen, ic wane iaet.
| |
[pagina 123]
| |
Es een dorper scalc versworen,
Mach hi geven, men salne horen
Spreken, in der heren raet.
Al heeft een sot op thoeft gescoren
Ene breede crune, toten oeren,
Hines te vroeder niet een saet:
Hi es vroet die wel verstaet.
Of Hi es onvroet, die metten boge
Tstrael schietet van goeden vloghe,
Daer hi hem seluen met geraect.
Wat helpt, dat ic waerheit toge,
Ende ic selue na voordeel poge, -
Mijn recke gecleedt, ende Ih's naect?
Sich, hoe Ih's clam in thoge,
Hangende an dat cruce droge,
Die onsen pays heeft gemaect.
Aleest dat ic met herten doge,
Welde verblent menege oge;
Lettel yemen es die smaect
Dlicht, daer mijn oge op waect.
In hetzelfde werk gaf Willems nog een ander hekeldicht, Der frenesie, van eenen onbekenden, uit. Ook uit het Codex van Van Hulthem heeft hy eenen bundel gedichten verzameld, onder den tytel van Samenspraken, zedelyke gedichten en spreuken, waeronder verscheide zedelyke gispingen zich bevinden, onder andere Van der Taverne, van Jan Dingelsche, dat veel licht spreidt over de zeden van den tyd. | |
Eigelyke leerdichten en zededichten.Onder den tytel van Heimelijcheit der heimelijcheden gaf Maerlant eene vertaling der lessen van Aristoteles aen Alexander, nopens de wyze van wel te regeren en zich gezond te houden. Hy schreef dat werk voor eenen zyner neven: | |
[pagina 124]
| |
Nu ontfaet dit, lieue neue,
Van mi, Jacoppe van Merlant.
Wat zyn werk bevat, en dat hy uit het latyn vertaelde, zegt hy ons in den aenhef: Die gheuen mach gheue allerweghe
Wat ic in latine vont,
Hoe Aristoteles ende gheen ander
Sinen jongheren Alexander
Leerde die werelt berechten
Ende jeghen die sonde vechten,
Wat dat hoghen here betaemt
Ende elken here die hem scaemt,
Dat hi wete hoe lant bedriven
Ende selue in siere eren bliven.
............
Dese boec es in latine gheseit
Die heimelijchede der heimelijcheit.
In de koninglyke bibliotheek te 's Hage bestaet er een volledig handschrift van, vroeger het eigendom van Visser, en hetgeen Van Wyn doorlezen heeft. Een ander, doch onvolledig, op perkament, uit de veertiende eeuw, bezit de maetschappy van Leyden. Een derde afschrift vindt men in het Codex van ComburgGa naar voetnoot1. Ook een fragment, de voorschriften van gezondheid bevattende, dat Willems insgelyks heeft afgeschreven, staet in het Codex van Van Hulthem. Is het waer, gelyk Willems door bewyzen staeft, dat de schryver van de Brabandsche yeesten dezelfde is die den Leekenspiegel en den Dietschen doctrinael geschreven heeft, dan heeft Jan De Decker, in zyne leerdichten, verre weg eene zuiverder tael geschreven dan in zyne kronyk. De Leekenspiegel is voor ons allerbelangrykst, dewyl het een oorspronglyk ruim werk is, uit eenen tyd dat schier alles uit andere talen werd overgenomen, en ten andere, dat het ons misschien de | |
[pagina 125]
| |
bron toont, waeruit de gedachten oyer boven- en onderwereld geput zyn. Dezelve is verdeeld in vier boeken. ‘In het eerste, zegt Hoffmann von Fallersleben, in acht en veertig hoofdstukken verdeeld, handelt de dichter over de schepping der wereld, de nature Gods, de drie hemelen, de negen scharen der engelen, de goede en kwade engelen, het uitspansel, de zon en de starren, het vagevuer en de hel, en den mensch; dan volgt, van het twintigste tot het acht en veertigste hoofdstuk, eene korte algemeene geschiedenis, van aen het paradys tot de geboorte van Maria. Hier en daer voegt hy er aenmerkingen tusschen over de natuerlyke historie, hoe men het gemeene best regeren moet, en hoe men een goed leven moet leiden; gelyk by Noach en zyne kinderen, daer hij spreekt van stercheden en des wijns nature, en hoe men een stat of lantscap reghieren sal. In het tweede boek, lang een en zestig hoofdstukken, verhaelt hy den oorsprong en voortgang der christen kerk, het leven van Maria en Jesus, der apostelen en der eerste pausen, tot op den tyd van Karel den Grooten; en overal, waer het te pas komt, beschouwt hy de plechtigheden, grondregels, gebeden, enz., der Christenen. Het derde boek zou Spiegel der deugden, der ondeugden en der zeden kunnen genoemd worden. De dichter zelve spreekt er kort en bondig over in het voorbericht dezer zeven en twingtig hoofdstukken: Die derde boec gaet hier ane,
Die u sal doen te verstane
Scone seden ende manieren,
Die dat wale sal bantieren,
Wat men minnen sal ende haten,
Wat men doen sal ende laten,
Hoe men ghenoech doen sal
Gode ende den mensc over al,
Want moraliter salt meest wesen,
Dat ghi in desen boec sult lesen,
Dat sielen ende live mede
Sal inbringhen salichede.
