Logo DBNL
De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland (1991)

De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

(1991)–C. Smits–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 23
Hattem

Inleiding

De Afgescheiden gemeente te Hattem mag met recht de moeder-kerk van de noord-oost Veluwe worden genoemd. Immers te Hattem arbeidde Anthony Brummelkamp,1 één van de vaders van de Afscheiding, en wel van 1834 tot 1839. Brummelkamp preekte regelmatig in de omliggende plaatsen en institueerde een aantal gemeenten - we noemen die te Elburg, Epe, Heerde, Oene en Voorst.

De kerk te Hattem telde tot 1855 - het jaar van de instituering van een Christelijke Afgescheiden gemeente te Wezep (gem. Oldebroek) - leden in de burgerlijke gemeenten te Hattem en Oldebroek.2 Zij heeft in de jaren 1835 tot 1839 echter, evenals die te Ulrum (H. de Cock) en te Drogeham (S. van Velzen) slechts een bescheiden omvang verkregen, namelijk van rond de 250 zielen.3 ‘De Afscheiding maakte te Hattem geen grote opgang.’4 Gedurende de eerste jaren heeft ‘Hattem’ - inbegrepen de ‘halfzelfstandige wijkgemeente’ te Wezep5 - in haar samenstelling een tamelijk groot verloop gekend tengevolge van verhuizen, overlijden, terugkeer tot de Hervormde kerk, en vooral door het zich in 1838 formeren van een Kruisgemeente te Wezep onder leiding van de oefenaar Derk van Enk.6

 

Volgens Van der Aa stonden in 1844 in de stad Hattem alsmede in ‘de buurtschap het Veen en een gedeelte van de Geldersche Dijk’ 420 huizen, tellende 437 huisgezinnen en 2500 inwoners. De voornaamste middelen van bestaan waren veeteelt, landbouw en enige industrie. Opgegeven wordt dat er 2400 Hervormden7 woonden, 60 Afgescheidenen,8 20 Israëlieten en 10 Rooms-Katholieken.9

De literatuur over de Afscheiding te Hattem c.a., ook de recente, is omvangrijk.10 Met het oog hierop zullen we ten aanzien van bepaalde onderwerpen volstaan met het geven van een samenvatting; enige niet eerder gepubliceerde gegevens zullen we echter onverkort beschrijven.

1. Voorgeschiedenis; A. Brummelkamp hervormd predikant

In de acta van de (hervormde) classis Harderwijk11 vinden we twee gevallen vermeld, die ons iets laten zien aangaande het conventikel-wezen in het gebied - Hattem, Heerde, Wezep - waar vijftien jaar later, de Afscheiding ingang zal vinden.

Vergadering 29 juli 1818. Art.6. De kerkeraad van de Hervormde gemeente te Hattem klaagt dat Dirk Asjes12 te Hattem catechiseert en oefent in genoemde plaats ‘ja zelfs ook onder de gemeente Heerde’. Dit gebeurt ‘geheel ongeordend’ en ‘zelfs tegen het stellig verbod der predikanten te Hattem’. Het gevolg van het optreden van Asjes is dat ‘verderfelijke begrippen onder de eenvoudigen worden versterkt...’.

Aan de burgemeester zal worden gevraagd dit catechiseren en oefenen van Asjes te beletten.

Vergadering 29 maart 1820. Art.7. Derk van Enk ‘woonende te Weesepe, onder de gemeente van Hattem’,13 wil tot het examen van catechiseermeester worden toegelaten. Zijn verzoek wordt afgewezen, aangezien hij volgens het classicaal bestuur ‘de vereischten mist’. Na te zijn ‘aangemaand’ niet door te gaan met oefenen, belooft hij zich daarvan voor het vervolg te zullen onthouden.

 

Op 31 maart 1834 ontstond er een vacature in de Hervormde kerk te Hattem door het vertrek van G. van der Broek naar Fijnaart en Heiningen. De andere predikant in die tijd, gedurende bijna een jaar collega van Brummelkamp, was Z. Nauwman van der Roest; hij stond te Hattem van 1816 tot aan zijn overlijden in 1851.

 

In genoemde vacature, dus voor de komst van Brummelkamp - 19 oktober 1834 - waren er ongeregeldheden geweest in het hervormd kerkgebouw. Als er een orthodoxe ring-predikant voorging, was er een grote toeloop van hoorders uit de omgeving. Volgens Pik vinden we daarin

‘sporen van de godsdienstige beweging die later tot de Afscheiding zou leiden’.14 Met het oog op deze verstoringen van de orde schreef het college van kerkvoogden, gedateerd 26 mei 1834, aan het gemeentebestuur van Hattem:

‘Eenige Predikanten van de ring ter gelegenheid der bestaande Vacature alhier predikende hebben zoodanige toeloop der toehoorderen uit andere Gemeenten, dewelke zich willekeurig plaatsen om en bij den Predikstoel, en het gestoelte van den kerkeraad. Ja zelfs in de banken van het plaatselijk bestuur, en andere verhuurde plaatsen, zonder dat het den kerkdijken oppasser mogelijk is hier in te kunnen voorzien, en de goede politie in dat gebouw te bewaren, daar deze vreemde Personen noch op vriendelijke vermaningen van dezelve, noch op eenen ernstigere toon sprekende, die door hen bezette plaatsen willen verlaten.
Het is dientengevolge dat wij... de vrijheid nemen UWelEd. Achtb. te verzoeken, dat in de bovengemelde gevallen, aan ons gedurende de Godsdienstoefening den Veldwagter dezer Gemeente mag worden afgestaan; ter handhaving van gezegde Policie in de Kerk...’.15

