Verhandeling over de Nederlandsche dichtkunst in België, sedert hare eerste opkomst tot aen de dood van Albert en Isabella

[p. 34]

Romans.

Van overlang heeft men de riddergedichten der middeleeuwen tot drie cirkels gebracht. De eerste cirkel bestaet uit de overleveringen wegens de gotische, frankische en bourgondische helden, van de tyden der groote volksverhuizing. Karel de Groote was het onderwerp van den tweeden, koning Arthur en de ridders van de tafel rond van den derden. Men bezat daerenboven nog romans die tot geene van deze drie groote verdeelingen gebracht kunnen worden, en tot de gewyde en ongewyde geschiedenis of tot de latere landshistorie behooren.

Het was tot op den tegenwoordigen tyd onzeker gebleven of wy wel in onze tael, gelyk men ze ten tyde van Maerlant schreef, een gedicht bezeten hadden tot den eersten cirkel behoorende. Het was nogthans niet te veronderstellen dat de Nederlanders, die zoo veel, wat tot de noordsche godenleer bettrekking heeft, behouden hadden, de noordsche helden zouden hebben vergeten. En ofschoon onze voorouders door de staetkunde en de ligging des lands noodwendiglyk met Frankryk in betrekking stonden, stierf de noordsche geest by hen niet uit, en bleven zy, langs den zedelyken kant ten minste, aen het oude vaderland verbonden. Hebben wy niet reeds gezien dat nog in het midden der zestiende eeuw het lied van Hildebrand ook by ons bekend gebleven was? Van de volksoverleveringen zal ik niet gewagen; maer ik kan te dezer gelegenheid niet nalaten den wensch te uiten, dat eens eene vaderlandsche hand dezelve trachte te verzamelen.

In het jaer 1830 vond de duitsche professor Mone, in het bekende handschrift van Van Hulthem, het gedicht Der vier heren wenschen, waerin vier helden van het Niebelungen lied sprekende voorkomen. Maerlant gewaegt van dat heldendicht of lied wanneer hy spreekt van

Ettels orloghe van den Hunen.

[p. 35]

Een ander duitsche professor, de heer Hoffmann von Fallersleben¹, vestigde de aendacht der geleerden op deze plaets. Het toeval bracht een fragment der Niebelungen, in het nederlandsch geschreven, in de handen van professor Serrure, toen ten tyde archivarius voor Oost-Vlaenderen. Dat fragment, op perkament geschreven, bevat slechts 72 verzen, en langs den eenen kant zyn de eerste letters van elken regel verdwenen. Wat elken oprechten Nederlander het verlies van dat heldendicht nog meer moet doen betreuren, is, dat de ontdekte verzen in het geheel niet voor den hoogduitschen tekst wyken moeten; zonder dat ik evenwel daeruit wil opmaken dat het Niebelungen lied aen dezen kant van den Rhyn thuis behoort. Misschien zullen wel eens andere fragmenten zulk eene belangryke kwestie meerder licht kunnen byzetten. Schlegel, na over den vermoedelyken schryver en deszelfs verblyfplaets gesproken te hebben, voegt er het volgende by: ‘Welke ook de waerschynlykheden of gissingen mogen zyn, waeraen men den voorkeur wil geven, altyd is het wel zeker dat het (Niebelungen lied), in deszelfs tegenwoordige vorm en samenstelling, onmogelyk het toevallig uitwerksel zou zyn van de vereeniging van verschillende overleveringen. Het moet in tegendeel het werk van éénen mensch wezen, en nog wel van den grootsten meester der eeuw; mits het, wegens deszelfs uitmuntendheid ten aenzien van de tael, de voordracht, van den geest en de schikking, eene byzondere en zelfs eenige plaets bekleedt onder al de werken van denzelfden aert en inhoud, welke in die eeuw zyn voortgebracht.

‘Dat werk is, niet alleen ten opzichte der tael, het merkwaerdigste zyner eeuw, maer deszelfs plan is zeer regelmatig. Het gedicht eindigt op eene byna dramatische wyze; het is in zes boeken verdeeld, welke zich in verschillende fragmenten en kleine snydingen onderdeelen, volgens dat deze voor den zang bestemd waren. De dichter moet zich stiptelyk aen de aloude bronnen, waeruit hy put-

1 Horae Belgicae, pars I, pag. 48.

[p. 36]

tede, gehouden hebben, mits er in dat gedicht, ter uitzondering van enkele woorden, ten minste in deszelfs geest en aert van vinding, niet één spoor der kruistochten, die men nogthans zoo overvloedig in al de werken van denzelfden tyd aentreft, gevonden wordt¹.’

Waer het niet wenschelyk, dewyl het gedicht ook tot onze letterkunde behoort, en in afwachting dat men eens dat verloren heldenlied geheel terug vinde, ware het niet wenschelyk, zeg ik, dat iemand zich met de vertaling van den hoogduitschen tekst gelastte? Intusschen heeft de hoogleeraer Serrure die kostbare brok laten steendrukken, waeruit ik eenige verzen overschryve:

Soe voerde hi enen koker. al vol strale goet
Van harde stale gemaect. vier groete vingre breet
Wat hiere mede geraecte. dat bleef doet gereet
Rechte alse een iagere. zegenrijt die helt reed
Het sagenne doe comen. des coninx belde gemeet
Si liepen iegen heme. ende ontvingen doe
Wel den coenen here. daer was menech vroe
Hi beete van den orse. den bere hi ontbant
En tie honde liepen. na den bere te hant
Die bere woude ten woude. daer hijt voor hem sach
(Doe) vloe uten wege. elc al dar hi mach
Die bere van den lieden. duer die cokene ran
Doe vloe van den bere. die coc ende menech man
Hi warp over ruege. wat dat hi daer vant
Scotelen ende teilen. die spise daer in te hant
Doe spranc op met haesten. guntheer daer hi sat
Die bere liep doe sere. hoert wier hi doe bat
Dat men ontbonde die honde. daer sie gebonden lage
Die iageren waren blide. doe si dat gesagen
Met bogen ende met sprieten. was daer menech doe
Die den bere volghden. daer hi henen vloe
Daer waren soe vele honde. dat niemen daer ne st(oet)
Die liede ende die honde. maecten geruchte groet
Die bere vloe wel sere. wat hi geloepen can
Doe seide daer wel menech. het ware een crachtech (man)
Dine mochte meistren. endeweder vaen
Zegenrijt hi vinckene. ende doeddene wel saen

1 Histoire de la littérature ancienne et moderne, tom. I, pag. 273-274.

[p. 37]

De held die, na de Sagen van het noorden, het eerst bezongen werd, was Karel de Groote. Men weet reeds waerom die veelvuldige romans, welke op Karel en zyne gezellen gemaekt werden, zoo zeer waren gezocht. Derzelver getal was zeer groot; men schreef, zegt Maerlant,

Van Fierabrase, van Alisandre,
Van Pont Maustrissle ende andre,
Dat algader niet en was,
Van iiij heimskindre dat ic las,
Daer ic af in groet Carles daghen
Noint historie horde ghewaghen,
Van Bere Wislau die saghe.

De schryver van den Lekenspiegel klaegt dat

Men leest dat Caerle voer stelen;
Ic seggu dat sonder helen,
Dat Caerle noit en stal,
Dat hi Caerle hiet die man,
Om datten sijn vader wan
Op eenen waghen aen een dienstwijf;

en in de Brabantsche Yeesten dat er sommige fransche boeken zyn

Die van Willem van Orenghen
Grote loghenen voert brenghen;

ook vindt men, zegt Jan Van Helu,

Hoe Roelant en sine ghesellen
Te Ronchevale verslaghen bleven.

Buiten deze bestonden er nog vele andere heldengedichten uit den tweeden cirkel, waervan het grootste getal tot nu toe, althans in onze tael, verloren is.