‘In het vierde boek voorspelt de dichter de herovering van het hei- | |
[pagina 126]
| |
lige lant van oversee, door de Christenen van het westen, en verhaelt welke nog de lotgevallen van dat land zullen wezen. Eindelyk beschryft hy de aenkomst van Antechrist, de vyftien teekenen van het laetst oordeel en het laetst oordeel zelveGa naar voetnoot1.’ Om dat hy op eigene wieken durft zweven, verheft zich de dichter ook meer dan zyne tydgenoten. Zyne beweging is vryer; hy is kort en zaekryk, en zyne tael krachtig en zuiver. De reden waerom hy schryft, toont dat hy een deugdzaem man moet zyn geweest: Om dat ic niet en wille leijden
In onnutter ledicheijden
Den tijt die mi gheeft onze Heere,
Die ghelooft zy emmermeere,
Soe heb ic dit werck begonnen.
Onse Heere moet mi des ionnen.
Dat ict alsoe volbringhe,
Datter in sonderlinghe
Ligghe zijn eere ende zijn loff,
Ende dat sy alle daer off
Te betre moeten wesen,
Die dit horen zelen ende lesen;
Want om ghemeen orbare zoe
Leijdic dit werck ierst toe;
Ende dat ic gheerne saghe, dat
Yet van mi bleve, des te bat
Dleecke volc hadde na mine doot.
Over twee honderd jaer bestond er een handschrift van in de boekzael van jonkheer Bultel, te YpreGa naar voetnoot2. Wie over de bekende handschriften meer weten wil, leze den Konst- en letterbode van 1822Ga naar voetnoot3. Bilderdyk heeft er eenige fragmenten van bekend gemaektGa naar voetnoot4. De Leekenspiegel was afgewerkt in het jaer 1330. Vyftien jaren later gaf de schryver zynen Dietsche doctrinael uit. Eene vertaling | |
[pagina 127]
| |
uit het latyn zynde, kon dat werk zeker tegen het vorige, voor wat de gedachten en den lossen gang aengaet, niet opwegen. Ook ziet men er op alle plaetsen den vertaler in, ofschoon de tael zoo zuiver als van het voorgaende werk, en de styl er van zeer bevallig is. De aenhef luidt aldus: Onder alle creaturen
Heeft die meester der naturen
Twee ghemaect, sijts ghewes,
Daer redenlec verstaen in es,
Dats dinghel ende mensche met.
...........
Daer bi hebbic dit boeckijn,
Dat voren lach int latijn,
Al tAntwerpen ghetoghen ute,
Daer in ligghen vele vertute
Van doegheden ende van seden,
Ende van menegherhande wijsheden,
Met auctoriteiten al beweven,
Die de meesters wilen screven,
Daer men in mach leeren tsamen
Orbore zielen ende lichamen;
Daeromme es sijn name wale
Die dietsche Doctrinale.
Over het aenbidden van God zegt hy: Weet dat cloesteren ende steden
Niet en connen geuen heilicheden,
Mer die reinicheit in 't herte heeft,
Weet dat die heilichlike leeft.
Want God oueral es
So mach men, des sijt ghewes,
God dienen oueral,
Op straten, op berghe en dal.
Het werk is in drie boeken, honderd vyf en dertig hoofdstukken inhoudende, verdeeld, en is, even als het voorgaende, aen Jan III van Braband opgedragen. Er bestaen nog drie handschriften vanGa naar voetnoot1, waer- | |
[pagina 128]
| |
onder datgeen van de Leydsche maetschappy, op perkament, van het jaer 1345, zelve is. In 1489 werd de Dietsche doctrinael te Delft gedrukt. Maerlant spreekt van eene overzetting van het werk, dat aen Cato den tuchtmeester wordt toegeschreven: Catho screef eenen boec van seden,
Dien vint men in vele steden
In dietsce ghemaect....
In het Comburgsch Codex staet een leerdicht, dat aenvangt met de woorden Dit seide Catoen ende sprac aldus:
O Deus est animus.
Nu merckt sone wat ic gebiedeGa naar voetnoot1.
Op het laetst der vyftiende eeuw werd te Antwerpen, by Henrick Eckert van Homberch, Den dietschen Cathoen uten latine, gedruktGa naar voetnoot2, waervan de tael de blyken der dertiende eeuw draegt. In hoe verre deze met het door Maerlant gemelde overeenkomt, kan ik niet beslissen. Althans toont het geene overeenkomst met den aenhef in het Comburgsch Codex. Het begint immers: Die ghene, die, in haren sinnen,
Draghen waerlike minne,
Si maken daer of rijm of liet.