Nadat Brummelkamp is bevestigd, wordt de toeloop van toehoorders uit andere plaatsen eerder groter dan kleiner. Opnieuw wordt door de kerkvoogden een beroep gedaan op de desbetreffende autoriteiten de ‘Kantonale Geregtsdienaar’ en de veldwachter te gelasten, tijdens de godsdienstoefeningen in het kerkgebouw de rust te doen bewaren.16 Hieraan was voorafgegaan - op 14 februari 1835 - de voorlezing van een kanselboodschap door ds. Brummelkamp, op verzoek en volgens formulering van de kerkvoogden, behelzende een opwekking ‘de regelmatige orde bij de Godsdienst oefeningen te verzekeren’. Brummelkamp echter voegde aan de hem voorgelegde tekst enige woorden toe - die we niet nauwkeurig kennen - waardoor volgens de kerkvoogden de bekendmaking ‘op eene tegenstrijdige wijze’ werd toegelicht.17

De volte in het kerkgebouw en de aanwezigheid van politie-dienaren leidt zondagmiddag 16 augustus 1835 tot een uitbarsting. Ook dan is een groot aantal ‘vreemdelingen’ in het kerkgebouw. Opgemerkt dient hierbij dat laatstgenoemde groep bij sommige diensten door Brummelkamp geleid, die van de leden der gemeente verre in aantal overtrof, aangezien - zoals kerkvoogden 3 augustus 1835 schrijven - ‘het grootste en fatsoenlijke gedeelte dezer Gemeente geen gebruik maakt van zijne leerredenen...’.18 We lezen dat de ‘vreemdelingen’ zich van de plaatsen, aan ingezetenen van Hattem verhuurd of aan hen in eigendom toebehorende, meester maakten.

‘Bij gelegenheid nu van de middag-godsdienst op laatstleden Zondag had zich weder eene menigte personen... naar de kerk begeven en als naar gewoonte de toegangen in dezelve bezet, hetgeen aanleiding gaf, dat de beambten der policie hun in het vriendelijke verzochten om die plaats te verlaten, waaraan echter geen gehoor werd gegeven; terwijl sommige zich eerst met woorden en naderhand met daden verzetteden.
Alle vriendelijke vermaningen, zoo aan de zijde van de Stedelijke regering als aan die van den Vrederegter, hebben in dezen geen gewenscht gevolg gehad, terwijl op het verschijnen van deze ambtenaren onderscheidene personen de messen getrokken hebben, zodat de justitie- en policiebeambten in de noodzakelijkheid zijn gebragt om met geweld de rustverstoorders te keer te gaan.
Het Plaatselijk bestuur heeft het, ter voorkoming van verdere ongeregeldheden, noodig geacht om een detachement van het garnizoen te Zwolle te vragen, en hetzelve dan ook werkelijk bekomen, zijnde door den Vrederegter het geregtelijk onderzoek vervolgens voortgezet en bereids de personen Hendrikus Kramasser, mr smid, Gerardus Asuerus van Doornum, landbouwer, beide te Hattem woonachtig, en Harmen Derks Boeve, landbouwer, woonachtig onder Heerde,19 als beschuldigd van deel te hebben aan voorschreven ongeregeldheden in hechtenis genomen.’20

In een onmiddellijk belegde vergadering van burgemeester en wethouders werd besloten een wacht van de rustende schutterij te doen optrekken en tegelijkertijd de hulp van de militaire commandant te Zwolle in te roepen. Nog dezelfde dag kwam een detachement ter sterkte van drie officieren en 110 minderen. Op 18 augustus werd het aantal militairen teruggebracht tot één officier en 33 minderen. Deze bezetting bleef nog enige tijd te Hattem, maar haar aanwezigheid heeft geen problemen met zich gebracht.21

 

Inmiddels waren er rond Brummelkamp een aantal zaken tot ontwikkeling gekomen: op 21 juni 1835 weigerde hij een kind te dopen van ouders die geen belijdend lid der gemeente waren; op dezelfde dag deelde hij van de kansel mede voortaan geen Evangelisch gezang te laten zingen in de kerkdienst; op 23 juni 1835 zond hij een adres aan de Hervormde synode waarin hij zich achter de strijd van de inmiddels afgezette H. de Cock en H.P. Scholte stelde en op 7 augustus 1835 verklaarde hij in de kerkeraad het eens te zijn met een drietal personen te Hattem die zich reeds hadden afgescheiden, namelijk ‘in hun weigeren van onderwerping en gehoorzaamheid aan het Synodaal bestuur, als zijnde hetzelve in geest en strekking antigereformeerd’.22

Het vervolg op dit alles was dat Brummelkamp op 22 september 1835 moest verschijnen voor het provinciaal college van toezicht. Vooraf waren hem de ‘punten van bezwaar’ toegezonden. Deze waren geformuleerd na klachten tegen hem ingebracht door de ouders van het op 21 juni niet gedoopte kind; door de burgemeester van Hattem; het provinciaal kerkbestuur en de Hattemse kerkvoogden.23 Het ‘verhoor’ dat hierin resulteerde dat Brummelkamp volhardde in zijn hier boven beschreven houding, leidde er toe dat hij 7 oktober 1835 door het provinciaal kerkbestuur van Gelderland werd afgezet. In het vonnis worden, kort gezegd, als gronden voor de afzetting genoemd de verklaring van Brummelkamp niet langer Evangelische gezangen te zullen opgeven in de kerkdiensten en zijn weigering zich te zullen onderwerpen en gehoorzaamheid te betonen aan het synodaal bestuur ‘als zijnde hetzelve in geest en strekking antigereformeerd’.24 We merken op dat in het vonnis de doopskwestie en het adres aan de synode niet worden genoemd.