Een voor ons, Nederlanders, allerbelangrykst verdichtsel is wel zeker Karel en Elegast; want, behalve dat de daed op onze grenzen

[p. 38]

gebeurt, is het gedicht oorspronglyk nederlandsch; ten minste draegt het nergens blyken van vertaling, en in het fransch schynt de sage niet bekend. Ook de Duitschers bezitten ze niet. De Denen alleen schynen met ons dat bezit te deelen. Hunne Carl Magnus, volgens de schets door Grimm er van gegeven¹, verschilt nogthans eenigzins van het nederlandsch verhael. Van Wyn² gaf er het eerst een verslag van, naer een gedrukt exemplaer van omtrent 1478, thans in de koninglyke bibliotheek te 's Hage berustende. In de koninglyke bibliotheek te Berlyn berust een tweede, en een derde bezit professor Serrure. Als iets zonderlings mag het beschouwd worden dat de drie exemplaren van drie onderscheidene drukken zyn. Te recht bejammert Hoffmann, in de voorrede van zyne Carel ende Elegast³, dat men geen handschrift er van ontdekken kan; want dan zou men zeker vele verzen, die men klaerblykelyk heeft willen verbeteren, tot hunnen eersten vorm kunnen terug brengen. Niet tegenstaende nogthans dat latere handen het derwyze besmet hebben, blyft het een wezenlyk juweeltje in onze oude letterkunde. De tael is sierlyk en krachtig, ryk in uitdrukkingen en vry van bastaerdwoorden. Hoffmann, die de nieuwere spelling van sommige woorden tot de vroegere terug gebracht heeft, meent dat het gedicht in de veertiende eeuw is gemaekt. Ik geloof dat het ten minste van Maerlant's tyd moet wezen, want toen reeds begonnen de bastaerdwoorden in te dringen, waervan Carel en Elegast geheel vry is. De voordracht is te schilderachtig om er niet by stil te staen.

Karel de Groote te Ingelen op den Rhyn zynde, kreeg des nachts van eenen engel, dien hy eerst voor den boozen geest aenzag, het vermaen van te gaen stelen. Karel, zich eindelyk aen den wille Gods onderwerpende, schoot zyne wapens aen, zettede zich te paerd en ging alleen op avontuer. In een woud ontmoette hy eenen ridder

1 Zie dezelve by Hoffmann, Horae Belg., IV, pag. 4-5.

2 Historische avondstonden, deel. I, bl. 308 en volg.

3 Pag. vi.

[p. 39]

 

V. 277

 

Met wapenen swart als colen;

 

Swart was helm ende schilt,

 

Die hi aen den hals hilt;

 

Sinen halsbrech mocht men loven;

 

Swart was den wapenroc daer boven;

 

Swart was dors daer hi op sat.

Zy gingen elkander zonder groeten voorby, hetgeen den zwarten ridder niet aenstond, die op zyn stappen terug kwam en van Karel begeerde te weten wie hy was. De keizer wilde zynen naem niet bekend maken, en verklaerde dat hy liever te vechten had dan gedwongen te worden.

V. 385
Si worpen omme met deser dinc
Haer orsen sterc ende snel.
Si waren beide gewapent wel,
Hare speren waren sterc.
Si versaemden in een perc
Met sulken nide onder hem tween,
Dat dorsen boghen over haer been.
Manlic vinghen si ten swaerde,
Als die vechtens begaerde.
Si vochten een langhe wile,
Dat men gaen mochte een mile.
Die swarte was sterc ende snel
Ende sine joesten waren fel,
So dat die Coninc was in vare,
Ende waende, dat die duvel ware.

Eindelyk deed Karel den zwarten van zyn ros tuimelen. Hem het leven willende sparen, vroeg hy hem wie hy was. De ridder was te vreden aen zynen eisch te voldoen op voorwaerde dat Karel op zyne beurt zich zoude bekend maken. De voorwaerden worden aengenomen en Elegast noemt zich, en verhaelt dat hy aen het hoofd staet van twaelf roovers, die van den buit, op de grooten behaeld, leven. Op zyne beurt zegt Karel dat hy ook een baenstrooper is en Adelbrecht is geheeten. Hy raedt den keizer te gaen bestelen, maer Elegast, ofschoon gebannen, wil zynen heer niet te kort doen. Daerop

[p. 40]

gaen zy naer het slot van Eggerik, dat op der Rhyn ligt, en breken een gat door den muer. Elegast verstond de geheime kunsten:

V. 763
Hi troc een cruut uut enen gate
Ende deet binnen sinen mont.
Die sulc een hadde, hi verstont
Wat hanen craeien ende honden bilen.

Daerdoor verstaet hy dat de koning (Karel) daer omtrent wezen moet; Karel spot met zyne bygeloovigheid, maer Elegast steekt het kruid in Karel's mond, die nu hetzelfde uit het gekraei van den haen hoort. Nu vraegt Elegast zyn kruid terug; Karel vindt het zelve niet, waerop hy door den anderen, die het reeds gestolen had, braef wordt uitgelachen. Elegast komt in de kamer waer Eggerik met zyne gemalin te slapen liggen, en neemt den zadel, waeraen honderd gouden schellen hangen, weg; doch het ding maekt zoo een gerucht dat de rustende slotbewoner uit zynen slaep springt. Deze wilt zyn zwaerd trekken; maer zyne vrouw houdt hem tegen, en verzekert dat er niemand in het vertrek is, dat het andere zaken zyn die hem kwellen en sints drie nachten hem den slaep bebben benomen. Zy houdt zoo lang aen tot Eggerik haer bekent van met nog andere samengezworenen den moord van koning Karel te hebben besloten; zy zegt ronduit, dat zy liever haren gemael zoude zien hangen, dan zulk een schelmstuk te gedoogen. Verwoed begint Eggerik zyne gemalin te slaen dat het bloed haer neus en mond uitbreekt. Daerop schuift Elegast zich tot het bed en vangt het bloed in zyne handschoen, om hetzelve tot getuigenis voor den koning te doen dienen. Hy spreekt een gebed, en geheel het slot valt op nieuw in diepe rust. Hy rooft zadel en zwaerd, en gaet alles aen zynen gezel vertellen, die het middel beraemt hoe men de misdaed van Eggerik voorkomen en den verrader vangen zal. Des anderen dags komt deze op het slot te Ingelen met de saemgezworenen, die gevat en met geheime wapenen bevonden worden. Eggerik ontkent het verraed, waerop Karel dadelyk om Elegast zendt, die ook verschynt:

[p. 41]

 

V. 1174

 

Hi seide: ‘God hoede dit ghesinde,

 

Den coninc ende dat ic hier vinde.

 

Mer Eggheric en groetic niet.

 

God die hem crucen liet,

 

Om onsen wille veel vermach,

 

Die late mi sien op desen dach

 

Ende Maria die maghet soete,

 

Dat men te winde hanghen moete

 

Eggheric van Egghermonde.

 

Mochte God doen sonde,

 

So heeft hi sonde gedaen,

 

Dat hi der galghen es ontgaen.’

Daerop verhaelt hy het gebeurde van den vorigen nacht, en laet het opgevangen bloed zien. Hy daegt Eggerik uit, en Karel belooft hem, ingeval van overwinning, des verraders gemalin, die Karels eigene zuster is. Men slaet koorden op het veld, en Elegast doet een gebed.

V. 1282
Doen hi einde sijn ghebede,
Seghende hi alle sine leden
Scone met siere rechter hant
Seghende hi sijn ridders ghewant
Ende seghende dors, dat voor hem stoet,
Ende bat Gode door ootmoet,
Dat hem draghen moest met eren
Ende uten campe laten keren.
Met dat hi die tale seide,
Sat hi op in sijn ghereide
Ende hinc den schilt ter luchter side.
............
Hi nam in die hant dat spere,
Ende Eggheric quam met groter ghere
Ten crite waert ghewapent wel,
Die sere was int herte fel;
Hi en seide noch en dede
Te Gode waert ghene bede.

Zy vallen elkander verwoed op het lyf, en na een weifelend

[p. 42]

gevecht slaet Elegast, door de hulp van God, de grootste helft van zyns vyands hoofd af. Het lyk wordt met alle de samengezworenen aen de galg gehangen, en Elegast krygt Karels zuster tot belooning.

