Verhandeling over de Nederlandsche dichtkunst in België, sedert hare eerste opkomst tot aen de dood van Albert en Isabella

Tooneelpoezy².

Vroeger had men altyd geloofd dat de smaek voor het tooneel ons door de pelgrims uit het oosten was medegedeeld. Sedert heeft de abt De la Rue er de ongegrondheid van aengetoond, en thans gelooft men vry algemeen dat de Romeinen dien smaek in Gallie, en van daer in het overige Europa hebben ingevoerd.

Van onze allereerste stukken schynen geene overblyfsels meer te bestaen. Gelyk overal elders, denkt men dat het, tydens de kruistochten, levens en mirakelen van heiligen waren, welke de geestelyken in de kerken, op de kerkhoven en op andere ruime plaetsen vertoonden. Alvroeg echter bezaten wy stukken, die met den godsdienst geen gemeens hadden en waervan de schryvers de onderwerpen uit de geschiedenis trokken, of alleen aen hunne verbeeldings kracht te danken hadden.

2 Het volgende vindt men byna woordelyk geplaetst in de Bydragen voor letteren, kunsten en wetenschappen, 2^e jaergang, bl. 17 en volg.

[p. 97]

Waerschynlyk bestonden er toen twee onderscheidene tooneelen: het eene de wezenlyke stamvader van het nieuwere, en dat een overblyfsel van het romeinsch was; het andere het geestelyk tooneel, waer alles, wat godsdienst betrof, uitsluitend door geestelyken vertoond werd, en dat alleen later op de schouwburgen kwam, toen de vertooningen in de kerken verboden werden. Ik zeg uitsluitend door geestelyken; trouwens het is niet te veronderstellen dat men aen ongewyden het vertoonen in kerken zou hebben toegestaen, en ook dit zettede het zinnelyke van den godsdienst te veel luister by, dan dat men er geen gebruik zou van gemaekt hebben. De benaming van gezellen, waermede zoodanige spelers aengeduid worden, schynt my even goed op leden van eene geestelyke als van eene wereldlyke corporatie toepasselyk, even als men thans nog het woord broeders, zoo wel aen leden van geestelyke orders als van byzondere genootschappen, geeft.

Ik weet niet dat het tot nu toe aen iemand gelukt is een geestelyk tooneelspel uit de dertiende of veertiende eeuw te ontdekken. Van Wyn haelt eene rekening van 1401 aen, waerin, onder andere, staet: ‘Ende si (de gemalin van Aelbrecht van Beieren) voirt geven soude den ghesellen die ons Heeren Verryssenisse, in der kerken ghespeelt hadden, 11 gelr. guld.¹.’

Misschien werden in de kerken alleen de mysterien vertoond. Volgens Willem van Wadington, eenen engelsch-normandischen dichter, by Roquefort² aengehaeld, gaf men op de kerkhoven vertooningen, welke de martelingen en wonderwerken van den een' of anderen heiligen der oorspronglyke kerk voorstelden. Deze vertooningen hadden altyd des namiddags plaets, en het engelsch publiek, waervan de vrouwen niet het kleinste gedeelte uitmaekten, kwam met eene weêrgalooze drift de allerwreedste tooneelen bywonen. Willem verbiedt zyne lezers alle die ongerymde wonderen te gelooven, en beschouwt de schryvers er van voor zotten en uitzinnigen. De spelers leenden de

1 Hist. avondst., deel I, bl. 356.

2 Poés. franç., pag. 263 et suiv.

[p. 98]

kerksieraden om hun tooneel te versieren, een bewys te meer, zoo my dunkt, dat het geestelyken waren: aen leken toch zou men zeker de sieraden niet gegeven hebben¹. Die vertooningen eindigden meestal met dansen, worstelingen of spelen ter lichaemsoefening, vermaken welke, tot nu toe, den Engelschen zyn eigen gebleven.

