Verhandeling over de Nederlandsche dichtkunst in België, sedert hare eerste opkomst tot aen de dood van Albert en Isabella

Liederen.

Iedereen stemt toe dat de verzen de oudste vorm van elke letterkunde zyn. Zyn dan de eerste voortbrengselen zededichten of rymkronyken geweest? Neen; het is het lied, dat door zyne kortheid zoowel als door de wyze waerop het voorgedragen wordt, het geschikste was om aen andere geslachten overgebracht te worden. Niets natuerlyker! in eenen tyd van algemeene vernieling, was het lied het eenig middel om de volksoverleveringen te bewaren. Eeuwen lang blyft het in de geheugenis des volks. Ossiaen zou misschien zelfs by naem niet meer bekend zyn, en Tasso's naem zou in Italie, onder alle standen, niet zoo algemeen verspreid wezen, had het gezang aen de meesterstukken dier beide groote dichters geene nieuwe aentrekkelykheid gegeven. Waren alle gedenkschriften by ons verwoest geworden, nog ware de herinnering aen den Sporenslag in Kortryk daerdoor blyven voortleven. Eilaes! de vorige onverschilligheid voor den roem der voorvaderen heeft ons, misschien voor eeuwig, van een gedenkstuk van voorouderlyke vaderlandsliefde beroofd. Men zegt dat de laetste bewaerders van het lied op dien slag door de cholera zyn weggerukt.

Het lied is het krachtdadigste middel om aen de gemoedsaendoe-

[p. 82]

ning lucht te geven, om den geest op te wekken. Gaen de helden naer den stryd, het is by middel van het lied dat zy elkander aenwakkeren, dat de dapperheid der verslagene spitsbroeders, zoo wel als de schandelyke vlucht des vyands, wordt bezongen. Heeft een volk zich over zyne dwingelanden te wreken, het is door gezang dat het zyne verontwaerdiging zal bot vieren. Is het niet door het lied, dat men onwillekeurig zynen arbeid, als het ware, zoekt te verlichten, zyne zorgen te verdryven? Ook zyn alle natien, byzonderlyk vóór het uitvinden der boekdrukkunst, ryk aen liederen geweest; en de nederlandsche, die zoo zangrige volkeren, hebben zeker daeraen geene uitzondering gemaekt. Sedert eenige jaren, dat men by ons te lande op dit punt zyne aendacht is beginnen te vestigen, ziet men dat onze voorouders zeer ryk aen liederen moeten zyn geweest. Echter hebben wy van dezelve byna niets meer overgeërfd, hetgeen aen de godsdienstige strekking, welke in het begin der zestiende eeuw zich van alle gemoederen meester maekte, moet worden toegeschreven. Gelukkiglyk hebben nog de schryvers der geestelyke liederen (en hier komen vooral de Souterliedekens in aenmerking) ons de namen en het muzyk dier oudere volkszangen behouden. Edoch alles is in die algemeene omwenteling niet verloren gegaen, en thans nog hoort men by de friesche en zeeuwsche boeren, in het land van Waes, in de Kempen, ja zelfs aen de fransche grenzen, meer dan één oud liedjen aenheffen. In de Kempen byzonder, alwaer, volgens allen die er vertoefd hebben, het volk, zoo ten opzichte van zeden als van tael, het minst verbasterd is, hoort men nog dagelyks de oude liedederen Ik zag Cecilia komen, Van den heere van Halewyn, Van den heere van Bruyn-Kasteele, enz. In Braband is het de gewoonte dat de dienstboden in de week van Sinte-Pieter verhuizen; by welke gelegenheid men een' wagen met bloemen siert, waerop de vryers hunne gelieven, onder het zingen van het Naer Oosterland wil ik varen, naer hare nieuwe woon overbrengen.