Geheel het gedicht beslaet 1380 verzen.

Ofschoon eene navolging, verdient Floris ende Blancefloer niet minder lof dan het voorgaende. Dit allerbevalligst verdichtsel vertoont de grenzelooze trouw van twee geliefden.

Fenus, moorsch koning van een ryk in Spanje, deed eene landing in Frankryk, en verwoestte alles te vuer en te zwaerde. Ònder de gevangenen was zekere edele vrouw, wier man als held was gesneuveld. Hy voer haer mede naer zyn hof, alwaer zy van Blancefloer beviel op denselfden dag dat zyne gemalin hem Floris schonk. De twee kleinen werden te samen opgevoed en raekten op elkander teederlyk verliefd. Fenus werd het gewaer en wilde Blancefloer doen sterven; maer zyne gemalin raedt hem Floris elders op school te doen, en Blancefloer, onder het een of ander voorwendsel, aen het hof te houden, op voorwaerde nogthans dat zy binnen veertien dagen haren makker zoude moge gaen vergezellen. Maer in dien tusschentyd werd Blancefloer te Nicle op de markt tegen goud en andere kostelykheden verkocht en naer een serail te Babylonien vervoerd. Floris ziende dat zyne beminde hem niet volgde, begon weemoedig te worden en te treuren, waerop hy naer huis gelaten werd en hem door zyne moeder aengekondigd dat Blancefloer overleden was. In wanhoop wil hy zich het leven benemen; doch wordt door zyne moeder terug gehouden. Zy, om den toestand haers zoons bekommerd, bepraet Fenus, die het voorbeeld der gewillige mans is, aen haren zoon de waerheid te mogen ontdekken. Deze vliegt naer het graf om zich te overtuigen dat er het lyk zyner geliefde niet ligt, en besluit, ter ontdekking zyner Blancefloer, te gaen zwerven. Hy krygt verlof van zyne ouders, neemt het noodige ook de verkopers zyner schoone mede, en verneemt eindelyk te Babylonien dat zy daer in het serail is. Hy weet den torenbewaerder om te koopen en wordt in eene bloemenmand in het vertrek van Blancefloer gelaten. De

[p. 43]

geliefde baden zich gedurende vele dagen in minnevreugde; maer Blancefloer, die op alle hoogdagen by het reinigen des admiraels den dwael moet brengen, wordt tweemael gemist, waerop deze zynen kamerheer naer haer vertrek zendt. De kamerheer vindt haer slapende met Floris, dien hy, om zyn nog jong angezicht, voor Clarise, Blancefloers gezellin houdt. Hy wil haren onschuldigen slaep niet stooren en komt het den admirael boodschappen. Deze krygt achterdocht om dat Claris naest hem staet; hy neemt zyn zwaerd en ylt, door zynen kamerdienaer gevolgd, naer het vertrek van Blancefloer. Hy wil Floris dooden; doch de gelieven smeeken zoo kinderlyk dat hy zyne wrake uitstelt tot zyn raed zy vergaderd. Zy worden tot den brandstapel veroordeeld. Floris wil niet dat zyn lief sterve: hy geeft haer den ring, dien hy van zyne moeder by zyn afscheid ontvangen had, en die vele deugden bezit, onder andere van te doen vinden wat men zoekt. Blancefloer wil den ring niet; zy kaetsen denzelven heen en weder en laten hem eindelyk onder de voeten van eenen edelman, die denzelven opraept. Deze, door zyn bidden, verkrygt van den admirael dat zy niet door het vuer zullen sterven. De admirael wil hen zelf het hoofd afslaen; maer een zoo aendoenlyke tweestryd om het eerst te sterven valt tusschen de twee gelieven voor dat hy het zwaerd zyne hand laet ontglippen. Op aenraden der hovelingen schenkt hy het jonge paer vergiffenis, op voorwaerde dat Floris vertellen zou op welke wyze hy in Blancefloers vertrek was gedrongen. Hy schenkt daer en boven aen Blancefloer de vryheid en neemt Claris ten huwelyke in plaets van Floris beminde, die hy eerst tot zyne gemalin bestemd had. Alles eindigt met een gastmael. Nu komen twee ridders aen Floris de dood zyner ouders aenkondigen, en verzoeken hem zyne staten te komen regeren. Floris neemt afscheid van den admirael, wordt gekroond en neemt den godsdienst zyner Blancefloer aen, waerin hy door geheel zyn ryk gevolgd wordt. Hunne dochter was Bertha, moeder van Karel den Grooten.

Dit is de koude schets van dat allerlevendigst gedicht hetwelk door Hoffmann zoo te recht geschat is, en wonderbaer afsteekt by

[p. 44]

de kritiek door Witsen Geysbeek er van gemaekt. De reden van zulke uiteenloopende beoordeelingen is niet ver te zoeken: de eerste sprak over een werk dat hy in zyn geheel uitgaf, en de andere streek zyn vonnis over vinding, tael en gang eens dichtstuks rond de vier duizend verzen bevattende, en dat wel op het lezen der vier-en-twintig eerste regelen van het verhael¹. Doch laet ons eenige plaetsen toetsen. Hoe gemakkelyk de verzen uit des schryvers pen vloeien, ware op elke bladzyde aentetoonen:

V. 2272
Die selve ghedane, die selve ghebare
Sie ic an hem, die ic sach an hare.
So harde ghelijct hi haer van seden,
Van hude, van hare, van alle leden.

Hoe schoon spreekt Floris in zyne verlegenheid zich niet tegen:

Her Daris, besiet wel dat kint,
Dat weet ic wel ende ghelove des,
Dat dese jonchere deen weder es,
Der joncfrouwe broeder ocht haer lief.
Met desen woorde Floris thooft op hief,

1 Zie hier deze beide beoordeelingen:
‘Men kan denken welk een allerellendigst voortbrengsel uit de teedere kindsheid onzer letterkunde dit zijn moet; het heeft niet eens, gelijk Melis Stoke, eenige historische waarde. De heeren Willems en Visscher hebben ons de moeite uitgewonnen onzer lezeren iets van dit walglijk wanschepsel onder het oog te brengen.’ En daerop zegt Hoffmann von Fallersleben: ‘So urtheilt ein geborener Holländer, ein Literarhistoriker und Kritiker, der ein dickes sechsbändiges Werk über die holländischen Dichter geschrieben hat - Herr Witsen Geysbeek. Das soll uns aber den Genuss dieser Dichtung durchaus nicht verkümmern, noch uns zu irgend einer Entschuldigung verleiten, dass wir diesem so schnöde Beurtheilten Denkmale der Poesie sehr freudig viel Zeit und viel Mühe gewidmet haben. Wir erklären viel mehr unsrer Seits, dass es keinem Literator gelingen kann, aus der ganzen holländischen Poesie der Vergangenheit und Gegenwart ein Zarteres, ein in Sprache und Darstellung vollendeteres Gedicht nachzuweisen. Freilich hat die wunderliebliche Sage von der rothen und weissen Blume, dieser aus lauter Blüthenduft und Farbenglanz gewoben Stoff, grossen Antheil an dem Werthe dieser Dichtung. Grösser aber is der Antheil, den wir dem Dichter selbst Diederic von Assenede, zuerkennen müssen, denn er hat durch seine Behandlung des wälschen Originals aus Flore und Blanchefleur ein neus, ein noch Schöneres, ein echt holländisches Gedicht gechaffen.’ (Horae belg., pars III, pag. vii-ix.)

[p. 45]

 

Om haren name wart hi so vro

 

In siere herten, dat hem dochte so,

 

Oft hi ware int paradijs.

 

‘Vrouwe, seit hi, niet broeder maer amijs.’

 

Doe hem dit woort was ontfloghen,

 

‘Vrouwe, seit hi, ic hebbe gheloghen:

 

Wi hebben enen vader ende ene moeder,

 

Si es mijn suster ende ic haer broeder.’