 

De breuk is volkomen. Brummelkamp schrijft kort na het ontvangen van het besluit aangaande zijn afzettingsbul:

‘De scheiding, welke reeds eenen geruime tijd, wat het wezen der zaak aangaat, in mijne gemeente, even als op de meeste plaatsen van ons vaderland, bestond, werd dan ook, van nu af aan, wat den vorm betreft, daargesteld, en nu, eenmaal daargesteld zijnde, ontwikkelt zij zich ook hier van dag tot dag meer en meer. Daar al wat groot en aanzienlijk is naar de wereld wegvalt25 en het slechts een arm en veracht hoopje volks is, hetwelk zich tot dusverre in deze uitwendige scheiding met mij durft vereenigen, draagt het juist daardoor de meeste bewijzen van een werk dat uit God is, hetwelk de Heere op Zijnen tijd zal voltooijen.’.26

Verder schrijft Brummelkamp dat hij het provinciaal college dat hem afzette niet in de waan wilde laten ‘dat ik voortaan als een gewoon lidmaat onder deszelfs bestuur zoude blijven’. Hij voegde hieraan toe een onzes inziens uitnemende weerlegging van het gestelde in het besluit van zijn afzetting. ‘Dat ik... tegen Gods Woord gehandeld heb, wordt mij niet aangetoond.’, zo lezen we in zijn schrijven aan genoemd college, 22 oktober 1835. Verder behelst het vertoog van Brummelkamp - samengevat - twee punten. In de eerste plaats: in Gelderland bestaat geen verplichting voor de predikanten van de bundel Evangelische gezangen gebruik te maken. En:

‘Dat het tweede punt, het weigeren nl. van onderwerping en gehoorzaamheid aan het Kerkbestuur, als zijnde hetzelve Antigereformeerd, mij in uw ogen boven alles strafwaardig maakt, bevreemdt mij niet; ik heb echter die verklaring afgelegd, ten allen
tijde bereid, om de in die woorden uitgedrukte bedoeling te verklaren en als waarheid te verdedigen. Hoe gaarne ik gewenscht had, dit voor Ul. te mogen doen, hiertoe hebt gij mij niet geroepen.27 Ik verblijdde mij toen mij de weg gemakkelijk gemaakt werd, en alzoo mijne gedachten te openbaren28; daar ik, zoo lang ik zweeg, moest gerekend worden in te stemmen met de handelingen des bestuurs, hetwelk in naam der gansche kerkgemeenschap handelt, niettegenstaande deszelfs anti-gereformeerde handelingen in de zaken van de predikanten de Cock en Scholte en van den kandidaat van Raalte mij genoeg bekend waren.’.29

Op 9 oktober 1835 - de dag waarop Brummelkamp de beslissing aangaande zijn afzetting ontving - verzocht hij een vergadering van de kerkeraad te beleggen. Aan dit verzoek voldaan zijnde, vroeg hij aan zijn mede-leden of zij instemden met het onderhavige besluit. Allen, behalve diaken Gerrit Geerlings, beantwoordden de vraag bevestigend ‘gevende men te kennen zich gelijk van zelf spreekt, aan Hooger Bestuur te moeten onderwerpen’.

‘De Heer Brummelkamp van nu af ophoudende lid des kerkeraads te zijn, verliet met een algemeene groet de vergadering.’30

2. Het begin van de Afscheiding; instituering; G. Geerlings

Reeds kort na 9 oktober 1835 scheidden zich ongeveer 130 volwassenen (doopleden en belijdende leden) schriftelijk af, mede voor circa 75 kinderen; begin 1836 voegden zich bij deze groep 27 volwassenen met 19 kinderen.31 Ongeveer de ene helft van deze personen woonde te Hattem, de andere te Wezep en Hattemerbroek. Doordat sommige van degenen die zich hadden afgescheiden, terugkeerden32 en ook de diverse gegevens niet geheel met elkaar in overeenstemming zijn, kan het precieze getal van degenen die met de Hervormde kerk braken niet worden bepaald.

Op 21 november 1835 werd de Afgescheiden gemeente te Hattem tegelijk met die te Heerde in het molenhuis van Steven Jans Mulder te Wapenveld, geïnstitueerd.33 Tot ouderling werd benoemd: Dirk Bleijenberg en ‘naast den getrouwgeblevenen diaken’ Gerrit Geerlings: Hendrik Boer.34

In de eerste vergadering van de kerkeraad, gehouden 7 januari 1836, werd tot tweede ouderling benoemd Roelof Boer.35