Het zyn de gebroeders Grimm, in Duitschland, die het eerst de aendacht voor onze oude gezangen opgewekt hebben, met uit een blaeuw-

[p. 83]

boeksken drie nederlandsche volksliederen mede te deelen. Het bleef Hoffmann von Fallersleben¹ bewaerd er meer breedvoerig over te schryven. Het tweede gedeelte zyner Horae Belgicae is uitsluitelyk er aen toegewyd. Hy brengt ze niet hooger dan tot de vyftiende eeuw; ik meen nogthans dat er eenige ten minste eene eeuw vroeger kunnen verschoven worden. Ook zie ik niet waerom sommigen het liedje Van 't paterken op den tyd der reformatie willen thuis brengen. Om dat het eene gisping op de geestelyke orders schynt? Maer eeuwen te voren hekelde men het gedrag der geestelyken zoo wel als dat van andere standen.

In 1828 gaf Le Jeune, te Amsterdam, eene Proeve van nederlandsche volksliederen uit, welke veel te wenschen overlaet. Ook Willems is sedert jaren bezig met onze oude volksgezangen te verzamelen, en er eene geschiedenis van te vervaerdigen. Wy hopen dat het vaderland eerlang met dien schat zal begiftigd worden. Aenvanglyk heeft hy eene lyst van een honderdtal, vóór 1660 verschenen, liedjesboeken medegedeeld². Het zyn meest geestelyke, waerin de gezangen op vroeger bekende wyzen gezongen werden; als by voorbeeld uit de Souterliedekens: Het voer een cnaepken over Ryn, Doen Hanselyn over der heide reet, Het voer een eel out ruiterken so verre aen gene velden, enz., meest alle thans verloren. De tael duidt genoegzaem aen, dat ze veel ouder moeten wezen. Daerenboven een der liedekens, door Willems³ medegedeeld, uit een handschrift van omtrent het jaer 1400, werd op de wyze van een vroeger lied gezongen. Men sla onze tegenwoordige marktliedjes gade, veelal op wyzen gesteld, welke reeds eene eeuw oud zyn, en men zal gemakkelyk kunnen gelooven dat wy in de bloeiende eeuwen onzer oude letterkunde algemeen ver-

1 Hy vertaelde ook eenige onzer liederen in het hoogduitsch. Ze worden gevonden in zyne Liedern und Romanzen (Köln, bei Bachem, 1821). Onder n^o 36 komt aldaer een lied, Van de Konings kinderen, voor, waervan twintig teksten in onderscheidene tongvallen bestaen; doch de nederlandsche moet onder de beste gerekend worden.

2 Mengelingen van historisch- vaderlandschen inhoud. Antwerpen, 1827-1830, bl. 291 en volg.

3 Ibid., bl. 300.

[p. 84]

spreide liederen bezaten. Zeker althans zyn sommige der overgeblevene hooger dan tot op de vyftiende eeuw te brengen. In de dertiende en veertiende eeuwen was het gezang door geheel Europa byzonder in zwang en achting. De vorsten dachten het niet beneden zich de dichtlier aen te vatten, en alle hunne voortbrengselen waren liederen. Hendrik III¹, zyne dochter Maria, gemalin van den koning van Frankryk², en Wencelaus³ worden onder de fransche dichters geteld. De eenige Margareta van Oostenryk bespeelde later de fransche en de nederlandsche lier.

Onder onze nederlandsche dichtende vorsten verdient hertog Jan I van Braband, Maria's broeder, die van 1260 tot 1294 regeerde, eene byzondere melding. Hy wilde geen gebruik maken van eene vreemde tael, door zynen vader en zyne zuster gebezigd; maer nam de duitsche minnezingers tot voortbeeld, en schreef, naer alle waerschynlykheid, in den nederlandschen tongval en niet in den zwavischen, gelyk men vóór Hoffmann von Fallersleben geloofde⁴, om dat men de negen liederen, welke van hem nog over zyn, in dien tongval gevonden heeft. Maer hoe gemakkelyk was het toen niet een gedicht van het eene in het andere duitsch dialect over te zetten, gelyk Willems bewezen heeft met 's hertogs liederen in de oorspronglyke tael terug te brengen⁵. Tot meerder bewys denke men maer aen de saxische overzetting van Reinaert de Vos.