 

Dus began hi in sine tale werren.

En Blancefloer, in haer volle geluk, kon nauwelyks gelooven dat Floris naest haer zat:

V. 3117
‘Floris, seit si, sidi dan dit,
Die weder nu sprect ende neven mi sit?
Ic sie wel ende kinne dat ghijt sijt,
Die van mi nam uw vader dor nijt,
Ende ter Montorien sende ter scole.
Ic soude u houden harde in dole
Ende over harde onvroet,
Gheloofdi, dat iet was in minen moet
Dan rouwe ende seer nacht ende dach,
Sint dat ic u niet en sach.
Mi wondert harde in minen sinne,
Bi welker list ghi sijt comen hier inne,
Ic waent al bi gokelien es.
Nu vruchtic ende ben in twivele des,
Dat Floris niet es die bi mi sit.
Wat seggic? ic kenne wel, hi es dit.’

De wisselvalligheden van de fortuin beschryft hy niet onaerdig.

V. 3172
Haer wiel loopt al omtrent;
Dat nu es boven, es schiere onder.
Van haer moochdi horen wonder,
Van hare naturen, van hare seden.
Als si wel gheweest heeft mede
Den man, ende heeften gebracht so hoghe
Bi haren wille, bi haren ghedoghe,

[p. 46]

 

Dat hi hem niet ontsiet van vallen

 

Eer hijt weet, hi es neder met allen

 

Onder die voete gheworpen neder.

 

Dat si gheeft den man, dat nemet si weder,

 

Dat hi ne weet, hoe hijs gedervet.

 

Meneghen prince heeft si ontervet,

 

Meneghen dwaes maect si here

 

Ende gheeft hem bliscap ende groot ere.

De schryver noemt zich Dirk van Assenede. By L'Espinoy komt, op het jaer 1315, een schepen van Gent met dien naem voor. Wellicht was deze slechts de kleinzoon van onzen dichter; want daer wordt gesproken van eenen Dirk van Assenede die ten jare 1273 Klerk van de gravinne van Vlaenderen, Margareta, was. Het ambt door hem uitgeoefend, doet my hem voor den schryver houden.

De bibliotheek van Leyden bezit er het eenig bekende, doch zeer gebrekkige, handschrift van. Volgens Hoffmann is het van het laetst der veertiende eeuw. In zyne uitgave heeft hy getracht de schryffeilen te verbeteren, en heeft dezelve naeuwkeurig aengeteekend.

Van al de helden, uit den cirkel van Karel den Grooten, zyn er geene in het geheugen van het volk gebleven gelyk De vier Heemskinderen. In de blaeuwboekbibliotheek nemen zy eene voorname plaets in. Hun ros Bayaert wordt nog by alle groote feesten te Dendermonde en elders rondgevoerd; zelfs sneller dan ooit, zyn thans de afstanden voor hem eene nietigheid geworden, en loopt het langs de yzeren baen nog fierder dan voorheen. Het is ook zeer waerschynlyk dat de benaming op uithangborden de vier Eemers eene verbastering is van de vier Heemskinders. Ik heb meermalen hooren zeggen dat het volksboek een verboden werk is, en van daer misschien die naemsverandering. Slechts één mael, en wel te Maestricht, ben ik de vier ridders op hun ros tegengekomen. Ze staen aldaer in den gevel van een huis.

Niet tegenstaende zulke veelvuldige overleveringen en zulk een burgerrecht, is er zeer weinig uit onze vroegere letterkunde over de vier heemskinderen tot ons gekomen, en dat weinige kan op verre na niet met de twee vorige gedichten in vergelyking gesteld worden.

[p. 47]

Zoo is het met vele andere dier ridderromans gegaen. Toen men, in de zestiende eeuw, den Slag van Roncevael wilde drukken, vond men zeker van ons oud gedicht niets meer dan brokken, en moest men het verlorene door proza aenvullen. En nogthans was Roeland by ons zoo bekend, dat men zyn' vervaerlyken naem aen de stormklok der hoofdstad van Vlaenderen gaf:

Ick heete Roelant

Als men my slaet, dan is 't brand;
Als men my luydt, is 't storm in Vlaenderland.

Keeren wy tot de vier Heemskinderen terug. In het vyfde gedeelte zyner Horae Belgicae levert Hoffmann vyf fragmenten van Renout van Montalbaen, te samen 1807 verzen uitmakende. Dezelve behelzen het volgende, naer de opgave van den uitgever:

1^o	Hoe koning Karel zynen zoon Lodewyk tot koning van Frankryk wilde doen kroonen, en hoe hy Haimijn van Dordoene daertoe verzocht;
2^o	Hoe Renout met zyne broeders naer koning Iwe voer, en deze hem, voor zyne diensten, eene rots in de Gironde en zyne dochter Clarisse tot huisvrouwe schonk, en hoe daerna Renout zich een sterk slot bouwde, dat hy Montalbaen heette;
3^o	Hoe Oghier met Goutier kampte en hem versloeg, en hoe Roeland den koning Iwe gevangen nam en ophangen wilde; maer Renout, na het hem belet te hebben, Roeland tot een tweegevecht daegde;
4^o	Hoe Renout en Malaghys tegen de Sarrazenen vochten en hoe de laetste dood bleef;
5^o	Hoe Haymerijn met Galeran strydt en hem overwint, en hoe Renout zyn ridderschap afstaet, naer Keulen zich begeeft, daer als handlanger aen het bouwen eener kerk werkt, en zynen dood vindt.

Deze vyf brokken zyn van denzelfden vertaler, die niet eens van het oorspronglyk fransch stuk heeft durven afwyken, gelyk hy zelve het meermalen verzekert. Daerenboven is het werk met bastaerd- en

[p. 48]

stopwoorden opgevuld; en als hy niet meer weet waer het rym halen, zegt de geestige uitgever, dan begint hy by God, by zyn eigen leven en by alle heiligen te zweeren en te vloeken.

V. 1566
Int selve assaut was Malaghijs
Ende Renout die grave wijs.
Hem selven sullen si berechten,
Vor al dander vechten,
In dat vorvechten, God weet!
Dat wert Malaghise sint leet
Ende Renout waerlike dinc,
Want Malaghijs een wonde ontfinc
Bi den goeden sente Danele!

Het beste zyn de samenspraken, waerin men nog somtyds de korte, krachtige uitdrukkingen terug vindt, en die dan ook de lezing voor een oogenblik veraengenamen. Des niet tegenstaende werd Renout uit onze tael, met nog andere nederlandsche romans, in de vyftiende eeuw in het hoogduitsch vertaeld¹.

Te Bonn vond Hoffmann twee kleine fragmenten, te samen slechts 192 verzen lang, van Guerin van Montglavie. Dezelve zyn door Bilderdyk uitgegeven². Deze, volgens laetstgemelde schryver, recht schoone roman, is oorspronglyk in het Fransch opgesteld en waerschynlyk op het einde der dertiende eeuw in het Nederlandsch nagevolgd of vertaeld. De verzen zyn vol kracht en niet door bastaerdwoorden ontsiert. Tot proeve de volgende, uit Olivier's gezantschap by den keizer:

Bi hem (Karel) stont die grave Rolant
Ende menich riddre dien gelike,
Die hoegeste van Vrankerike.
Hi groetene met scoenen woerden,
Ende alle die te hem behoerden.

1 Gelyk Ogier van Denemarken, Malaghys, De kinderen van Limburg en andere. Horae belg., pars V, pag. 102 et seq.

2 Taal- en dichtkundige verscheidenheden, deel IV, bl. 121-146.

[p. 49]

 

Die coninc Karel sweech al stille

 

Ende dander alle, dor sinen wille;

 

Maer hi sach up Oliviere

 

Verbolgenlike, met helre siere

 

Ende Rolant also ghelike

 

Ende menich riddre van Vrankerike

 

Verwaendelde herte ende sin,

 

Doe Olivier quam geganghen in.