Gerrit Geerlings werd in 1802 te Meppel geboren. Hij was in 1825 gehuwd met de in 1803 te Hattem geboren Aaltje de Vries. Het echtpaar vestigde zich te Hattem en woonde (aanvankelijk?) in bij de ouders van Aaltje, Willem de Vries en Hendrikjen van Eelen. Vader De Vries wordt zowel scheepstimmerman als korenmolenaar genoemd. Gerrit Geerlings was te Hattem korenmolenaar op de molen ‘Fortuin’, welke eigendom was van Willem de Vries. Het echtpaar Geerlings-De Vries kreeg minstens dertien kinderen, van wie er zes jong overleden.
De afzetting van Geerlings als lid van de kerkeraad der Hervormde gemeente heeft veel voeten in de aarde gehad. Dit mag merkwaardig worden genoemd, aangezien hij reeds 21 november 1835, zoals we zagen, tot diaken van de Afgescheiden gemeente werd benoemd, of beter gezegd: geacht werd in zijn ambt te blijven. Wellicht heeft hij zich niet schriftelijk afgescheiden.36 Zijn vrouw heeft nimmer tot een Afgescheiden gemeente behoord.
Wat de positie van diaken verder betreft: ook in 1839 bekleedt Geerlings dit ambt, maar er rijzen moeilijkheden. Op 5 september 1839 ontvangt de kerkeraad het verzoek hem van zijn bediening te ontslaan, daar ouderling Jan Visser hetzelfde beroep uitoefent - ook Visser is molenaar - ‘en dit aanleiding zou kunnen geven tot veel moeite...’. Het precieze van deze moeite wordt niet duidelijk. In de notulen van de classis Hattem van 10 oktober 1839, art.8 lezen we echter dat Geerlings aan genoemd bezwaar toevoegt ‘omdat zijne vrouw niet bij de gemeente behoorende vroeger veel vijandschap had betoond’. De kerkeraad vindt de bezwaren van Geerlings niet doorslaggevend; hij wijst het verzoek af als voortvloeiende ‘uit ongeloof en moedeloosheid’.37 Aangezien Geerlings bij zijn standpunt blijft, wordt zijn zaak voorgelegd aan de classis. Ook deze vergadering wekt Geerlings op in zijn bediening voort te gaan.38 Maar op 13 april 1840 ligt de zaak Geerlings opnieuw in de classicale vergadering. De diaken klaagt er over nooit te zijn bevestigd in de Afgescheiden gemeente en dat zijn verkiezing destijds in de Hervormde kerk bezwaarlijk als voor het heden wettig kan worden aangemerkt. Bovendien werd hij indertijd voor driejaren gekozen. De classis meent dat Geerlings desnoods kan worden ontslagen, of kan aftreden39 Op 21 april 1840 handelt de kerkeraad conform dit advies.40 In 1841 of begin 1842 verhuist het gezin Geerlings naar Apeldoorn. Gerrit Geerlings staat daar te boek als broodbakker.41 Hij wordt echter niet vermeld in register of notulen van de Afgescheiden gemeente aldaar.
Van Apeldoorn gaat het gezin in 1844 naar Enter in Overijssel. Ook daar behoort het niet tot de Afgescheidenen. Opnieuw is Gerrit Geerlings molenaar. In 1847 emigreert het gezin - man, vrouw en zeven kinderen - naar Noord- Amerika. Het is op de ‘Phoenix’ als dit schip 27 november 1847 op Lake Michigan brandend ten onder gaat.42 Twee kinderen van het gezin komen om. Hoe het de familie Geerlings in Amerika verder verging, blijft vooralsnog de vraag.43

3. Request december 1835

Op 21 december 1835 komen te Zwolle elf Afgescheiden gemeenten uit Overijssel en vier uit Gelderland - namelijk Apeldoorn, Beekbergen, Hattem en Heerde - voor het eerst bijeen in ‘provinciale vergadering’. Gezamenlijk wordt een request aan de Koning gezonden.44 In dit ver zoekschrift wordt niets gevonden van wat zweemt naar een emancipatiegeest; men verklaart te willen vasthouden aan de oude gereformeerde leer. Anderzijds ziet men in de andere provincies een toenemende vervolging. Het request eindigt met het verzoek aan de Koning te willen gebieden dat ‘onze’ godsdienst in de vrije uitoefening niet gestoord worde, dat de artikelen 291 tot 294 van de Code Pénal niet worden toegepast op de Afgescheidenen en dat hun worde toegestaan

‘om in onze onderscheidene gemeenten, op eigene kosten, zonder bezwaar van 's Rijks Schatkist plaatsen in gereedheid te brengen, om aldaar onze gemeenschappelijke godsdienst uit te oefenen... opdat wij kunnen overgaan tot het beroepen van Leeraars voor onze... gemeenten mede op onze eigene kosten, ten einde vele zielen, welke een honger en dorst hebben, niet naar brood of water, maar naar het eeuwig blijvend Woord Gods, kunnen worden gevoed en verkwikt.’.

De typering van de ambtsdragers van Hattem, door de tegen de Afgescheidenen steeds felle gouverneur van Gelderland laat niets aan duidelijkheid te wensen over.45

Ouderling Dirk Bleijenberg ‘voorheen karreman, thans boodschappen- looper op Zwolle, een stumpert, doch die veel kwaad tracht te stooken’. Diaken Gerrit Geerlings, ‘thans nog diaken bij de Hervormden. Een groot woelgeest en vriend van Ds. Brummelkamp. Hij is thans molenaar en tamelijk gegoed’. Diaken Hendrik Boer ‘een boerenzoon, die invloed heeft’.

Het request wordt van de hand gewezen; met andere verzoekschriften gebeurt hetzelfde.46

4. Plaatsen van samenkomst; vervolging; inkwartiering

Wat de plaatsen van samenkomst gedurende de jaren 1836 en 1837 betreft: de processen-verbaal van de burgemeesters bestemd voor de rechtbank te Arnhem - men zie hierna - leren ons dat in de regio Hattem Brummelkamp en de zijnen bijeenkwamen: in de burgerlijke gemeente Hattem bij de smid Gradus Bosch, de molenaar Gerrit Geerlings en de timmerman Guillaume Bernard Moulin; in de gemeente Oldebroek bij de landbouwer Hendrik Boer, de dagloner Andries Boschwijk en de wagenmaker Jannes van Werven - deze drie woonden in de dorpen Hattemerbroek en Wezep; in de gemeente Heerde bij de smidsknecht Johan Justus Mentz47 en de molenaar Steven Jans Mulder (Wapenveld) alsmede in de gemeente Epe bij de landbouwers Gerrit Groothedde en Jan Logtenberg, beiden wonende in het dorp Oene, alsmede bij de landbouwer Jan Peters van Tongeren wonende in de buurtschap Tongeren. Het spreekt vanzelf dat de bijeenkomsten bij bovengenoemde personen niet door dezelfde groepen werden bezocht. Inzonderheid die te Oene en Tongeren werden bijgewoond door Afgescheidenen uit de burgerlijke gemeente Epe. Later verrezen er kerkgebouwen in Hattem, Heerde, Wapenveld en Wezep.48

 