Die minne so en draghe ic niet.
| |
Gedichten van godsdienstigen aert.Aen dat soort van poezy waren wy altyd zeer ryk. Het zyn echter meestal stukken van kleineren omvang, welke hier en daer tusschen | |
[pagina 129]
| |
geschreven zyn. Een der oudst bekende is eene vertaling van den Miserere naer het werk van den franschen dichter, le reclus de Moliens, die in de eerste helft der twaelfde eeuw leefde. De vertaler is Gielis van Molhem, doch alleen van de vyf en negentig eerste coupletten; zynde de vyf en twintig overige van zekeren HendrikGa naar voetnoot1. Dat de Miserere niet lang onvertaeld is gebleven, zou men kunnen opmaken uit de wyze hoe Molhem van den franschen dichter spreekt. Men zou haest zeggen dat hy den goeden man gekend heeft: Deus, edel God van den paradise,
Gheeft gracie van Molhem Gielise,
Dat hi uten walsche vertiere
In dietschen worden, die staen in prise
Ende salich sijn oec; want hise
Vant in dboec, dat de clusenere
Van Molinens maecte: hets sijn gere.
Ute hem dichtic te bat, want, here,
Bi namen wi voegen, in ene wise,
Molhem Molinens, hiers geene were
Niet dat den goeden man gedere,
Dat selc dwaes steet in sine assise.
Van De dietsche Lucidarius hoe die clerc den meester vraecht ende die meester antwort, bestaet een papieren handschrift, van omtrent het jaer 1400, in de bibliotheek van Van Hulthem. Het gedicht, geheel van godsdienstigen, mystieken en moralen inhoud, beslaet 238 bladzyden, elk van 50 tot 56 rymregels. Hetzelve begint: Helpt Maria, edel coninghinne,
Ende verclaert mine sinne;
Jhesu Christo ics oec vermane,
Vrouwe, uwen heilighen sone,
Die verloste den sondare
Met sijnre passien sware,
Doen hi ane den cruce staerf,
Ende minschelike daer aen bedaerf:
| |
[pagina 130]
| |
Vader, sone, heilich geest,
U soe biddic alremeest,
Dat ghi mi u gracie sent
Dat dit dichte worde volent,
Ende allen heilighen van hemelrike
Soe biddic oec ghetrouwelike,
Dat si der heiligher drivoldichede
Voir mi doen haer ghebede,
Dat mi Gods gratie ontsteke
Dat mi sin noch cracht ghebreke
Te dichten eenen Lucidaris,
Daer mi die reden of wel swaer is,
En haddic van hem gheene bate.
In die tyden was de tytel van Lucidarius een modewoord. Behalve deze berymde, bestaen ook Lucidarien in prozaGa naar voetnoot1: - ook in Duitschland, volgens W. GrimmGa naar voetnoot2 en MoneGa naar voetnoot3. Alle zyn in vragen en antwoorden. In de boekzael der maetschappy van Leyden bestaet nog, in negen bladen in-fol., uit de veertiende eeuw, eene uitlegging der mis, met het volgend opschrift: Dit es die bediedenisse vander Missen in dietsche. De schryver noemt zich een arme geestelyke: Ghi heren, vrouwen ende cnapen
Bidt vor den ermen pape.
Hy schreef om het nut dier godsdienstplechtigheid aen te toonen: Ic waent een salech mensche were,
Die met woerden ende met lere
Ander liede daertoe brochte,
Dat si herte, sin ende ghedochte
Keerden ane den ghenen al,
Die ic was ende bliven sal,
| |
[pagina 131]
| |
Deus; want ic gherne saghe
Dat elc mensche Gode an laghe
Vele meer dan hi doet,
Om dit verganclike goet;
Ic woude elc mensche wiste,
Of liet bem wisen met liste
Wat ghenaden, wat salicheit
Ane die heileghe misse leit.
| |
Bybel, legenden, enz.Maerlant, in zyne zucht om zyn' evenmensch te onderwyzen en te verlichten, wilde hem eerst woorden van vertroosting toezenden. Ten dien einde schreef hy, in het jaer 1270, zynen Rymbybel, bevattende de meeste boeken van het oud Testament en de vier Evangelisten; waerachter, in de meeste handschriften, de wrake van Jerusalem, naer Flavus Josephus, volgt. Een der schoonste exemplaren bezat, in 1819, Mr Herry, te Antwerpen. De boekzael der maetschappy van Leyden bezit er twee: het eene op perkament, uit de veertiende eeuw, aldus beginnende: Vader, Sone, heylich Gheest, enz.;
het ander op papier, uit de vyftiende eeuw, en begint: Vader, Sone, heyleg Gheest.
In Duitschland vond Kästner drie fragmenten van den Rymbybel, te samen 3256 verzen uitmakende, welke hy in 1834, te Gôttingen, heeft laten drukken. Zie hier uit het eerste fragment de geestverschyning van Samuel: Saul ginc nachts darwaert
Hem derden, bevaen met noden.
Verwec mi, sprac hi, enen doden,
Dien ic di selve wisen sal.
Ja, en wilstu tongeval,
| |
[pagina 132]
| |
Dat Saul hem hevet gedaen,
Die met sulker dinc ommegaen,
Wiltu mi doen ontliven mede?
Maer die coninc suoer haer vrede,
Ende seide: Verwec mi Samuel.