Daer wy toch over de zangzucht onzer voorouders bezig zyn, wil ik hier, tot proeve, eene zonderlinge, door professor Serrure my medegedeelde, gebeurtenis inlasschen.

Er leefde te Brussel, omtrent den jare 1320, eene vrouw, met name Bloemardine, die onder het volk onderscheidene valsche leeringen verspreid had, en zulk een ontzag voor haer persoon had weten in te

1 Overleed in 1261.

2 Overleed in 1321.

3 Overleed in 1382.

4 Horae Belgicae, pars. I, pag. 9, in annotatione.

5 Rymkronyk van Jan Van Heelu, in de voorrede, bl. lxvi.

[p. 85]

boezemen, dat men beweerde dat, wanneer zy tot de tafel des Heeren naderde, twee Serafs haer vergeleidden. Deze zonderlinge vrouw had zich talryke aenhangers weten te maken, aen wie men den naem van vrygeesten (?) librorum spirituum gaf. In een zilveren stoel gezeten schreef zy hare leeringen, en las den volke hare wetten over de liefde, die zy als de eigenschap der engelen beschouwde, voor. Na hare dood zelfs bleef zy in zoo groote achting, dat men het aenraken van heur lichaem genoeg dacht om de kreupelen te genezen, en dat haer zetelstoel der hertoginne van Braband werd aengeboden. De beroemde Jan Ruysbroec, wiens talryke schriften van godsdienstigen aert in een zeer goed Nederlandsch geschreven zyn, trok tegen de valsche leeringen van Bloemardine te velde. Hy werd hierin ondersteund en opgevolgd door Hendrik Selle, proost van Groenendael, die zich hooglyk tegen de stellingen over de liefde en andere onderwerpen verzettede, waerdoor hy den haet van Bloemardine's aenhangers dermate op zich haelde, dat zy, om zich te wreken, hem in liedjes, welke door de straten van Brussel gezongen werden, bespotteden¹, en hem verder hinderlagen legden om hem van het leven te berooven.

By eene eerste schikking heeft Hoffmann von Fallersleben de volgende voor onze liederen opgegeven:

1^o	Historische liederen,
2^o	Balladen en romancen,
3^o	Minneliederen,
4^o	Boertige liedjes,
5^o	Geestelyke gezangen.

In zyne Horae Belgicae heeft hy slechts twee groote verdeelingen, van geestelyke en wereldlyke liederen, aengenomen. Ik zal de eerste verdeeling grootendeels volgen, afwachtende dat er meer over onze liederen bekend gerake.

1 In despectum ejus carmen quoddam profanum in teutonico ediderunt, et per plateas Bruxellenses decantaverunt. Vide Latomi Corsendonca, 85. - Paquot, Mémoires, I, p. 203. - Heylen, Verhandeling over Bloemaerdine, 1791, in-4^o.

[p. 86]

Historische liederen.

Aen geene zyn wy armer, en echter zyn wy waerschynlyk aen geene ryker geweest dan aen historische liederen. De oude Germanen bezongen de daden der dapperen, en hunne nederlandsche afstammelingen ook bezaten byzondere krygsgezangen.

De eerste schryver, die het woord lied gebruikt, is Venantius Fortunatus, die in de zesde eeuw, ter eere van Lupus, beroemden veldheer, schreef:

Nos tibi versiculos, dent barbara carmina liedos,
Sic variante tropo, laus sonet uno viro¹!

en in zyn Ep. ad Greg. Turon:

Barbaros leudos harpâ relidebat².

Nog komt het voor in het zegelied van Lodewyk op de Noordmannen, onlangs door Hoffmann von Fallersleben in de boekzael van Valencyn gevonden, en door hem en Willems uitgegeven. Aldaer leest men:

Ther kuning reit kuono

Sang lioth frano.