De Afgescheidenen in de regio Hattem werden vanwege de bovenomschreven samenkomsten bij herhaling veroordeeld tot boeten - variërend van 100 tot 25 gulden. De vonnissen betroffen steeds de persoon die zijn huis of erf had geleend tot de godsdienstoefening, de ‘voorganger’ en degenen die hun ambt van ouderling of diaken hadden uitgeoefend. Het vonnis in eerste instantie werd geveld door de rechtbank te Arnhem, maar in appel bij de rechtbank van eerste aanleg te Amsterdam werden alle uitspraken aangaande Afgescheidenen en hun samenkomsten vernietigd.49

De regering nam vanwege dit ontoereikende optreden der justitie - evenals voor andere plaatsen - het besluit ook te Hattem c.a. sodaten in te kwartieren. Dezen kregen de opdracht alle samenkomsten van Afgescheidenen boven de twintig personen al dan niet met geweld te ontbinden.50 Samengevat, vinden we over deze maatregelen bij Te Velde het volgende.51

‘Daarnaast gebruikte men tegen Brummelkamp en zijn gemeenten het middel van militaire inkwartiering. In strijd met de geldende reglementen werden alleen de afgescheidenen daarmee belast. In november 1836 bijvoorbeeld werden er in Hattem 58 soldaten ingelegerd in 25 afgescheiden gezinnen. Brummelkamp kreeg er tien te logeren. Het gemeentebestuur had dit met
opzet zo geregeld, omdat men was begonnen met af en toe toch samenkomsten met meer dan twintig personen te houden. De soldaten bleven twee weken.
Eind januari 1837 werd de maatregel herhaald door een inkwartiering van 30 man bij Brummelkamp en vijf anderen. Het had succes: de Hattemse afgescheidenen hielden zich voorlopig weer aan de limiet. De inlegering bracht de nodige plagerijen met zich mee. Zo was er een vergoeding voor kost en inwoning aan verbonden, die via het gemeentebestuur moest worden uitbetaald. De burgemeesters op de Noord-Veluwe echter, daarbij gedekt door de districtscommissaris en de gouverneur, traineerden de uitbetaling. Door deze maategel bracht men verscheidene afgescheidenen in financiële nood, in de hoop hen “te beteugelen en tot reden te brengen”. Pas na herhaalde rekesten en tenslotte een publieke klacht van Brummelkamp in het Journal de la Haye ging er van regeringswege een bevel tot onmiddellijke uitbetaling uit.’52

Voor Brummelkamp betekende zijn afscheiding een extra offer. Eind januari 1836 moest hij met vrouw en kinderen de hervormde pastorie verlaten.53



illustratie
De ‘Waburg’, een tot woning verbouwd koetshuis, pastorie van ds. A. Brummelkamp 1836-1839


Het gezin vestigde zich in een door hem gekochte woning, een verbouwd koetshuis, de ‘Waburg’ geheten, aan de waterplas ‘De Waa’, een kwartier buiten de stad gelegen.

5. De eerste Afgescheidenen

In deze paragraaf geven we de namen etc. van de leden van de Afgescheiden gemeente te Hattem over de jaren 1835 tot 1839. Zoals we reeds vermeldden, woonden dezen in de burgerlijke gemeenten Hattem

en Oldebroek (Hattemerbroek en Wezep).54 De lijst is gebaseerd op het (eerste) Ledenregister,55 het request aan de Koning december 1835,56 de vier acta van Afscheiding ingediend bij de raad van de Hervormde gemeente te Hattem,57 op de ondertekening van een nader te noemen request aan de Koning 16 maart 1839, in welk verzoekschrift erkenning der gemeente werd gevraagd, alsmede op de bevolkingsregisters van Hattem en Oldebroek. Het terugkeren van een aantal personen naar de Hervormde kerk kon niet worden geregistreerd. Uit de hieronder vermelde beroepen kan worden afgeleid dat, hoewel de uitspraak van de hervormde kerkvoogden dat ‘het grootste en fatsoenlijke gedeelte’ van de gemeente van de preken van Brummelkamp niet was gediend',58 door ons moeilijk ten volle kan worden beaamd, en dat de woorden van laatstgenoemde, namelijk dat zijn mede-Afgescheidenen slechts ‘een arm en veracht hoopje volks vormen’,58 wel enigszins mag zijn overdreven, maar niet ver bezijden de waarheid is geweest. De ‘elite’ in Hattem ging niet mee.

In de bronnen wordt niet bij alle ouders het aantal kinderen vermeld.
H = wonende te Hattem
Hbr = wonende te Hattemerbroek/Wezep, gemeente Oldebroek
Hbr = woonplaats niet bekend (Hattem òf Oldebroek)
cursief = tekent request 1839
geb.j.
Harmen van Ark en zijn vrouw: 1809 bakker H
Jacoba Bosch met 1 kind 1811    
Regnerus Martinus van As 1801 kleermaker H
Berend Bastiaan en zijn vrouw:   dagloner -
Janna van Raalte   dagloner -
Timen Beekman en zijn vrouw: 1805 landbouwer Hbr
Grietje van Ommen met 6 kinderen 1809    
Derk van den Berg      
Jan van den Berg   dagloner Hbr
Hendrika Biesterbos 1805 dienstmeid H
Geesjen Blaauw 1787 zonder beroep Hbr
Dirk Bleijenberg 1773 dagloner; ook ‘boodschappenlooper’ H
Karei (Carel) Blom 1812 winkelier H
Cornelis Boer   dagloner Hbr
D. Boer   zonder beroep Hbr
Geesjen Boer   arbeidster Hbr
Hendrik Boer Fz. 1804 zonder beroep Hbr
Hendrik Boer Jansz. en zijn vrouw: 1807 landbouwer Hbr
Marrigje van den Bosch 1806    
Jan Boer 1809 landbouwer H
Lubbertje Boer   zonder beroep Hbr
Roelof Boer     Hbr
H. Bonenkamp     -
Hendrik Boon en zijn vrouw: 1773 kleermaker Hbr