Twif dede als daer toe bevel,
Ende doe si zach den heiligen man,
Quam huer een vaer so groet an,
Si riep: Hoe hevestu dit gedaen?
Du bist Saul, ic hebt verstaen.
Saul sprac: Sijt onversaget;
Maer segt mi, wat ghi saget.
Si sprac: Enen sconen ouden man
Eens papen mantel hevet hi an.
Doe verhoerde Saul wel
An huer, dat was Samuel;
Ende weech; maer Samuel heuet geseit:
Hoe daetstu mi desen arbeit,
Dattu mi verweckes vander doet?
Saul sprac: Het dede mi noet;
Ik ben bedroevet nu ten tiden;
Die Philisteen willen op mi striden,
Ende God en antwordet mi niet.
Samuel sprac: Hoene vragestu iet
An mi, want God van di sciet?
God sal di doen, dat hi behiet;
Hi sal di des riken maken quite,
Ende geven dat davite.
Morgen du ende dine kinder
Zullen doet sijn, als wy sijn ginder.
Hieraf twivelt der menigen meest;
Zulk zeit, dat was die quade geest,
Diere sprac, ende zulc loechent das;
Ende zulc zeit, dat sine siele was;
Zulc sijn lichaem; dus en es geen man
Die te vollen gegronden can.
Op het aenraden zyner vrienden, vertaelde hy, uit het latyn van Bonaventure, Het leven van sinte Franciscus: Also als broeder Bonaventure
Int latijn heeft ghedicht ter cure.
| |
[pagina 133]
| |
In welk jaer Maerlant dat werk vertaelde, kan men niet opgeven. Bonaventure schreef het zyne ten jare 1261. Het eenig thans bekend handschrift berust in de boekzael der Leidsche Hoogeschool. Buiten den inhoud kan de verdienste dezer beide werken van Maerlant alleen om de gewone zuiverheid van tael geroemd worden. De maetschappy van Leyden bezit een handschrift op perkament, uit de veertiende eeuw, van het dichtwerk Der ystorien Bloeme. Hetzelve beslaet 26 bladen in-folio, en was weleer het eigendom van Huydecoper. De aenhef toont den inhoud aen: Dese ystorie, dit heileghe werc
Dichte wilen een clerc,
Ende bid den lesere dat hijt noeme
In dietsche der ystorien Bloeme;
Des der ic mi wel vermeten
Dat wel met rechte also mach heten;
Want die rechte ystorie es
Hoe die heilegen, des sijt gewes,
Vor ons leefden in erdrike,
Ende lieten exemple werlike
Ons, dat wi hem volghen na;
Alsoe alsic die waerheit versta.
Wilwi daerop merken ende besien
Datter ons goet af mach gescien,
Ende onse herte sere verwecken,
Ende in devocien op wert trecken,
Alse wi ane sien twaren
Dat si oec menschen waren
Alse wi sijn tallen stonden.
Mogen wi ons scamen onser sonden,
Ende moghen peinsen, sijts ghewes,
Dat God willech ende machtech es
Ons te ghevene dat selve goet.
Keren wi ane hem onsen moet,
Ende leven na den wille sijn;
Hi gheeft ons sine glorie fijn,
Ghelijc dat hi hem heeft gedaen,
Daer ic nu af wille bestaen
Te dichtene in dietsche cortelike;
| |
[pagina 134]
| |
Want ic weet wel sekerlike,
Dat corte, warachtege tale
Prisen vroede liede wale,
Daer om willic dichten an
Met corten woerden, so ic best can,
Der heilege leuen in dietsche waert.
Ic bidde wert dat mense haert.
Dat werk kon wel hetzelfde wezen als het Leven der heiligen, berustende in de boekzael van Erlang, in DuitschlandGa naar voetnoot1. Onlangs werd op het schutblad eens boeks een fragment van een' berymden Passionael (martelaers legende) ontdekt. Hetzelve bevat sinte Margareta's marteldood, het einde van sint Christoffel's en het begin van sint Justinus marteling. Een gedeelte, het leven der heilige Margareta, heeft de ontdekker in het Belgisch MuseumGa naar voetnoot2 laten plaetsen. Volgens hem zou het schrift de helft der dertiende eeuw verraden. De tael kan men tot omtrent dien tyd terug brengen: Ghestadelicke, sonder verwonderen,
Sprac soe vroedelike die maghet
Van onsen ghelove, wat vromen het daghet,
Ende van der hedine doolne sware,
Datten baeliu wondert van hare,
Ende schijnt met redenen verwonnen al.
Carkeren hise beval.
Des ander daghes es haer gheboden
Sacrificie te doene den Goden,
Of men salse tormenten sure,
Dat soe ontseide ter selver ure,
Wart soe ontcleet, ende gedaen al naect,
Ghehanghen, ende sere mesmaect
Met staercken roeden, an elc let,
Dat elc met bloede was al benet.