Een monnik uit de abtdy van Parck, by Leuven, die in de twaelfde eeuw eene chronyk schreef, over Karel den Grooten sprekende, intelpolleert volgenderwys de bekende woorden van Eginhart: Karolus rex carmina antiquissima, quibus veterum regum bella et acta conebantur, romanâ vel francicâ conscripsit linguâ et memoriae mandare curavit³. Waerschynlyk heeft gemelde abt die liederen ge-

1 Vredii, Flandr. ethn., 282. - Wachter, Gloss., in voce. - De Bast, Rech., 1,70.

2 Bilderdyk, Geslachtlijst der naamwoorden, voce Lied.

3 Deze ontdekking is men aen Mone verschuldigd. De kronyk is vooraen in een der deelen van een' bybel, ten jare 1148 in de abtdy van Parck zelve geschreven, te vinden. Dit kostbaer handschrift, waervan Sanderus, Chron., I, 277, en Bibl. belg., MS., gewag maekt, werd te Leuven den 22 October 1829, openbaerlyk verkocht. Een londensch boekhandelaer kreeg hetzelve. Mone en bibliothekaris Bernhardi hebben zich echter de moeite gegeven, het eigendommelyk gedeelte der kronyk af te schryven.
(Aenteekening van professor Serrure.)

[p. 87]

kend, anders had hy letterlyk de woorden van Eginhart overgenomen. Het is wel te vermoeden dat Karel, die meestal in de Nederlanden vertoefde, de tael zal gebruikt hebben welke alhier toen gesproken werd.

Een blinde Fries, geboortig van Holverden, en genaemd Bernlef, muntte uit in het vervaerdigen van krygsliederen. Volgens de legende gaf hem de heilige Ludger het gezicht weder. Hy leefde in de negende eeuw.

Toen de Brabanders, in 1212, onder geleide van hertog Hendrik I, den bisschop van Luik verslagen hadden, en zegevierend naer hun land terugkeerden, drukten zy hunne vreugde door liedjes uit, waervan een latynsch kronykschryver den zin in de volgende woorden te kennen geeft:

Inter Brabantinos sint flores
Et inter Leodinenses dolores¹.

In den Grimbergschen oorlog gebruikt Arnold van Grimberge, onder andere, de volgende woorden, om de zynen tot dapperheid aen te moedigen:

Dat men van ons genen quaden sanc
En moge singen overlanc
Van bloothede no van vare².

Ook de ridders en kruisvaerders hadden hunne krygsliederen. Maerlant, die den ingeslapen geest wilde opwekken, schreef het stuk Van den lande van over zee, vermoedelyk na het innemen van Akers door den kalif Acraf, sultan van Egypte, ten jare 1291. De verdeeling in strofen maekt het waerschynlyk dat het dichtstuk voor den zang bestemd was.

1 Nelis, Prodrom., 68.

2 Aldaer, vs. 7651 en volg.

[p. 88]

Daer het lied op den Sporenslag, dat zeker hetzelfde was, het welk men in 1382¹ zong, verloren is, kent men thans in Belgie geen eigenlyk gezegd historisch lied meer van vóór het huis van Bourgonje; want het lied op den moord van graef Floris van Holland behoort zeker tot de noordelyke Nederlanden. Tot dat soort kunnen nogthans gebracht worden het Wapenlied, van hertog Jan III, dat omtrent 1333, en wellicht door den hertog zelve, gemaekt is², en de twee Klaegliederen van Jan Knibbe, eenen Brusselaer, die in de laetste helft der veertiende eeuw leefde³, het eene op het afsterven van Lodewyk van Male, het andere op de dood van hertog Wencelaus van Braband. Dezelve zyn echter te lang om hier te worden ingelascht.