geb.j.
Roelfje Evers 1774   Hbr
Berendina Bosch 1813 dienstmeid H
Gerhardus Bosch en zoon 1813 knecht (ook: smid) H
Gradus Bosch en zijn vrouw: 1780 smid H
Wilhelmina Hoefman 1773   H
J. Bosch     -
M. Bosch   dienstmeid  
Andries Boschwijk en zijn vrouw: 1796 dagloner Hbr
H. Hartlooper met 4 kinderen 1800    
Jan Willem Bouman en zijn vrouw: 1800 arbeider H
Johanna Blom 1799   H
Jan van Boven en zijn vrouw: 1803 dagloner Hbr
Jannetje Winen met 2 kinderen 1805    
Hendrika Brilman     -
Bartje Broekhuis 1814   H
M. Broekhuis     -
Johannes Brouwer en zijn vrouw   dagloner Hbr
weduwe Brouwer   zonder beroep Hbr
Anthony Brummelkamp en zijn vrouw: 1811 predikant H
Maria Wilhelmina de Moen met 2 kinderen 1808    
Catharina Agnes Hendrina Brummelkamp 1813 zuster van A. Brummelkamp H
Johannes Brummelkamp en zijn vrouw: 1766 ouders van  
Anna Henrietta Hesselink   A. Brummelkamp  
Geertrui van Brummen   dienstmeid H
Gerrit Bultman 1792 dagloner Hbr
Jan Bultman   dagloner Hbr
Anna ten Cate (Kate) 1811 dienstbode H
Wolter ten Cate (Kate) 1813 arbeider H
A.J. van Doornum   gepensioneerd kapitein Hbr
Gerhardus Asuerus van Doornum en 1790 landbouwer H
zijn vrouw: Christina Louisa Eggenoor 1773 vroedvrouw H
J.W.A. van Doornum geb. van Vlierden     -
Louisa van Doornum     -
Anna Duim   arbeidster Hbr
Geesje Duim 1807 arbeidster Hbr
Marten Duim Az 1810 landbouwer Hbr
Maggeltje Eibers     -
G.A. van Ende   arbeidster Hbr
Derk van Enk en zijn vrouw: 1786 meester timmerman Hbr
Petertje Hardlooper      
Hendrik van Enk en zijn vrouw met 7 kinderen   knecht Hbr
Evert Eilander en zijn vrouw: 1806 karreman H
Marrigje Horst 1807    
Arend Fiechter 1811 timmerman H
Jan Eiechter en zijn vrouw: 1809 karreman H
Aaltje van de Waa 1808 arbeidster  
Martienus Fiechter   kleermaker H
T. Fiechter   ‘karman’ H
Neeltje Fiechter-Bleijenberg (vrouw van Jan Martin Fiechter, 1769, kleermaker) 1763 zonder beroep H
Theodorus Foks 1807 winkelier (ook: marskramer) H
Gerrit Geerlings (gehuwd met Aaltje de Vries 1804) 1802 molenaar H
A. van Gelder      

geb.j.
Frank Groen 1813 boerenknecht Hbr
Govert de Groot     -
Gerrit Jan de Haan 1757 nachtwacht H
Hanna de Haan   dienstmeid H
Reintje de Haan   naaister H
Maria Heins (Heyns), (weduwe Harmen Hoefman, 1775, karreman) 1775 zonder beroep H
Christiaan Hes 1817 dagloner Hbr
Trijntje Hoefman, weduwe CD. Harsburg 1771 winkelierster (ook: naaister) H
Roelof J. van der Hoeven   boerenknecht Hbr
Antonia Hollemans (gehuwd met Arnoldus W. Brehler, 1806, arbeider) 1805 zonder beroep H
Marten Huisman en zijn vrouw: 1801 arbeider H
Janna Rietman 1795    
Jannetje van der Hul 1815   H
Victor Koningsberger   theologisch student H
Hendrikje Koopman, weduwe 1788 landbouwster H
H. van den Berg      
Hendrikus Kramasser 1803 smid H
Jan Kroes en zijn vrouw: 1806   H
Hilligje van der Wal 1804    
Beert Kroeze 1810 boerenknecht Hbr
Gerrit Kroeze 1813 dagloner Hbr
Jacob Kroeze en zijn vrouw: 1804 arbeider H
Gerrigjen de Weerdt 1805    
weduwe Jacobje Kroeze 1783 arbeidster Hbr
Frederik Lans 1818 tuinman Hbr
P. Lans     -
Ida Dina van Meekeren 1807 naaister H
Anna van Meekeren, geb.Wijnkes, 1775 naaister H
weduwe H. van Meekeren      
Hendrik Meenhorst 1805 grenadier (ook: bleker) H
Johan Hendrik Mens 1806 smid Hbr
(Mensch, Mentz) en zijn vrouw: 1810    
Elizabeth Boon met 3 kinderen      
Carel Godefroi de Moen en zijn vrouw: 1811 ‘vroedmeester en H
Agatha Sophia van Voss 1800 chirurgijn’  
Guillaume Bernard Moulin 1802 timmerman H
en zijn vrouw:      
Hendrina Anna van Meekeren 1809    
Hendrika Mulder 1812 arbeidster Hbr
Johanna Mulder   dienstmeid H
Lammert Mulder 1788 arbeider H
Antonia Muller   arbeidster H
Anna Johanna Muller 1800   H
Jan Nijeboer en zijn vrouw: 1777 landbouwer H
Willemtje van den Berg 1809    
met 2 kinderen      
Asalina (Asselina) van Oene 1792 arbeidster Hbr
Grietje van Oene     -
Jan van Olst 1791 dagloner Hbr
Albert van Ommen   boerenknecht Hbr
Gerrit van Ommen Dz. 1824 dagloner Hbr
Gerrit van Ommen Jz. 1791 dagloner Hbr
Hendrik van Ommen Bz. en vrouw met 8 kinderen   dagloner Hbr