De bibliotheek van Van HulthemGa naar voetnoot3 bezit een gedicht, Onzen Heere | |
[pagina 135]
| |
joncheit, onder den vorm van een' mystieken droom voorgedragen. Omtrent 12,000 verzen lang, begint het met eene geslachtlyst des Heilands en eindigt met de wonderwerken die op zyne dood gevolgd zyn. Het papieren handschrift, dat weleer tot de boekzael van den beroemden brugschen edelman Lodewyk van Gruthuyse behoorde, schynt omtrent in 1460 te zyn afgeschreven; de bewerking van het gedicht, nogthans, moet wellicht tot op 1358 verschoven worden. Zie hier den aenvang: Onder meer andre soete parabelen,
Die men qualic mochte verabelen,
Dwelch Jhesus zinen iongheren leerde
In zijn scole ende informeerde
Ende seide, dat eens was een man,
Die hooghe pelegrimage nam an,
Verre uten lande, daer hy langhe bleef
Pelgherijn, daer Gregoris af screef,
Hoe God dit van hem selven sprac,
Want hi den lichame hooghe trac
Als pelgherijm in zijn zoele contreye
Uut deser ellendegher valleye:
Dit peinsende quam mi verlanghen toe
Ende groten lust te weten hoe
Hy passeirde dit scone voyage
Ende wat hem viel int pelgrimaige,
Mits dat my zijns gaens zeere verwondert,
Want zelve dromdic int jaer drie hondert
Ende lviij dat ic doe,
Peilgherijm was, maer niet gevroe,
Dat ickene ghemoette, sprac of zach,
Welc ic my altijts int herte lach,
Ende dus al peinsende ghijnc ic den pas
In eenen boomgaert, daert scone was
Van bomen, cruden ende bladen.
Wie kent dien stoutmoedigen niet, die, uit zucht voor de wetenschap, zyne ziel aen den duivel verkoopt? Hy heeft nogthans vele wisselvalligheden ondergaen en dikwyls van naem veranderd. Hier vindt men hem onder den naem van doctor Faust, gelyk in het | |
[pagina 136]
| |
blaeuwboeksken en by Göthe; ginds verschynt hy by Byron onder het kleed van Manfred. In het Vryschot giet de jager Robbert, op het uer van middernacht, tooverkogels. De oudheid der sage wint het nog op derzelver gedaenteverwisseling. De eerste tak klimt tot de negende eeuw op, en de held komt er in voor als een geestelyke, onder den naem van Theophilus. Het is deze, waervan de nederlandsche bewerking door Blommaert is uitgegevenGa naar voetnoot1. Het gedicht, lang 1854 verzen, is door een' onbekenden schryver uit het latyn vertaeld, gelyk hy zelve betuigt: Dese miracle willic bescriven,
Om dat sal behouden bliven,
Van den latine in dietschen bediede,
wellicht naer het latynsch gedicht uit de elfde eeuw, van Marbodus, bisschop van Redou, die zelf naer de proza van Paulus Diaconus schreef. Het handschrift, zegt de uitgever, is van de vyftiende en de tekst van de veertiende eeuw. Tot proeve het volgende: Teophilus die viel mettien
Ter eerden over sine knien,
Ende custe des vians voet,
Ende sochte sinen oetmoet,
Ende seide: ‘Ic halme mi Gods
Ende siere moeder ende haers ghebods,
Ende ic wille mede sijn
Euwelijc u vri eyghijn,
Ende sider dat u es lief,
Nemt hier zeghel ende brief.’
Doen custe hine als men es ghewone
Te manscape als 't es te doene.
Hi nam orlof ende hi was vroe,
Dat hi sciet van hem alsoe,
Ende ginc weder t'huus waert
Metten jode al onvervaert.
| |
[pagina 137]
| |
Blommaert heeft het gedicht in vier hoofdstukken afgedeeld: ‘Het eerste beschryft de godvruchtigheid en aenzien van Theophilus, hy weigert de hem aengebodene bisschoppelyke waerdigheid; hy verliest zyn eigen ambt, gaet een jood of toveraer te raden, doet den duivel manschap, zweert by schrifte God en sinte Maria af en wordt tot zyn vorig aenzien verheven. Het tweede behelst het berouw van Theophilus. Hy beweent zynen afval, vreest het oordeel Gods en de helsche straffen; hy neemt zynen toevlucht tot O.L. Vrouw, en doet boetveerdigheid. Het derde. De heilige Maria verschynt hem en geeft hem hoop van vergiffenis. Het vierde. Hy bekomt vergiffenis zyner zonden, krygt het schrift weder, waerby hy den duivel zyne ziel verpand had, en sterftGa naar voetnoot1.’ Lodewyk Van Velthem maekte eene vertaling, insgelyks uit het latyn, van Tondalus visioen. Het is de geschiedenis van eenen ierschen ridder, die langen tyd in zonden geleefd hebbende, in het jaer 1149 eenen droom heeft, dat een engel zyne ziel door de hel, alwaer zy eenige proeven der pynigingen onderstaet, en van daer door het paradys voert. Na zyn ontwaken bekeert hy zich. Deze berymde vertaling is ingelascht in den Spiegel historiael, volgens het zeggen van den schryver eener vertaling in proza, achter het Leven van sint Amandus van Gielis De Wevel geplaetst. Deze proza vertaling is getyteld: Van eenen rudder hiet Tondalus een edel man. Hier naer so volghet een harde scone materie als van der tormenten die de sielen moeten ghedooghen naer dit allendighe leven, dewelke tormente waren vertooghet eenen rudder die men hiet Tondalus end staet ghescreven in den Spieghel historiael. Veel ouder is de Reis van den H. Brandaen naer het aerdsch paradys. Willems, die het eenig bekend handschrift, groot 2,198 verzen, bezit, rekent hetzelve van omtrent het jaer 1200. Blommaert is bezig met er de uitgave van te bezorgenGa naar voetnoot2. | |