De profane stukken zyn in twee soorten verdeeld, in tooneel- of treurspelen, abele spelen geheten, en in nastukjes of sotternien. De tot nu toe bekende komen voor in het Codex van Van Hulthem, en zyn ook door Willems eigenhandig overgeschreven². De eerste zyn ten getalle van vier, en getyteld: Esmoreit sconincs sone van Cecielien; Van den hertoghe van Brunswyc, hoe hi wert minnende des roden lioens dochter van Abelant; Lanseloet van Denemerken, hoe hi wert minnende ene joncfrou die met siere moeder diende, en Van den winter ende van den somer. Het laetste is allegorisch. De sotternien zyn zonder tytel: achter ieder abelspel volgt er eene. Eene enkele, getyteld Sotte boerde, staet op haer zelve, gelyk de abelespelen, en is, gelyk deze, voorzien van een nastukje; dezelve onderscheidt zich van de andere alleen door haren grooteren omvang. Jammer dat het laetste gedeelte er van verloren is geraekt.

Kortheidshalve zal ik geene schets van Esmoreit geven, dewyl dat abelspel genoegzam bekend is door eene fransche vertaling, welke professor Serrure er van heeft uitgegeven.

De hertog van Brunswyk, trotsch en opgeblazen van zyne eigene verdiensten en welgemaektheid, kan nergens eene schoonheid zyner waerdig aentreffen; met verachting ziet hy op de geheele sexe neder. Voor de zekerheid en rust des staets echter, raden hem zyne raeds-

1 In de Jaerboeken van Kortryk, door Goethals, leest men, op bl. 176, het volgende: ‘Ten deezen jare (1481), M. Snellaert speelt in O.L. Vrouwe kerk de rol van P^r Thomas, in 't spel van De Verryssenisse, in plaets van eenen kapellaen die door ouderdom onbequaem geworden was.’

2 Dezelve zullen eerlang verschynen in de Horae Belgicae, welke door Hoffmann von Fallersleben, professor te Breslau, worden uitgegeven. Reeds heeft hy, in het vyfde gedeelte zyner verzameling, het spel van Lanseloet, naer eene Goudasche uitgave van vóór 1493, laten herdrukken.

[p. 99]

lieden, Gheraert van Normandien, zyn oom, en Godevaert, zich eene gemalin te kiezen, als daer is, by voorbeeld, de dochter des konings van Auvergne; maer alle hunne raedgevingen schieten by zynen hoogmoed te kort. Te Abelant, in het land der ongeloovigen, leeft eene maegd, Florentyne, eens barons 's Roden lioens dochter, die, even hoogmoedig, nog nergens eenen man harer waerdig gevonden heeft. Zy heeft van den hertog hooren spreken, en zy gelooft dat hunne harten zouden overeenstemmen: zy zendt eenen bode met haer afbeeldsel aen den hertog, die op het eerste gezicht reeds verliefd raekt; hy vraegt naeuwkeurig naer Florentyne, en belooft, eer zeven weken om zyn, haer een bezoek te gaen afleggen, en vergeet niet de maegdelyke kuischheid sterk aen te pryzen. Nu bekent hy aen zynen oom dat hy verliefd is: deze wil het eerst niet gelooven; maer op het vernemen dat het voorwerp van 's hertogs liefde de dochter van den Roden lioen is, valt de raedsman in kermen uit, wil hem van zyn plan doen afzien, beschryft den haet die, ongemerkt de goddiensthaet, tusschen hun geslacht en den Roden lioen woedt, dewyl hy en 's hertogs vader vier leden van dit ongeloovig geslacht met eigene handen hebben neêrgeveld. Dit alles kan den hertog niet weêrhouden; hy geeft het bestuer aen zynen oom in handen, en vertrekt. Hy vindt zyne geliefde, valt op haren schoot in slaep; maer het kost hem de vryheid, en wordt hy gedoemd om gehangen, en zyne beminde om levendig verbrand te worden. Door den minnebode, die tevens kerkerwachter is, wordt hy uit de gevangenis gered en verborgen. De listige bode gaet den Roden lioen aenraden Florentyne dadelyk te doen gerechten. De baron stemt toe; maer op het oogenblik der strafuitoefening springt de hertog gewapend en te paerd te voorschyn, en, door den bode ondersteund, verlost hy zyne beminde. Hy trekt met haer naer Brunswyk, en neemt de teugels van het bestuer wederom in handen.