geb.j.
Hendrik van Ommen Gz.   dagloner Hbr
Jan van Ommen en zijn vrouw: 1780 dagloner Hbr
Grietje Schoonderbeek met 7 kinderen      
Jannetje van Ommen 1791 zonder beroep Hbr
Mannes van Ommen 1813 dagloner Hbr
Zwiertje van Ommen 1811 dienstmeid H
Albert Overdijk   dagloner Hbr
Jan Everts Puttenstein 1793 landbouwer Hbr
en zijn vrouw: Aartje Geurs      
Derk van Pijkeren 1784 ‘varkensslag ter’ Hbr
Steven van Raalte 1800   H
Albert Rave en zijn vrouw: 1792 bakker H
Aaltje Muller 1791    
Jan Rave 1801 zonder beroep H
Blandina Catharina Riphagen (vrouw van Gerrit van Doornum, 1811, kleermakersknecht) 1816 naaister H
Hendrik Rooze(Roos?) en zijn vrouw:     H
G. Jansen      
Geertruid Rozeboom, 1772   Hbr
weduwe Jan Boer (landbouwer)      
Carel Rouw en zijn vrouw: 1781 schoenmaker H
Anna Elisabeth Reineke 1788    
H. Rouw en zijn vrouw   dagloner Hbr
Jan Lourens Koerse Rouw 1819   H
Jan Poulus Rouw 1818   Hbr
Maria Johanna Roseboom 1809 arbeidster Hbr
Lubbert Ruiter 1814 boerenknecht Hbr
Harmpje van Rijssen 1780 arbeidster Hbr
Willempje van Rijssen 1777 arbeidster Hbr
Roelof Schutte en zijn vrouw: Harmpje Wever met 2 kinderen 1806 winkelier/timmerman H
J.A. Schuurman     -
Erans Smit en zijn vrouw: 1803 smid H
Gezina Bosch met 4 kinderen 1809    
Johannes Streng   kleermakersknecht Hbr
Trijntje van Tongeren 1782   H
Klaas Tromp en zijn vrouw: 1811   Hbr
Neeltje de Hen met 4 kinderen 1803    
Geertruij van Unen 1761 arbeidster H
Mietje van 't Veen 1809 arbeidster Hbr
Jan Arend Veldkamp 1820 dagloner Hbr
Hendrik Vierhuizen en vrouw: 1800 dagloner Hbr
Hermina Splinter met 2 kinderen 1809    
Harmen Visser en zijn vrouw:   dagloner Hbr
Hendrina Mulder met 6 kinderen      
J. Visser   dagloner Hbr
Jan Visser Gz   molenaar Hbr
Marrigjen Visser   arbeidster Hbr
Steven Visser en zijn vrouw: 1807 bakker Hbr
Geesje Scholten 1814    
Aleida van de Waa (weduwe Winkelaar) 1757 zonder beroep H
Gerrit Jan van de Waa 1765 landeigenaar H
Jan van de Waa en zijn vrouw: 1785    
Dirkje Roseboom 1785    
Jan van der Wal 1821 knecht H
Aaltje van Weeghel   arbeidster H
Asje van Weeghel 1820 dagloner Hbr

geb.j.
Hendrik van Weeghel en zijn vrouw: 1781 landbouwer H
Stijntje Wienen (Wijnen) 1782    
met 5 kinderen      
J. van Weeghel     -
Willem van Weeghel 1811 dagloner Hbr
Willem de Weerdt en zijn vrouw: 1791 arbeider H
Harmina Francina Mensink 1793 arbeidster  
Francina Wendt 1819 zonder beroep H
Teunis Wendt en zijn vrouw: 1789 kleermaker H
Teuntje van Olst 1786    
Toon (of Anthonie) Wendt 1815 kleermakersknecht H
J. Wentselaar   zonder beroep H
Jannes van Werven en zijn vrouw: 1798 wagenmaker Hbr
Gerritje van Wijhe met 2 kinderen 1805    
Wicher Wichers   dagloner Hbr
Willem Wienen en zijn vrouw: 1810 dagloner Hbr
Johanna de Haan 1810   Hbr
Hendrik Wildeman en zijn vrouw: 1769 timmerman H
Jacobje Overenk met 4 kinderen 1785    
Frederik Cretiën August Wille     H
en zijn vrouw: Bartha Rave      
Aaltje Winkelaar (vrouw van G. van Raar)   arbeidster H
Jacobus Winkelaar     -
Maria Catharina van Winkoop 1817   H
Evert Wonink 1778 karreman H
Aaltje van Wijhe, weduwe     H
G. van der Zwaan (1772, landbouwer)      
Willem van Wijhe en zijn vrouw: 1797   Hbr
Anna van Putten 1803    
Aalt van der Zwaan 1805 molenaarsknecht H
Jan Rutger van der Zwaan 1816 molenaarsknecht H
Aaltje van der Zwaan geb. van Wijhe 1782 zonder beroep H

6. Gemeentelijk leven 1836 tot eind november 1839 (vertrek van A. Brummelkamp)

Zoals we reeds zagen - paragraaf 2 - was de samenstelling van de kerkeraad begin 1836 als volgt: ds. A. Brummelkamp; Dirk Bleijenberg en Roelof Boer, ouderlingen. Diakenen waren: Hendrik Boer en Gerrit Geerlings. Ondanks het feit dat het koninklijk besluit van 5 juli 183659 onder meer uitsprak dat de gemeenten der Afgescheidenen onwettig waren, besluit de kerkeraad kort daarna, naar een gebouw om te zien waar godsdienstoefeningen kunnen worden gehouden.60 Maar het duurt tot 1839 voor een huisvesting voor het grootste deel der gemeente is gevonden. Begin 1837 wordt Carel Godefroi de Moen gekozen tot ouderling en Jan Visser tot diaken.61