[pagina 138]
| |
Natuer- en geneeskunde.Eene der aentrekkelykste studien is wel zeker die der natuerkundige wetenschappen. Een denkend en huiszittend volk moet er zich met eene zekere vooringenomenheid op toeleggen. Thans nog ziet men, by den nederlandschen stam, de eigenlyk gezegde natuerkunde zoo wel als de zoogenaemde natuerlyke historie met zucht beoefend. Reeds van de vroegste tyden onzer letterkunde bestonden er werken over dieren en kruiden. Maerlant, op het einde der voorrede zyner Naturen bloeme, zegt dat vóór hem reeds Willem van Utenhove eenen Bestiaris uit het franschGa naar voetnoot1 vertaeld had, welke echter in het geheel niet voldoende was: Nochtan weet ic wel dat waer is,
Dat heer Willem Utenhove,
Een priester van goeden love,
Van Ardenborch, hevet enen gemaect:
Maer hi wasser in ontraect;
Want hine uten walsche dichte,
So wort hi ontledt te lichte,
Ende hevet dat ware begheven.
Dat werk is verloren gegaen; ten minste is er tot nu toe nog niets van gevonden. Misschien was het onvolledige van Utenhove's vertaling voor Maerlant, die altyd het nut en de leering voor oogen had, een prikkel om Der naturen bloeme te schryven. Althans het was op aenraden van zekeren Niclais Van Cats dat hy, tusschen 1270 en 1280, dat werk berymde. Hetzelve is verdeeld in dertien boeken, | |
[pagina 139]
| |
handelende over menschen, viervoetige dieren, zee wonderen, visschen, slangen, wormen, boomen, kruiden, fonteinen, diere steenen, en de zeven metalen. Ten onrechte noemen sommige schryvers dat werk ook nog Bestiaris. Deze tytel komt alleen aen de zeven eerste boeken toe, even gelyk het tiende Der cruden boec is, en het twaelfde Lapidaris geheeten wordt. Volgens zyn zeggen, zou Maerlant de stof voor zyn werk uit Albertus Magnus geput hebben: Die materie vergaderde recht
Van Coelne broeder Alebrecht,
en verder: Mer daer ic dit ute hebbe bescreven,
Heb ic van broeder Alebrecht
Van Colne........
doch Hoffmann von FallerslebenGa naar voetnoot1 heeft aengetoond dat Maerlant niet het werk van Albrecht, maer hetgene van deszelfs leerling, Thomas CantipratensisGa naar voetnoot2, gebruikt heeft; een werk dat, toen ter tyd, algemeen voor dat van den grooten meester doorging. De Naturen bloeme is tevens eene zoogenaemde natuerlyke historie, een gezondheidsleer en een medecynboek. Gelyk het toen algemeen was, geeft Maerlant een onbepaeld geloof aen alle verborgene deugden van hoornen, uitwerpselen, hair, enz., der dieren, van steenen welke in de maeg gevonden worden, en dergelyke meer. Dit belet niet dat het den volke een allernuttigst werk is geweest, en misschien het meest heeft bygedragen ter algemeenmaking der zucht, om alles, wat tot de drie ryken der natuer behoort, te leeren kennen. Daervan getuigen nog de vele handschriften welke ons zyn overgebleven. Thans zyn er reeds zes volledige bekend; namelyk twee in Duitschland, in de stadsbibliotheek te Hamburg, en in de koninglyke van Berlyn; een derde by het Nederlandsch Instituet; het vierde, afkomstig van | |
[pagina 140]
| |
Visser, in de koninglyke boekzael te 's Gravenhage; het vyfde in de universiteits boekzael te Leyden; het zesde behoort toe aen Willems. Daerenboven bestaen er nog verscheidene fragmenten van by de gebroeders Enschedé, te Haerlem, in de bibliotheek van Van Hulthem, enz. De styl is die der rymkronyken, zonder verheffing, gelyk het onderwerp het medebrengt. Ook is het niet van den kant der dichterlyke verdiensten dat het werk moet beoordeeld worden; hetzelve is geschreven om by elke gelegenheid te worden geraedpleegd; een oprecht vade mecum van dien tyd. Dichterlyke verheffing ware nutteloos geweest. Achter het werk van Maerlant vindt men gewoonlyk een ander ingebonden, over de Natuercunde van het heelal, ten onrechte, volgens BilderdykGa naar voetnoot1, aen broeder Gheraert van Lienhout toegeschreven. Verscheidene gissingen zyn opgeworpen geweest over den waren naem des schryvers. Hoe hy ook moge geheeten zyn, het schynt my althans zeker dat hy een Zuidnederlander en wel een Brabander was, vermits hy Braband en Brussel (vs. 1310-1331) tot een punt van vergelyking met Rome stelt. Hy was zeker een geneesheer, dewyl hy op het noodzakelyke der planetenkennis aendringt, als zonder welke men geen goed fisicyn wezen kan: Daerombe soude geen meester sijn
Woudi wesen goet fisicijn
Hine soude van astronomien leren.