In Lanseloet ziet men eene koningin-moeder de laegste middelen gebruiken, om haren zoon een' afkeer van het voorwerp zyner liefde te doen krygen. Onteerd ontvlucht Sanderyn het hof, en verdwaelt in

[p. 100]

een woud, alwaer een jagende ridder haer ontmoet, op haer verliefd wordt, en haer in zyn kasteel leidt. Ondertusschen is Lanseloet's minnebrand nog heviger aen het blaken geraekt, en ondanks zyne moeder en alle zyne magen, zendt hy Reinout, zynen getrouwen dienaer, uit ter ontdekking van Sanderyn. Reinout vindt haer, maer zy is reeds des ridders echtgenoote. Op de stellige tyding daervan sterft Lanseloet.

Wat my by het lezen dier middeleeuwsche tooneelstukken getroffen heeft, is derzelver volkomene overeenkomst met de tooneelstukken der hedendaegsche zoogenaemde romantische school. Het lydt geen twyfel, of de laetste heeft hare ware modellen by de schryvers der twaelfde en dertiende eeuwen gevonden. Dezelfde afschrik voor eenheid van plaets en tyd, dezelfde verscheurende tooneelen, dezelfde zedeloosheid. Esmoreit eindigt met het ophangen op het tooneel van een der personaedjes; in Lanseloet wordt Sanderyn byna voor het oog der aenschouwers door haren minnaer onteerd.

Onaengezien deze wyze van behandelen, die waerschynlyk de begrippen van den tyd gevolgd zal hebben, gelyk wy thans in Frankryk zien, zyn deze stukken in het geheel niet van verdiensten ontbloot. Het doel van den schryver is altyd duidelyk te vatten: in Den hertog van Brunswyk, 't is het gevoel van dien geheimzinnigen band, waeraen geliefden zoo gaern gelooven; 't is het gevoel van sympathie dat over geheel het stuk zweeft; in Lanseloet zegepraelt de getrouwheid over alle vernederingen. De meeste karakters zyn goed geschetst en volgehouden; het belang klimt gedurig, en de ontknoping is treffend. Gelyk de meeste voortbrengselen van dien tyd echter, zyn deze stukken somtyds door vervelende herhalingen ontsierd, waervan, onder andere, De hertog van Brunswyk de grootste blyken geeft.

Het allegorisch spel Van den winter ende den somer verbeeldt eenen twist tusschen die twee jaergetyden over hun byzonder vermogen. Verscheide personaedjes, Loiaert (luiaert), Moiaert, Clappaert, enz., trekken party voor den eenen of anderen; het geschil moet bekampt

[p. 101]

worden; Moiaert loopt naer Venus, die de zaek in der minne vereffent.

Dit laetste stuk zou, volgens Serrure, wellicht eene navolging uit het fransch zyn; maer Willems heeft vóór zyne copy de volgende aenteekening geplaetst: ‘Milo, een benedicter monnik te S^t-Amans, in Vlaenderen (stierf 872), schreef een stryd Van de lente met den winter, te vinden in Oudini scripta ecclesiastica, t. II, pag. 326.’ Vermoedelyk is ons abelspel een later afschrift van Milo's werk.

De boerden hadden dezelfde strekking, welke nu blyspelen en romans hebben, namelyk de huislyke zeden zoo naekt mogelyk voortestellen en te gispen. Als deze, welke ons zyn overgebleven, getrouw naer de natuer geschetst zyn, hebben wy ons niet zeer over de eenvoudigheid onzer voorouders te beroemen: de losheid van zeden was er aen het orde van den dag. Ergens legt men in den mond eener moeder:

Mijn dochter en es maecht te voren
V jaer na dat si was geboren.
Dat deric wel ten heiligen sweren.