Nog vond Hoffmann by de gebroeders Enschedé, te Haerlem, een fragment van honderd achtien verzen van den roman van Malaghys. Deze schynt ook eene navolging uit het Fransch te zyn geweest. Hoffmann vermoedt dat de fransche schryver wel Huon de Villeneuve en zyn navolger Nicolaes Verbrechten mogten zyn. Ook dat fragment is door Bilderdyk met aenteekeningen uitgegeven¹. Eene andere, doch grootelyks beschadigde brok, van omtrent twee honderd verzen, heeft Mone gevonden en in het licht gebracht². Ik deel hier eene kleine proef er van mede:

Damirael sette hem ter were
Mit ten volke van Meylane;
Eert quam te vechten of te slane,
Ontboet van Palerne die grave,
Dat men hem sijn dochter gave,
Of hine soude bin den landen
Enen stake niet laten standen.
Als damirael des horde gewach,
Zwoer hi dat hi noyt en zach
Sgraven dochter binnen sînen rîke,
Maer hi hadde verstaen sekerlîke
Aen messalgieren in corter stont.
Dat se die hertoghe van Eggermont
Onthouden hadde in sijn hof
Ende badt den grave, dat hi daer of

1 Nieuwe taal- en dichtkundige verscheidenheden, deel IV, bl. 153-176.

2 Aenzeiger für Kunde des teutschen Vorzeit. Sechster Jahrgang. 1837, bl. 62 en volg.
Ook Serrure en Bormans hebben elk een fragment gevonden; zoo dat men thans van Malaghys 1260 verzen bezit, welke evenwel nog niet het twintigste gedeelte van het gedicht uitmaken. (Mone, Ubersicht der niederländische Volks-Literatur älterer Zeit, bl. 43.)

[p. 50]

 

Gheloven soude ende voer daer.

 

Hi soude die reden vinden waer.

Het gedicht van Ogier van Denemarc is tot nu toe verloren¹. Op het laetst der vyftiende eeuw werd het nog in het hoogduitsch vertaeld. Het schynt insgelyks eene vertaling van den franschen roman van Adenez le Roi, die denzelve, op bevel van Guy van Dampierre, zou vervaerdigd hebben.

Hoffmann bezit nog een fragment van drie honderd twee en vyftig verzen van het gedicht Nameloos ende Valentyn. Hy heeft er nog niets van uitgegeven.

Onlangs vond professor Serrure een fragment van een oud gedicht dat by de lezing uit den Bere Wislau bleek te zyn. Hetzelve is zeker een der oudste stukken die wy bezitten. De verzen zyn korter dan van eenig ander gedicht, en ook de zinsneden zyn zeer bondig. Men vindt er eene geheele andere wending in dan in de andere bekende gedichten. Men oordeele:

Doe sprac Geernout:

Stant op kimpe stout,

Du heves geten, God weet,

Al dat hier was gereet

Gesoden ende gebraden.

Al heeftuut verraden,

En can niet geweten

Wat wi selen eten.

Die coninc ende sine man

Lachen began.

Wisselau spronc op sine voete,

Ende scudde onsoete:

Van sine rocke

Springen wel diere cnoppe.

Doe loech Karel ende sine man,

Ende sprac ten bere vresan:

Waeromme machtu dijn cleet liten,

Dine darf men niet verbiten.

1 Zie Hoffmann von Fallersleben, Horae Belg., pars I, pag. 60, en pars V, pag. 103.

[p. 51]

Het geschrift schynt van vóór de veertiende eeuw. Het perkamenten blad, waerop het fragment staet, heeft voor schutblad van een' kleinen foliant gediend.

Van nog eenige brokken spreekt Hoffmann in het eerste gedeelte zyner Horae Belgicae, doch dezelve zyn te klein om ze ergens thuis te kunnen brengen. Het ware echter wenschelyk dat alles gedrukt wierde, dewyl thans, by de algemeene zucht voor onze oudere letterkunde, zoo veel gevonden wordt dat, op zich zelve staende, van geen belang schynt, maer wellicht later menige gaping zal kunnen aenvullen.

Een groot gebrek, dat men aen de romans van den tweeden cirkel wyt, is het missen van een eigenlyk doel. Het zyn enkelyk verhalen, meer of min treffend beschreven. Ook vertoonen zich de helden doorgaens buitengewoon ruw en wild, en men hoort somtyds niet dan van hangen en rooven¹. Het schynt dat de Anglo-Normandiers, die toch de grootste romanschryvers waren, al het ideale van den ridder op de helden van den derden cirkel hebben willen overbrengen. Daer vindt men ten minste een doel. God, zyne jonkvrouw en zyn vorst is de roep van den ridder uit dien cirkel. Dit mag ook de reden zyn, waerom die gedichten vroeg reeds vertaeld zyn geworden, ofschoon de helden er van minder de volksgunst genoten dan Karel en zyne dapperen. Al vroeg verschenen de meeste dier romans in een Nederlandsch kleed. Maerlant spreekt van

Alle die grote aventure
Die men leest van Arture
Ende van dien ridder Waleweine.

In den Spiegel historiael zegt hy dat

Van desen Joseph van Arimathien
Maken hare favelien
Die loghenaren van den Grale,

1 Men leze Schlegel's geroemd werk, t. I, pag. 259 et suiv.

[p. 52]

en in het Leven van Sinte Franciscus:

Mer Tristram ende Lanceloet,
Perchevael ende Galehoet
Ghevensde namen ende ongheboren.

De eerste bron, waruit de romans van De tafel rond geput zyn, schynt eene oude laegbretonsche kronyk Bruty Brenhided te wezen. Dezelve werd in het latyn vertaeld en vervolgens in fransche verzen nagevolgd. Nu werd er enkelyk de naem van Brut aen gegeven, en kwam zy zoodanig by de Engelschen in aenzien, dat men iemand die den Brut niet van buiten kon, voor onbeschaefd aenzag.

Van Tristram, Sinte Grael¹ en Perchevael is in onze tael tot nu toe alles verloren gebleven, en van de overige is in Belgie ook niets bekend, doch in Noord-Nederland bestaen volledige handschriften van Lanceloet, van Walewein en van Ferguut ende Galiene.

Lancelot is de tegenhanger van Tristram. In deze heerscht de toon der elegie, in gene die van het levendige en vrolyke. Het is wonder dat Tristram, die by alle volkeren zoo veel byval genoot, tot ons niet gekomen zy. Tot vergoeding bezit de koninglyke boekzael in den Haeg een handschrift van Lancelot. Hetzelve bestaet uit 241 bladen

1 Over het ontdekken van dezen en andere romans van den cirkel van Arthur, leest men het volgende in de Handelingen der Leydsche maatschappy van 1837: ‘De heer Tross heeft, bij brieven van 5 en 15 julij 1837, aan den secretaris der maatschappij berigt, dat hij het oude handschrift bij Z.D. den vorst van Bentheim-Steinfurt nader naauwkeurig onderzocht had, en bevonden dat het was: Het boek van Merlijns prophecien, ofte de historie van den Grale, en dien geheelen Sagenkreits, met koning Arthur en de Table ronde, Iwain en Gawain, enz., bevattende; dat het werk gedicht was in 1326 (en het handschrift mede van dien tijd); en als schrijver duidelijk noemde Jacob van Merlant, of wel, Jacob de Coster van Merlant, en gedicht was ter eere van heere Alabrechten van Vorne. Het handschrift is 249 bladen of 498 bladzijden in-folio groot, elke bladzijde van twee kolommen, en elke kolom doorgans 44 regels, zoo dat het geheel bij de 45000 regels of verzen bevat. De heer Tross hoopt evenwel het werk geheel in druk te kunnen bezorgen; doch belooft vóóraf een uitvoerig verslag wegens dezen nieuwen en gewigtigen letterschat aan deze maatschappij in te zenden. In de voorrede zegt Maerlant, dat hij ook de Jeesten van coninck Alexander gedicht had.’
Ieder Nederlander verheugt zich zeker met zulk eene belangryke ontdekking, en wenscht van harte dat de heer Tross zyne hoop zal kunnen verwezenlyken, te meer dewyl deze werken misschien eenig licht over Maerlant zullen spreiden, en met de onderzoekingen, welke thans in Vlaenderen over den ouden dichter gedaen worden, de nevelen zullen verdryven waermede zyn levensloop nog omhuld is. Intusschen komt het my voor eerst niet aennemelyk voor dat Maerlant, die reeds omtrent 1283 tegen die loghenaren van den Grale uitviel, drie en veertig jaren later (verondersteld dat hy toen nog leefde) diezelfde favelien op nieuw zoude bewerkt hebben. Is het niet meer dan onwaerschynlyk dat hy, na den banvloek over de schilderende letterkunde te hebben uitgesproken, na zyn leedwezen te hebben betuigd van in zyne jeugd zich door den heerschenden smaek te hebben laten medeslepen, is het niet meer dan onwaerschynlyk, vraeg ik, dat Maerlant, in de laetste jaren zyns levens, aen de bewerking van eenen roman de hand zoude hebben geleend?
Professor Serrure bezit, sedert kort, een perkamenten halfblad, dat tot beschutsel van eenen boek gediend heeft, waerop over de drie honderd verzen van een langer gedicht staen. Ik meen dat het een fragment van den Grael is.