1 Zie hier de woorden van Sanderus: ‘Tot overmaet van ellenden kwam hier nog by, in het jaer 1382, de inval der Francoisen, die alles met roof en moord vervulden en met vuer en stael verdelgden. De geheugenis der neêrlaeg by Groningen deed hen van spyt bersten, te meer om dat zy vernomen hadden dat men meer dan vyf honderd paer vergulde sporen, ten teeken der zege, in de kerk had opgehangen, en dat de kinderen eenige liedjes tot hunne bespotting langs de straten zongen.’ (Verheerlykt Vlaenderen, deel II, bl. 9.)
Onlangs hoorde men uit den mond van een' landbouwer uit de omstreken van Kortryk het refrein van een lied, dat hy veelmalen door zynen vader had hooren zingen. Het is op den Sporenslag:

Edele Francois upt Groeninghe velt
Daer hebdi u ere verloren:
Ziedaer in die kercke voor Vlanders helt
Hanghen u guldine sporen.

zeker van het bedoelde verlorene. Misschien is iemand eerlang gelukkiger in het opsporen dan ik tot hiertoe geweest ben.

2 Hetzelve, lang 19 coupletten, heeft Willems, met een voorwoord, uitgegeven in het Belgisch Museum, deel I, bl. 287 en volg.

3 Ibid., bl. 346-347.

Romancen en balladen.

In de middeleeuwen, ja later nog tot op den tyd van Alva, vinden wy onder alle duitsche stammen dezelfde volksverhalen. Eene sage wordt zelden in éénen taeltak alleen gevonden, en Nederlanders, Hoogduitschers, Denen en Zweden zongen van denzelfden ridder, van hetzelfde Maechdelijn; hetzy het verhael eenigzins gewyzigd

[p. 89]

was, hetzy men hetzelve geheel had behouden. Ook is het zeer moeielyk te beslissen van waer de vinding dier verhalen gekomen zy, en het waerschynlykste is dat wy ze onderling van elkander overnamen. De handelsbetrekkingen, welke in die eeuwen met de Oostzee en de Hansesteden bestonden, moeten by volkeren van éénen stam, en die zich nog zoo levendig hunne gemeenschappelyke afkomst herinnerden, dat onderling overnemen sterk bevorderd hebben.

Het onderwerp der romancen en dansliedjes is allereenvondigst. Hier is het eene maegd die door eenen ridder wordt weggevoerd, of zelve eenen ridder verlost, vrywillig voor hem het vaderlyk slot verlaet, van weemoed sterft, of, door haren minnaer bedrogen, in een klooster hare zonden gaet boeten; elders is het eene roovergeschiedenis, of degene eener heks, die de jonge ridders in hare strikken tracht te krygen. Ze maken de geschiedenis uit der zeden en gebruiken van die tyden, der overgeblevene begrippen van de vorige godenleer. De meisjes gingen onder de linde dansen; de knapen ook kwamen er.... een meisje kiezen of met schalksche oogen haer huppelenden dans toejuichen. Het maegdeken dat er, met opgebonden hare, verscheen, wenschte wel banden te vinden. Later kwamen de twee gelieven, onder de linde, elkander trouw zweeren. Losse haren waren het teeken dat men de maegdelyke onschuld verloren had. Een roover, ter dood veroordeeld, kreeg genade, wanneer eene maegd hem tot man wilde¹.

Het is in de sagen dat men nog geene onbetwistbare bewyzen van een' hogeren ouderdom dan de vyftiende eeuw gevonden heeft. Om niet van de reeds gemelde handelsbetrekkingen te spreken, de vergelyking met den tegenwoordigen tyd, nu men nog verscheide in de vyftiende eeuw bekende liederen hoort zingen², de vergelyking met

1 Dat recht bestond in Friesland. Het volgende ontleen ik aen Hoffmann, Horae Belg., pars II, pag. 139: ‘Daerna so mach den dief verantworden een maghedeken, dat is, die vader noch moeder en hevet, die mach den dief nemen toe eenen echten man, wil sij 't anders doen, ende dat mach men haer niet weigheren, ende so is die dief vrij daermede ende quijt. (S. Schotani, Beschryv. der heerl. Friesl. tusschen 't Flie en Lauwers, pag. 107.) Nog, in 1571, werd, te Emden, een van twee zeerovers genade geschonken, dewyl hem een meisje ten huwelyke wilde.’