De schryver begint met het stelsel van Ptolomaeus te ontwikkelen, spreekt over onderscheidene lucht- en weêrverschynselen, over de ziekten in de verschillende jaergetyden heerschende, en eindigt met de opgave van de namen der winden. Dat gedicht, lang 1610 verzen, is allerbelangrykst voor de geschiedenis der natuerkundige wetenschappen in de dertiende en veer- | |
[pagina 141]
| |
tiende eeuwen hier te lande. Het bewyst dat de physica, by ons althans, toen veel beter gekend was dan men het algemeen wil doen voorkomen. 'S schryvers denkbeelden over den bliksem zyn zeer klaer (vs. 377-390, 495, 509); de electriciteit komt uit de aerde voort (vs. 459); daer bestaen wel inderdaed tegenvoeters, en men kan de wereld omgaen (vs. 1303-1389). Het geloof aen duivelen en andere kwade geesten, die door de lucht vliegen, moet toen wel sterk by het volk ingeprint zyn geweest, dat zulk een schryver er niet eens aen twyfelt. Na te hebben uitgelegd hoe men somtyds licht uit de lucht ziet vallen, en de bygeloovigheid, daeromtrent in zwang, te hebben tegengesproken, zegt hy: Duuele sijn oec in de locht
Die den mensche doen menege vrocht;
Si cunnen oec dus maken vier,
Dat ons vlammen dunken hier,
Dat si scieten onderlinghe.
Wilen seide mer af vele dinge.
Nacht riddren hieten si.
Het sijn duuele seggic di,
Hagetissen ende varende vrouwen,
Goede kindre oec en trouwen,
Ruboute, alve, neckeren, maren,
Die hem smorgens oppenbaren,
Ende comen halen vier;
Maren heeten wi dat hier
Mume, dit sijn duuele alle,
Die ons gerne brachten te valle;
en verder: Nu sijn tusschen ons ende de mane,
In die locht, dat ic wane,
Duuele, die weten al nature,
Ende si connen al scrifture.
De neiging van den mensch en deszelfs vatbaerheid voor het een of ander vak schryft hy toe aen den invloed der planeten. De voorbeschikking behoorde mede tot zyne geloofsartikels: | |
[pagina 142]
| |
Alse een kint wort geboren,
Ende het bringet met hem voren
Dat sal verdrinken ofte hangen,
Der doot maegt wel ontgangen;
Maer aldus eist te verstane,
Dat het ter dieften trecket ane,
Indien dat het hadde stade
Eer dan tandren dingen dade.
Ginct oec met dieften omme meer,
Het worde verhangen vele eer
Dan een ander dief soude.
Men mochte sien diet merken woude;
Want het leeft selc xl iaer,
Ende es een groet dief overwaer,
Ende steelt al dat het stelne siet;
Nochtan en hangt hi tachterts niet.
Een ander comt ende sal stelen gaen,
Ende wert ten iersten male gevaen.
Een vecht altoes als een degen,
Nochtan wert hi niet verslegen;
Een ander in sine ierste bataille
Wort verslegen sonder falie.
Uit de aengehaelde proeven ziet men dat de verzen zuiver, somtyds krachtig zyn. Het werk schynt tot de laetste helft der dertiende eeuw te behooren. In Holland bestaen er verscheide handschriften van. Ook in de bibliotheek van Van Hulthem is er één, dat door Willems is afgeschrevenGa naar voetnoot1. In de handschriften van het Nederlandsch Instituet en van de koninglyke Haegsche bibliotheek, vindt men, achter het werk over de Natuercunde, I, een gedicht, De cracht der mane, volgens Hoffmann von Fallersleben naer het latyn gevolgdGa naar voetnoot2. Op het slot noemt zich de schryver: | |
[pagina 143]
| |
Dit makede van Hollant Heinric,
Die daer omme wakede een stic,
Eer hijt in dietsce dus heeft bescreven.
Ik heb het nooit in hande gehad. Van WynGa naar voetnoot1, die het gelezen heeft, zegt er echter byna niets van. Meer weet ik insgelyks niet over een ander rymwerk: Compoten of astronomia ende fleubotomia, van zekeren Claeskyns, dat wellicht tot de veertiende eeuw zou behoorenGa naar voetnoot2. Een werk dat allezins de blyken draegt van geene vertaling te wezen, is getyteld: Heymelykheden van man ende vrouw. Reeds by den aenvang zegt de schryver: So willic nu hier ane gaen
Van naturen die meeste wort,
Die noch nie werden gehort
Van enegen man, teneger tijt.