[p. 53]

in-folio. Op het einde staet: Hier indet boec van Lancelote, dat heren Lodewycs es van Velthem. Deze woorden beschouw ik als toepasselyk op den bezitter en niet op den maker. Reeds omtrent het jaer 1288 sprak Jan Van Heelu, die zeer gebrekkig het fransch verstond, van Lancelot als van een' bekenden roman. Dezelve is getrokken uit het fransch van Wauter Mappe, die op het laetst der twaelfde eeuw schreef.

In vindere nemmer af bescreven,
Ende aldus neme inde al die sake,
Daer ic af hebbe ghehouden sprake,
Ende meester Woudere Mappe, God weet,
Maect hier een inde op dat beheet,
Dat hine vont te desen male
Van Lancelot meer ne ghene tale.

Die roman handelt van de gevallen van den ridder Lancelot, zyne liefdesgeschichten met Genevre, koning Arthur's gemalin, van zyne dappere daden, van de gene van prins Gauvin, van Perchevael en van vele anderen. Het werk eindigt met de dood van den goeden koning Lancelot, die, volgens sommigen, door den hertog van Bellegarde by verraed gedood werd, en volgens anderen gerust in eene

[p. 54]

kluis stierf, alwaer hy zich, in zyne oude dagen van de wereld had afgezonderd¹.

Ik weet niet naer welken franschen roman die van den ridder Walewein zoude gemaekt zyn. De woorden van den schryver zouden eerder aenduiden dat hy een oorspronglyk werk schreef na te vergeefs de sage by de fransche schryvers te hebben gezocht. Hy begint:

Van den Coninc Arture,
Es bleven menighe avonture:
Die nemmermee en wert bescreven.
Nu hebbic ene scone (storie) up heven;
Consticse wel in twalsche vinden,
Ic soudse jou in dietsche ontbinden,
Soe es utermaten scone.
Alle die ingle van den trone
Moeten mi gheven herte ende sin,
Ende zulke wijsheit daer in,
Ende minen sin also gestarken,
Dat sire doghet in moeten marken
Alle diese zullen horen.

Walewein is geschreven door Penninc en voltooid door Pieter Vostaert.

Penninc die dichte desen boec,
Som wiet hoort nime roec;
Hine was niet wel bedocht,
Hine hadde jeeste ten ende brocht
Pieter Vostaert maketse vort,
So hi best mochte na die wort,
Die hi van Penninghe vont bescreven,
Het dochtem scade waert achterbleven.
.............
.............
Omtrent drie en xxx hondert verse
Heefter Pieter op gedicht
So vrai so hi mochte in rime slicht

1 Roquefort, Poésie française, pag. 156.

[p. 55]

Het werk werd geschreven in het jaer 1350. Dewyl hetzelfde jaertal op de twee bekende handschriften (behoorende aen de bibliotheek der maetschappy van Leyden en aen den Groninger professor Ypey) staet, zoo denk ik dat Vostaert hetzelve toen voleind heeft; maer het werk van Penninc moet reeds in het midden van de dertiende eeuw bestaen hebben, dewyl Maerlant, in zynen Alexander van Walewein spreekt, en Van Heelu hem aenhaelt.

Het Leydsch handschrift, op perkament, beslaet twee en zestig bladen in-folio, kolomsgewys beschreven; het laetste blad bevat slechts vier verzen, elk der overige bladen vier kolommen, en iedere kolom doorgaens vier en zestig verzen. Het geheele handschrift bevat er dus ruim 15,600¹.

In gemelde bibliotheek bestaet nog een perkamenten handschrift van den roman Ferguut ende Galiene. In het fransch schynt dezelve niet in rym te bestaen, wel eene in proza geschrevene historie Du brave Frégus et de la belle Galienne, waeruit misschien het nederlandsch gedicht geput is. Het handschrift, uit de veertiende eeuw, bevat tweeen dertig bladen in-folio. Steenwinkel heeft er een afschrift op papier van genomen, groot honderd negen en tachentig bladen in-4^o. Het gedicht begint aldus:

Die coninc Aerthur hadde hof
Gehouden, daer hi groten lof
Eens sinxen dages hadde ontfaen,
Ter borch die hiet Caradigaen.
Daer waren ridders houesch ende goet,
Ende van ridderscepe vroet,

1 Sedert kort heeft de Groninger professor G.-J. Meyer een vêrslag van Walewein gegeven, in een werkje getyteld: Nalezingen op het leven van Jezus, enz., verslag van den roman van Walewein; en andere bijdragen tot de oude vaderlandsche letterkunde. Volgens gemeld verslag, blykt dat het exemplaer van professor Ypey slechts eene copy van het Leydsche handschrift is, dat in dit laetste verscheidene schryffouten en weglatingen bestaen, en dat het door tweederlei handen geschreven is, de tweede hand beginnende met het vers 5910 (volgens deze opgave bevat het geheele gedicht slechts 11333 verzen). De verslaggever verzekert ‘dat deze roman niet uit de waelsche, maer uit de wellische of bretannische tael, the whelch language, in het dietsche vertaeld is.’ Hy brengt echter geene bewyzen aen.

[p. 56]

 

Die ic wel soude connen nomen;

 

Waendic dat mi soude vromen,

 

Bedi alsic hebben horen saghen

 

Ende dauonturen ondervragen.

 

Daer was mijn here Gawein,

 

Ende sijn geselle mijn here Ywein,

 

Pertseuale ende Lanceloet,

 

Her Keye ende Sagremoet,

 

Ende menich ander hoge man

 

Die ic genomen niet en can.

Hetzelve werd, op bevel van eenen grooten, op vroegere stukken verbeterd.

Here, hier hebdi van Ferragute,
Van beghinne ten inde al ute,
Ghecorrigeert van miere hant,
Over al soe waer ict vant,
In rijm, in vers, in word mescreuen.

Het ware te wenschen dat de maetschappy van Leyden, die zoo vele verdienstelyke mannen onder hare leden telt, eens het besluit nam alle deze belangryke gedichten uit te geven¹.

Een groot getal romans, tot de drie vorige cirkels niet behoorende, werden nog in onze tael geschreven of daerin vertaeld. Ook van deze is tot nog toe het grootste getal ons onbekend gebleven, ja slechts weinige schynen uit den storm der tyden gered.

Maerlant vervaerdigde twee romans, waervan hy de onderwerpen in de grieksche geschiedenis ging zoeken. De eerste is Alexander, dien hy, op verzoeke van zekere jonkvrouwe, uit het latyn van Philips Wouters de Castellione, eenen Rysselaer, vertaelde, nogthans niet zonder er iets van het zyne by te voegen². Later beleed hy schuld

1 Sedert dat het bovenstaende geschreven is, heeft de heer L.-G. Visser, professor aen de hoogeschool te Utrecht, Ferguut ende Galiene uit gegeven. Men zegt het een allerfraeist gedicht te wezen, dat wy wellicht aen de pen van Dirk Van Assenede, den bevalligen schryver van Floris ende Blancefloer, verschuldigd zyn.