En die verzekering wordt nog wel aen den wantrouwenden man gedaen. De meeste dier boerden loopen over de onheilen van den huwelyken staet. Goede mans en booze wyven: zie daer het thema derzelve. Een voorbeeld dier goede mans ziet voor zyne oogen de ontrouw zyner egade, en laet zich door den huisvriend wysmaken dat hy alven en alvinnen gezien heeft. Niet alle echter loopen over hetzelfde onderwerp: een vertoont een huishouden, waervan de man alles in de kroeg verteert; een ander eene gewaende tooveres. Byna alle eindigen met eene vechtparty.

Eene belangryke vraeg doet zich hier op. Hoedanig was, in die tyden, de inrichtig van het tooneel? Alles wat wy zeker weten, is dat de bovengenoemde tooneelstukken niet onder den blooten hemel, maer in het bovenste gedeelte van een huis gespeeld werden: ook in eene gravelyke rekening van het jaer 1399, by Van Wyn aengehaeld,

[p. 102]

wordt gewag gemaekt van ghesellen die in den Haghe een spel in der zale gespeelt hadden. Daer wordt ook gesproken van eene vertooning op de markt te Arnhem; hetgeen waerschynlyk maekt dat de gezellen zich naer de omstandigheid schikten. Wat de verdeeling der stukken aengaet, dezelve is nergens aengewezen; men vindt alleen de naemen der sprekende personen. Over Esmoreit sprekende, zegt Serrure te recht: ‘Deze nalatigheid maekt ongelukkiglyk dit spel voor ons minder verstaenbaer, voor ons, die volstrekt onwetend zyn nopens de wyze hoe, op zoo eenen verschovenen tyd, de schouwburgen ingericht waren.’ Deze aenmerking van den gentschen hoogleeraer past zich toe op de andere stukken die ons bekend zyn geraekt. Het ontbreekt evenwel niet aen gissingen, die meer of min voor de waerschynlykheid pleiten: of het tooneel veranderde, en daer waren tusschenbedryven, of de spelende personaedjes trokken van het eene land in het andere zonder het tooneel te verlaten. Indien men naeuwkeurig de stukken leest, is de zin zoo samenhangend, dat men niet gelooven kan dat de verzen niet achter elkander zyn uitgesproken: het is daerentegen niet waerschynlyk, dat eene zael zoo ruim zal zyn geweest, om verscheide plaetsen te gelyk op het tooneel te vertoonen; daerenboven de woorden van den Meester tusschen Esmoreit en het nastukje:

Wie hongher heeft, hi mach gaen eten,

toonen genoegzaem dat de abele spelen, ten minste, vry lang moeten geduerd hebben, ofschoon Esmoreit niet boven de duizend verzen bevat.

Vóór de vertooning, werd eene voorafspraek uitgesproken, en het stuk zelve begon met eene voorstelling van het onderwerp.

De kleeding zal niet al te zeer volgens den staet en het karakter van de voorgestelde personaedjes zyn geweest; want toen dacht men aen geen anderen maetschappelyken toestand dan aen dien van destyds, en zy die, volgens Roquefort, geene zwarigheid maekten van den

[p. 103]

lykdienst van Cesar met een kruis, gewyd water en monnikken te doen, en over de verslagene Trojanen, gelyk wy reeds opgemerkt hebben, de profundis te zingen, zullen ook niet naeuw op de uitrusting van eenen held hebben gezien.

Willem van Wadington meldt ook dat de spelers hunne aengezichten vervalschten. Geschiedde dit by middel van momaengezichten of van blanketsel? Ook hieromtrent laten de schryvers van dien tyd ons in het onzekere.