En eenige regels later: Noch willic daer af seggen vort
Dat ghi niet en hebt gehort.
Uit een groot getal plaetsen blykt het dat hy de geneeskunde uitoefende; en als zoodanig gelooft hy blindelings byna alles wat men in de latynsche vertalingen Aristoteles doet zeggen, wiens stelsel hy eerst uitlegt, alvorens tot het eigenlyk onderwerp overtegaen. Het werk handelt over de voortteeling, de ziekten der vrouwen vóór, gedurende en na de zwangerschap, over de verschillende geneesmiddelen, enz., en bevat omtrent 2,400 verzen. Het eenig tot nu toe bekend handschrift behoort toe aen Willems. Der vrouwen heimelycheit is een ander zonderling dichtstuk van een' onbekenden schryver, die hetzelve vervaerdigde, om dat zyne | |
[pagina 144]
| |
lieve joncfrouwe hem daertoe had gebeden. Het is eene vrye navolging van Albertus Magnus, De secretis mulierum libellus, en waerin men een samenweefsel van bygeloovigheid en zonderlinge denkbeelden aentreft, zoo wel ten opzichte zyner physiologische verklaringen, als der genezing van de verschillende kwalen. Hy was zeer geheimzinnig met zyn werk, blykens de volgende verzen: God gheve hem den langen ween
Die dit onder dorpers bringen sal,
Dat ic altoes das nauwe hal.
Oec biddic mire liever ioncfrouwe,
Dat sijt niemanne en laete scouwen;
Ic hebt gedicht met goeder trouwen.
Met recht moet men zich verwonderen over al de verzekeringen van liefde, welke hy van tyd tot tyd aen zyne beminde doet: Die ic minne boven alle wiven,
Sine acht niet dat ic dese pine
Dore haer doegic al stillekine;
Nochtan weet si wel ende kint
Datse mijn herte sere mint,
Ende dat ic lide zwaer tormint,
Want si en achtes niet een twint.
Tot nu toe is er slechts één handschrift op papier van bekend, dat in de universiteits bibliotheek te Gent berustende is, en afkomstig van de P.P. Augustynen te Dendermonde, aen wie het, omtrent 1682, gelaten was door Pater Legiers. Hetzelve is ook door Willems afgeschreven. Hoffmann von Fallersleben bezit een exemplaer uit de vyftiende eeuw, insgelyks op papier geschreven, doch in rhynlandschen tongval, dat 34 bladzyden beslaetGa naar voetnoot1. Achter dat dichtstuk volgt een ander, op de Gelaet- en karakterkunde, stellig van denzelfden schryver, als blykt uit den aenhef: | |
[pagina 145]
| |
Ghetrouwe lief ende vol eeren,
Hoer wat ic u sal leeren.
Aristotules philosomie,
Alsic in sine boeke sie,
So salic in dietsche vertrecken
Hoe ghi zult merken ende mecken
Van wat natueren die mensche sy.
Wildijt weten, hoert na mi.
Aen het slot leest men: Dit was ghedaen, ghemaect met live
Int iaer ons heere xiiijc ende vive.
Deze regels schynen Willems veeleer toepasselyk te zyn aen den afschryver dan aen den opsteller des gedichts. En inderdaed de menigvuldige schryffeilen, het herhalen van dezelfde rymregels, het overslaen van sommige verzen en misschien het bestaen op papier, geven een groot vermoeden dat een vroeger handschrift afgeschreven is. Een gedicht van gelyke strekking, over de handwaerzeggery, en toebehoorende aen professor Serrure, is insgelyks op papier geschreven. Hetzelve bevat omtrent zes honderd verzen en is voorafgegaen van een receptboek gedurende 27 jaren aengehouden, beginnende van het jaer ..35 tot ..62. De schryver, die zich Pape van den Hamme noemt en zyne leer uit Galenus en Pythagoras trok, schreef in het dietsch voor hen die geen latyn verstonden: Om dat die latijnsche tale
Niet en verstaen alle die lieden
So willict int dietsche bedieden.
Hy begon en eindigde zyn werk in den name Maria's. Zie hier de laetste verzen: Dats een God omnipotent
Die........
.........
| |
[pagina 146]
| |
En ten pape van den Hamme
Beschermen van der elscher vlamme,
Die in rijmme slecht keerde,
Also alst hem exponeerde
Meester Jan van Gheldunen
Dattire coenlike wel up stunen,
Ende meester Claro van Abben kinde,
Diet hem beede daden vinden.
Dus es ghehent Cyromanchie,
Gheloeft si die maghet Marie.
Alle deze werken hebben, van den dichterlyken kant beschouwd, weinig of geene waerde. Ook is deze inkleeding alvroeg verlaten geweest, en heeft men meer natuerlyk zich van de proza bediend om de nieuwsgierigen in de geheimen der natuer in te wyden. Zelfs reeds in die tyden, dat men ziekten en artsenyen nog in rymende gelederen stelde, maekte zekere Jan Ypermans een geneeskundig werk in proza, dat hy ter leering van zynen zoon bestemde. |
|