2 Zie Hoffmann, Horae belgicae, pars I, pag. 27 et suiv.

[p. 57]

 

Alse u die boec hier na ontbint,

 

Daer ghi vraije jeeste in vint,

 

Die ic dichte hier te voren,

 

Also alse mense vint in auctoren;

 

Mer daer sijn favelen toe gesleghen

 

Dier ic hier niet en wille pleghen,

 

Noch der redenen van hem int walsc

 

Ne volghic niet, want soe es valsc¹.

Dit verdichtsel schynt oorspronglyk in het persisch te bestaen. Het werd in de elfde eeuw door Simeo Seth, die aen het keizerlyk hof te Konstantinopelen behoorde, in het grieksch, onder den naem van Callistheen, vertaeld, waeruit het later in het latyn werd overgebracht.

Willems bezit een handschrift van Alexander dat hem uit het fransch vertolkt schynt.

De tweede van Maerlant's romans is het Beleg van Troyen. In het eerste deel der nieuwe werken van de maetschappy van Leyden heeft de heer W.C. Ackersdyck een fragment, lang 739 verzen, geplaetst, hetwelk hy beweert tot het gedicht van Maerlant te behooren². Later heeft Willems een volledig handschrift van omtrent het jaer 1400 afgeschreven, dat in vele opzichten met het vorige verschilt. Terwyl ik dit schryf, is Blommaert bezig met den Trojaenschen oorlog voor den druk te bestemmen. De uitgebreide kennissen van den uitgever beloven ons belangryke aenteekeningen.

1 Spieghel historiael, I, III, LVI, 47 en volg.

2 Zeker draegt de tael de sporen der dertiende eeuw; doch de byzonderste reden die hy aenhaelt, om tot den tyd van Maerlant te komen, schynt my alles behalve voldoende. Hy haelt (v. 89) ic segdi twi tot bevestiging aen, en zegt dat twi voor waerom in de werken van Maerlant en zyne tydgenooten zeer dikwyls voorkomt, maer in de meeste eenigzins latere schriften niet gevonden wordt.
Men vindt integendeel dat twi nog in het midden der zestiende eeuw. Zoo lees ik, onder andere, in het spel van sinne Eneas en Dido, van het jaer 1551, op vs. 690:
Twi sijdij mij therte dus ruwendich knaegende?

[p. 58]

Het volledig handschrift is in de volgende vyfboeken verdeeld:

1^o	Dits 't prieel van Troyen;
2^o	Dits 't paerlement van Troyen;
3^o	Dits van den groten stryt daer hem her Hector ende Achilles in onder spraken;
4^o	Dits hoe dat her Hector ute der stat voer die van Troyen te hulpen;
5^o	Dits her Hectors doot.

Dat het eene vertaling is blykt uit het derde boek:

Dat seit die boec dies bode ic ben,
Darijs doet ons dat verstaen
Darijs diet sach ende hoerde
Niet en liet hi en screef al waer
Na dien dat dit gesciede daer
Dat seit Darijs ende ic ben
Seker orconde van hem.

Ook in zyn Spieghel historiael zegt Maerlant:

Die dat langhe wille lesen,
Hoe die favelen van desen
Dat walsc spreect entie poeten,
Gae daer wi hem sullen heten
Ten dietsce, dat wide es becant
Ende wi maecten te Maerlant;
Helinandus hevet dit gheset
Uter jeesten die maecte daret¹.

Waerschynlyk is het door Blommaert uit te gevene gedicht hetgene van Maerlant. In het fragment van Ackersdyck komt zekere Seger als schryver voor

Hort hier vort daer 't Seger liet,

welke naem in het ander gedicht in het geheel niet gevonden wordt.

1 Ik heb in het gedicht niet aengetroffen dat de vertaler van den Trojaenschen oorlog ook den Alexander zoude bewerkt hebben.

[p. 59]

Het geheele stuk laet zich met welgevallen lezen; het vierde boek echter is een flaeuw verhael van Hector's dood. Het karakter van Achilles is juist geschetst:

Hoverdich, fier ende fel

Was her Achilles.

Dat de schryver niet blootelyk rymde, zal ik maer met één vers bewyzen:

Haer helme gebrunert, wit haer ijser, scharp haer swert.

Wonder klinkt van tyd tot tyd een requiem of vader ons daertusschen:

So lange dat men hadde gescit

Enen paternoster;

van Achilles door Troylus gewond, zegt hy:

En ware hi niet te hant op gesprongen

Men mochte hem wel hebben gesongen

Een requiem eternam;

elders:

Als her Achilles heeft verstaen

Van her Hectors daden die niemare

Hi quam als of hi gheiaghet ware

Van alder duvelen uter hellen.

Uit de bewerking blykt het dat de schryver Homerus niet gebruikt heeft.

In de riddereeuwen vonden de Gevallen van Parthenopeus en Meliore overal een' byzonderen byval. Die roman, van een' onbekenden franschen dichter, werd al vroeg in de meeste europesche talen overgezet. Bilderdyk denkt dat de nederlandsche van de dertiende eeuw dagteekent. De hoogduitsche was reeds in het midden dier eeuw bekend, en de onze zal zeker niet minder oud wezen. Er

[p. 60]

bestaen alleen nog acht kleine fragmenten van, elk van achtien verzen, door Hoffmann von Fallersleben in de boekzael te Trier gevonden en door Bilderdyk in het derde deel zyner Taal- en dichtkundige verscheidenheden opgenomen¹.

Partenopeus is de graef van Blois, en uit het geslacht van Priam; hy wordt, om zyne schoonheid en dapperheid, door Meliore in haer tooverslot gebracht, alwaer zy hem tot haer echtgenoot maekt. Jammer dat wy zoo weinig van dien recht tooverroman behouden hebben.

Onder de romans der dertiende eeuw stelt Blommaert nog den Ysewyn²: ‘Broeder Ysewijn, zegt Van Wyn³, was een beroemd, hoogduitsch geestelyke, van de helft der dertiende eeuw. Hy predikte zeer streng tegen alle misdryven zyner eeuwe.’

De kimder van Lemborch, eene navolging uit het fransch, schynt, volgens Hoffmann von Fallersleben, in het jaer 1357 te zyn afgewerkt, althans volgens de zonderlinge verklaring, welke men op het einde van dien roman vindt:

Nu es Heinrijc die dit maecte
Ende soe hi best conste, gheraecte
Sire pinen af, soe es hi blide,
Die hi begonste in dien tide
Dat men screef Ons Heren jaer
iiij^c dat es waer
xx men ende xl ghehent,
Alse men den daet gescreven vent
Van der geborten Ons Heren,
Die Maria drouch met eren,
xviij hondert jaer ende xvij.
God hoede ons van missciene,
Op Sente Sebastiaens dach,
Die doe op enen vridag gelach.

Wie is Hendrik? misschien dezelfde die Het bouc van der Rosen

1 Mone vond in Keulen een fragment van 378 verzen. (Mone, Ubersicht, bl. 73.)

2 Nederduitsche letteroefeningen. Gent, 1834, bl. 126.

3 Historische avondstonden, deel I, bl. 315, in de aenteekeningen.

[p. 61]

vertaeld heeft, namelyk Hendrik van Aken, een Brusselaer, pastor te Cortbeke.

De meergemelde bibliotheek van Leyden bezit het eenig bekend handschrift van De kimder van Lemborch. Hetzelve is van de veertiende eeuw op perkament. Het beslaet 120 bladen in-folio op twee kolommen geschreven; het laetste blad bevat slechts zeven verzen en eene teekening (uitgespaerd op eenen donkeren grond); anderzins zyn de kolommen van 46 verzen: dus moet het geheele gedicht uit omtrent 11,000 bestaen. De schryver begint aldus:

Olmacdich God, gheweldich here,
Die oit waert, ende emmermere,
Sijn selt in volmaectheden,
Een God in der drieuuldicheden,
Jegen wordich in elke stad,
Volcomelic, wie twivelt dat,
Starc ende ghedochsam al mechtich
Onfarmich God gherechtich, enz.