2 Als: Het daghet uit den oosten, Ick stont op hoghe berghen, Van 't lose visschertje, enz.

[p. 90]

den tegenwoordigen tyd, zeg ik, maekt het vermoeden allerwaerschynlykst dat verscheide toen reeds oud waren; te meer, dewyl het duidelyk in een der oudste liedjesboekskes gezegd wordt. Het is getyteld: Een schoon liedekens boeck in den welcken ghij in vinden sult veelderhande liedekens. Oude en nyeuwe om droefheijt ende melancolie te verdrijuen. Antwerpen, 1544. De volgende sage draegt duidelyk alle teekens van hoogen ouderdom:

1.

Daer ging een jager uit jagen
Zoo ver al in 't woud,
Hy vond daer niet te jagen
Als een gebonden man oud.

2.

Jager, zeid hy, jager,
In 't bosch daer wandelt een wyf,
Komt zy jou in 't gemoete,
'T zal kosten jouw jongher lyf. -

3.

Zou ik voor een wyf vreezen?
Ik vrees nog voor geen man. -
Eer hy dat woord ten halven had,
Doe kwam er dat booze wyf an.

4.

Zy nam hem by de armen
En 't paerdjen al by den toom,
En klom er meê den berg op,
Die zeventig mylen was hoog.

5.

De bergen waren hooge
En de dalen die lagen zoo diep,
Daer lagen er twee gezoden,
Den derden lei aen een spit.

[p. 91]

 

6

 

 

 

Zal ik hier mogten sterven,

 

Als ik voor myn oogen aenzie,

 

Zoo mag ik my wel beklagen,

 

Dat ik er een Griekman ben.

 

 

 

7.

 

 

 

Bent gy ook van de Grieken,

 

Daer is er myn man van daen,

 

Zoo noemt my eens jouw ouders,

 

Laet hooren, of ik ze wel kan. -

 

 

 

8.

 

 

 

Zou ik myn ouders noemen,

 

Wie weet, of gy ze wel kent,

 

De koning van de Grieken

 

Dat is er de vader van myn;

 

 

 

9.

 

 

 

Zyn huisvrouw Margareta

 

Dat is er de moeder van myn;

 

De naem moogt gy wel weten,

 

Wie dat er myn ouders zyn. -

 

 

 

10.

 

 

 

De koning van de Grieken

 

Dat is zoo een mooyen man.

 

Zoudt gy niet hooger wassen,

 

Wat baet jouw leven dan? -

 

 

 

11.

 

 

 

Zou ik niet hooger wassen

 

Ik ben er maer elf jaer oud;

 

Ik hoop er nog hooger te wassen

 

Als er de boomen staen in 't woud. -

 

 

 

12.

 

 

 

Hoopt gy nog hooger te wassen

 

Als er boomen staen in 't woud,

 

Zoo heb ik nog een dochter,

 

Die is jong en daertoe stout;

 

 

[p. 92]

 

13.

 

 

 

Zy draegt op haer hoofdje

 

Een kroon van paerlen fyn,

 

Al kwamen er koningen,

 

Zy zouden voor haer niet zyn;

 

 

 

14.

 

 

 

Zy draegt op haer borsten

 

Een lelie met een zwaerd;

 

Den boozen uit der hellen

 

Is voor myn dochter vervaerd. -

 

 

 

15.

 

 

 

Gy roemt zoo op uw dochter,

 

Ik wou dat ik ze eens zag,

 

Ik zou ze heimelyk kussen

 

En bieden haer goeden dag. -

 

 

 

16.

 

 

 

Ik heb nog en klein paerdje,

 

'T loopt snelder dan de wind,

 

Dat zal ik u heimelyk leenen;

 

Gaet, zoekt, dat gy ze vindt. -

 

 

 

17.