Volgens het blaeuwboekske waren Margareta en Hendrik de kinderen van Otto, hertog van Limburg (ten jare 1315, in den leeftyd van keizer Karel den Kalen), die dol op de jacht was om zyne droefgeestige mymeringen te verdryven. Eens dat hy ter jacht wilde, baden zyne beide kinderen hem te mogen vergezellen. Met den dageraed neemt de stoet afscheid van de hertogin, die haren gemael smeekt toch spoedig terug te keeren; want een akelyke droom had haer benouwd. Spoedig had men de hinde en den ever opgestooten. Otto zelf vervolgt een hert, verdwaelt, en Margareta bevindt zich alleen aen de oever eener rivier. De nacht valt, en onwetende waer heen, klimt zy op eenen boom. 'S morgens vroeg komt daer een uitgeplunderde koopman, die het meisje bemerkt, haer bidt van aftekomen en belooft haer naer heurs vaders goed terug te leiden. Onder weg komt zy de helsche geesten, onder de gedaente van hare kamenieren en hofknechten, tegen. Men verzoekt haer met den koopman

[p. 62]

op eenen wagen te gaen zitten. Naeuwelyks er op, vallen zy beiden in slaep, en de geesten voeren hen wel twee honderd uren uit den weg, by de have van Athenen. Margareta ontwaekte en zag niemand meer; alles was verdwenen, behalven de koopman. Met de streek onbekend, gingen zy aen het dwalen, tot zy eindelyk aen een slot kwamen dat van muzyk weêrgalmde, alwaer Margareta met verwondering hoorde dat heur vader zich daer bevond. Hy was er inderdaed, en verhaelde haer hoe hy reeds gezworen had van zyne lieve dochter te vinden. Zy werd aen den kastelein voorgesteld, een' buitengewoon schoonen jongeling, en die onmiddelyk op Otto's dochter verliefd geraekte. Het feest was prachtig, en aen tafel werd Margareta naest haren vader en tegenover haren aenbidder geplaetst. Vóór het eten vraegt zy haren vader dat men bidden zou; maer deze en de kastelein zeggen dat het niet noodig is. Niettemin slaet Margareta een kruis, en Otto, kastelein, gasten en kasteel, alles verdwynt, zulk eenen stank nalatende, dat Margareta en de koopman in bedwelming vallen. - Herhaelde malen nog vinden de booze geesten nieuwe middelen uit om haer van heurs vaders slot te houden. Eindelyk krygen hare ouders tyding dat zy nog leeft; haer broeder vindt haer, en zy trouwt met Esytus, koning van Arminien.

Een roman, die insgelyks uit het fransch vertaeld schynt te wezen, is Seghelyn van Jerusalem. Van Wyn, die er het eerst melding van gemaekt heeft, meent dit om de veelvuldige fransche namen die er in voorkomen. Van het gedicht bestaet geen handschrift; maer in het begin der zestiende eeuw waren er in Antwerpen twee uitgaven van. Hetzelve moet zeker ook tot het midden der veertiende eeuw terug gebracht worden. Op het einde van het gedicht staet, in de eene uitgave, de naem des schryvers Loylate, in de andere Loyalte.

Die dit dichte ende heeft bescreven
Was gheheten Loylate waert.

De vertelling komt op het volgende neder:

[p. 63]

Seghelyn is de zoon van Prides van Jerusalem en van Blancefloere. Onmiddelyk na zyne geboorte wordt hy te vondeling gelegd, door eenen visscher gevonden en opgevoed. Reeds op zyn vyftiende jaer behaelde hy, met behulp van zyn zwaerd Rosebrant en zyn paerd Glorifier, veel roem en eer. Hy trouwt eindelyk met Florette, de zoogenaemde dochter van Constantyn den Grooten, en vindt met dezes gemalin, Helena, het heilig kruis. Sedert wordt hy zelve keizer; maer uit onkunde zyn vader en moeder vermoord hebbende, doet hy afstand van de kroon en wordt kluizenaer. Na gedurende vyftien jaren in de woestyn op eenen boom te hebben gewoond, wordt hy tot paus verkoren en bekleedt den stoel van den heiligen Petrus onder den naem van Benedictus den eersten.

Men ziet uit deze schets, byna letterlyk uit Van Wyn overgeschreven¹, dat het een wonderbaer samenweefsel van fabelen moet zyn. Nogthans is het allernuttigst voor de kennis van tael en zeden der middeleeuwen, voornamelyk ook ten aenzien der ridderkleeding, wapenen, kampvechten, het gebruik van raedselen, en wat dies meer zy².

Waer is het nederlandsch gedicht dat tegen Reinaert de Vos kan opwegen? De andere natien komen fier met hunne beste voortbrengselen op, wy durven vry ons episch fabeldicht er aen monsteren. Welk een samenweefsel van fyn gesponnen intrigen, welk een aental van verschillende karakters, die alle tot op het einde getrouw geschetst zyn! Is Reinaert niet het getrouwe beeld van eenen volmaekten intrigant? En Isegrim, zyn tegenstaender, die gelooft dat recht en rede overal zegepralen; wat hartzeer voelt hy niet, wanneer hy ziet dat welsprekende leugentael de klaerste waerheid kan doen zwichten! Koning Nobel, die overlang de vleitael naer waerde heeft leeren schatten en thans eene geduchte les wil geven, Nobel voelt op eens zyne rechtmatige wraek vallen op het hooren dat Reintje eenen coup d'état verhinderd heeft. En Mevrouw die van

1 Historische avondstonden, deel I, bl. 313.

2 Ibid., bl. 314.

[p. 64]

niets dan van juweelen droomt. Hoe weet Reinaert niet Bruin en Tibert in hun zwak te tasten; zelfs by vrouw Rukenau, door de kennis van het dierlyk hart, geeft hy Isegrim eene geduchte les. Hoe waer schildert de schryver niet in weinige woorden den fransch spreker Cortois? Wie moet niet lachen met den domkop Belyn? Grimbert is een voorbeeld van onwrikbare trouw en vriendschap.

Alleen valt tegen het gedicht aen te merken dat het tweede boek schier eene herhaling van het eerste is. Lampreel is de nieuwe Cuwaert; Tiecelyn de Cantecleer; Reinaert spreekt al wederom zyne biecht en wint de koningin met juweelen. Doch de twee gedeelten zyn fyn aen elkander gesponnen door het optreden van vrouw Rukenau, als verdedigster van den Vos.

Tael en wending toonen allerklaerst dat het gedicht op onderscheidene tyden, en niet van denzelfden schryver, gemaekt zyn. Willems brengt de 3394 eerste verzen tot omtrent het jaer 1175 thuis; de overige schryft hy toe aen Willem Utenhove, priester te Aerdenburg, die in het midden van de dertiende eeuw leefde. Dat alles, en ons recht van eigendom heeft hy op eene hem waerdige wyze uiteengezet¹.

De schryver, of beter gezegd de voortzetter van Reinaert de Vos, had reeds vroeger een ander roman, Madoc, gemaekt, dien Maerlant voor eenen droom uitgeeft. Van dat gedicht is ons niets overgebleven, en niemand weet wat er het onderwerp van was; schoon men het waerschynlykst aen de ontdekking van Amerika, ten jare 1175, door den wallischen prins Madoc denken mag. In onze eeuw heeft de engelsche hofdichter Southey den Tocht van Madoc tot onderwerp van een heldendicht gekozen.

1 Zie de inleiding voor Reinaert de Vos, episch fabeldicht van de twaelfde en dertiende eeuw, met aenmerkingen en ophelderingen van J.F. Willems. Gent, 1836.