 

 

 

De jager zat op het paerdje,

 

Hy reed er zoo lustig voort:

 

Adieu, jou zwarte hoeren,

 

Jouw dochter is veel te boos! -

 

 

 

18.

 

 

 

Had ik jou in myn klaeuwen,

 

Als ik van de morgen had,

 

Jy zoudt het my niet zeggen,

 

Dat ik was veel te zwart.

 

 

 

19.

 

 

 

Zy nam daer op eenen knoesten

 

En sloeg er al op de boom,

 

Dat al de boomen in 't groene woud daverden

 

En al de bladeren schoon.

[p. 93]

Minneliederen.

Hetzelfde eenvoudig schoon als in de romancen en balladen, vindt men in de minneliederen der eerste eeuwen van onze letterkunde. Het is byzonder in deze dat de riddergeest doorstraelt, en wegens dat eenvoudig schoon komen dezelve volkomen overeen met de andere minnedichten.

De minneliederen kunnen tot verscheide vormen gebracht worden. De pastourelle, de samenspraek en het klaeglied zyn wel de byzonderste.

Over de pastourellen, zegt Roquefort: ‘Het waren diegene waerin de dichter eene ontmoeting, welke hy zelf met eene herderin gehad had, verhaelde. Ze vertoonen veel drift, veel natuerlyks, eene samenspraek vol eenvoudigs en geestigheid; maer in het algemeen zyn ze zonder verscheidenheid en gewoonlyk zeer vry. De dichter of een ridder gaet ter wandeling uit, en dat wel altyd in de lente, wanneer de natuer zich met hare schitterendste kleuren tooit. Hy ontmoet eene schoone en lieve herderin, die hare schaepkens bewaekt, of, al hare kudde volgende, bloemtjes plukt; hy biedt haer zyne liefde aen, stelt haer voor haer met zich te nemen, onder belofte van ryke giften. Het gebeurt wel eens dat de onbezonnene, op 's maegdekens geroep, voor de herders vluchten moet; doch meestal wordt de koop aengenomen, welke dan met alle omstandigheden beschreven wordt. En zie daer de schets van alle pastourellen¹.’

Een der voornaemste minnezangers van Europa was hertog Jan I van Braband. Overal beroemd om zyne ridderlyke dapperheid, was hy niet minder bekend om zyne liefdesgevallen. Op het voorbeeld van andere gekroonde hoofden, zong hy de schoonen ter eer, wier gunsten hy verworven had². Van hem zyn negen minneliederen tot

1 Poés. franç., p. 223.

2 Volgens Hoffmann von Fallersleben (Horae Belg., pars I, pag. 9), moet hertog Jan vóór 1273, en dus vóór zyn twintigste jaer, zyne liedekens opgesteld hebben. In dat jaer trouwde hy met de schoone Margareta, Gui van Dampierre's dochter. Hy sneuvelde in 1294, in een steekspel dat de heer van Baer, ter gelegenheid zyner echtviering met de dochter van koning Eduaerd van Engeland, gaf.

[p. 94]

ons overgekomen, welke zullen worden opgenomen in de verzameling van liederen door Willems uit te geven. Het eenige, tot nog toe bekend, is de volgende pastourelle:

1

Eens meien morgens vroege

Was ic opgestaen;

In een scoen boemgardekin

Soudic spelen gaen:

Daer vant ic drie joncfrouwen staen:

Si waren soe welgedaen.

Dene sanc vore, dander sanc na:
Harba lorifa, harba lorifa, harba lorifa.

2.

Doe ic versach dat scone cruut

In den boemgardekijn,

Ende ic verhorde dat suete geluut

Van die mageden fijn,

Doe verblide dat herte mijn

Dat ic moeste singen na:

Harba lorifa, harba lorifa, harba lorifa.

3.

Ic groette die alderscoenste

Die daer onder stont.

Ic liet mine arme alom begaen.

Doe, ter selver stont,

Woudicse cussen an haren mont:
Si sprac: Laet staen, laet staen, laet staen.
Harba lorifa, harba lorifa, harba lorifa¹.

Van de samenspraken staet een voorbeeld in Willems Mengelingen². Hetzelve draegt voor naem Liedekijn van den hoede. - Eene

1 Rymkronyk van Jan Van Heelu, in de inleiding, bl. lxvi; en in den zwavischen tongval, Verhandeling over de nederd. tael- en letterkunde opzigtelyk de zuydelyke provintien, deel I, bl. 120.

2 Bl. 303.

[p. 95]

jonkvrouw komt in een bloemryk prieel, alwaer zy eenen hoed van viooltjes maekt. Staet hy my wel? draeg ik hem wel? vraegt zy aen den jonker die by haer is. - Hy staet u wel! Geef my den hoed, dan doet gy wel, antwoordt deze. - Neen! hervat zy, dat doe ik niet, hy is voor hem die my bemint; en zy herneemt weêr het refrein: Staet hy my wel? draeg ik hem wel? - De jonker bidt en smeekt om dat pand van liefde: Geef my den hoed, zoo doet gy wel, geef my den hoed.... genade, jonkvrouwe of ik blyf dood. - ‘O dat ware zonde, sloeg ik myn lief zoo dood....’ En lachende zet zy hem den afgesmeekten violettenhoed op het hoofd.

Ook de klaegliederen zyn vol van teedere aendoening; doch ik wil liefst in het volgende tydvak eene proeve er van mededeelen.

Geestelyke liederen¹.

Reeds zeer vroeg waren de geestelyke gezangen, by de nederlandsche volkeren, in zwang. Men zong by de kribbe van het kindeken Jesus en by het graf des Zaligmakers; men roemde den moed der martelaers en het heilig leven der vromen. Ook de Moeder Maegd was reeds het voorwerp van talryke lofzangen. Nogthans die liederen bleven meestal in de kloosters en onder eenige vrome zielen; de groote menigte zong liever van ridders en roovers, van liefde en van wyn. Het was echter geene zenuwlooze poezy; in het geestelyk lied was ten minste zoo veel gevoel als in het wereldsch, en beide soorten hielden, als het ware, ééne hoogte. Het geestelyk lied gedoogde zelfs den vorm der romance; menig zuchtend harte werd door Christus met wederliefde beloond. De nachtegael was altyd de geliefkoosde vogel der minnende zielen geweest; de nachtegael werd Christus. De

1 Hoffmann von Fallersleben bezit twee bundels geestelyke liederen in de vyftiende eeuw geschreven, den eenen op perkament, den anderen op papier. Verscheide dier gezangen mogen gerust tot de veertiende eeuw gebracht worden. Men vindt er een achtiental van in het tweede gedeelte der Horae Belgicae.
In de Biblioth. Meermanniana, staet, onder n^o 1043, een Codex met geestelyke liederen. Deze Codex is van het jaer 1400.

[p. 96]

linde evenwel maekte plaets voor den meiboom (bet kruis), waerop de minnende vogel zyne laetste toonen liet schallen. De mannen zongen van Sinte Geertruide's minne¹. Proeven van geestelyke liederen zal ik later mededeelen.

1 Tot in het midden der zestiende eeuw dronk men op Sinte Geertruide's minne, en op Sint Jan's geleide. Willem van Hildegaersberch zegt er van:

Hierom drinct al Sint Jans gheleide,
Eer deen al vanden anderen sceide,
Als ghi enighe reise bestaet,
Daer toe haer minne al onversmaet
Die sinte Gheertruut was gheheten.

Zie Horae Belgicae, pars II, pag. 46 en volg. Een recht schoon lied van Sinte Gheertruden minne vindt men aldaer, bl. 41 en volg.

1 Ik vermeen ergens gelezen te hebben, dat de noordsche volkeren weleens aen de Russen den naem van Grieken gaven, welligt om de grieksche godsdienst door deze beleden. De Jager uit Grieken kon wel oorspronglyk eene deensche sage zyn.