Dat de vervolging gaat luwen, en dat er mitsdien geen vrees meer behoeft te bestaan voor inkwartiering moge blijken uit het feit dat de ouderlingen worden opgewekt de gemeenteleden te vermanen de samenkomsten te bezoeken ‘waar men onbepaald vergadert’ en niet die

‘waar men zich uit vreeze beperkt tot een getal van 20 personen’.62 Reeds noemden we ‘Wezep’ - kort na 1835 - ‘een half-zelfstandige wijkgemeente’. Midden 1837 verzoekt ds. Brummelkamp in de vergadering van de kerke raad ‘dat er voortaan een ouderling en een diaken des Zondags in de Godsdienstoefening die in de gemeente te Wesepe plaats heeft, zal tegenwoordig zijn’.63 De opmerking leidt er toe dat met bekwame spoed het aantal ambtsdragers wordt uitgebreid. Gekozen worden drie personen die evenals diaken Roelof Boer te Wezep-Hattemerbroek wonen: Derk van Enk en Jan van Ommen tot ouderling, alsmede Jan Everts Puttenstein tot diaken.64 De gemeente heeft echter aan deze verkiezing weinig vreugde beleefd. Want reeds 1 februari 1838 moet door de kerkeraad worden geconstateerd dat het ‘heden’ reeds de vijfde achtereenvolgende maal is, dat D. van Enk zich zonder kennisgeving aan de vergadering onttrekt.65 De oorzaak is dat Van Enk de kerkenorde die op de synode 1837 gehouden te Utrecht is aangenomen, verwerpt en uitspreekt zich uitsluitend aan de D.K.O. te zullen houden. De ouderlingen Bielenberg, R. Boer en Van Ommen, alsmede de diakenen H. Boer en Puttenstein sluiten zich bij hem aan.66 Daarna komen enige weken van vermaan en correspondentie, in welke fase Van Enk één en andermaal een stuk - in erbarmelijk Nederlands - bij de kerkeraad indient; de inhoud er van is een betuiging van vasthouden aan de D.K.O. en een verwerpen van de Utrechtse kerkenorde.67 De classicale vergadering wordt in de zaak gemengd. Dit leidt er toe dat deze instantie in juli 1838 uitspreekt dat D. van Enk en J. van Ommen dienen te worden afgezet, aangezien zij zich - volgens hun verklaring - van de kerkeraad te Hattem afscheiden. Hun medestanders - Bleijenberg, H. Boer Jz., R. Boer en J.E. Puttenstein - dienen te worden geschorst.68 Merkwaardig is dat de notulen van de kerkeraad een hiaat vertonen van 5 juli tot 6 september 1838, maar daarna blijkt dat de bovengenoemde zes personen geen deel van de kerkeraad meer uitmaken. Zij hebben ‘eene afzonderlijke bijeenkomst opgerigt’: de Kruisgemeente te Wezep69; we zullen haar geschiedenis schetsen in hoofdstuk 29. In mei 1839 verliest de kerkeraad opnieuw een lid: ouderling C.G. de Moen vertrekt naar Leiden.70 Als ambtsdragers blijven slechts over A. Brummelkamp alsmede de diakenen G. Geerlings en J. Visser. Tijdens een vergadering van de gemeente worden tot ouderling gekozen Johannes Brummelkamp (de vader van de predikant) en tot diaken Jan Visser.71

In navolging van ‘Utrecht’ zendt de Afgescheiden gemeente te Hattem, gedateerd 16 maart 1839 een adres aan de Koning, waarin erkenning wordt gevraagd. Een naschrift bij de notulen van de kerkeraad van 7 maart 1839 vermeldt:

‘Ter voorkoming van onaangenaamheid en tegenwerking van de zijde des plaatselijken bestuurs is hetzelve slechts door dat gedeelte der gemeente geteekend, dat onder het burgerlijk bestuur van Hattem aanwezig is.’

In de volgende paragraaf zullen we dit request meer uitvoerig bespreken.

 

In de vergadering van de kerkeraad van 4 juli 1839 maakt Brummelkamp bekend, een beroep te hebben ontvangen van de Afgescheiden gemeente te Schiedam. Na enige verwikkeling kan hij dit beroep aannemen. Op zondag 24 november bedient hij voor het laatst het Woord en het sacrament van het avondmaal in de gemeenten te Hattem en te Heerde-Wapenveld. Het gezin Brummelkamp arriveerde 9 december 1839 in Schiedam.72 Aangezien we dit onderwerp reeds eerder behandelden, volstaan we hier met het geven van een samenvatting.73

Als binnen de Hattemse kerkeraad niet aanstonds duidelijkheid bestaat hoe ten aanzien van het beroep moet worden gehandeld, legt Brummelkamp een ingewikkeld stuk over aangaande ‘innerlijke en uitwendige losmaking’. De innerlijke lag volgens Brummelkamp reeds achter hem, daar hij meent sedert 1837 ‘steeds duidelijker te kunnen zien dat wel zijn woonplaats, niet zijn werkkring te Hattem was’, aangezien ‘men de vermaning en bestraffing welke hij in den naam des Heeren bracht... zonder blikken of blozen verwierp...’.
Op een classicale vergadering te Apeldoorn 11 september 1839 wordt het beroep van Schiedam niet geapprobeerd; besloten wordt een provinciale vergadering te beleggen. Deze wordt 17 september 1839 te Wapenveld gehouden - zij wordt geleid door... ds. H.P. Scholte, terwijl ook A.C. van Raalte als adviseur aanwezig is. De vergadering kan aan Brummelkamp geen ‘losmaking’ geven. Dit zal worden gemeld aan Schiedam. Tijdens deze samenkomst blijkt dat de beroepene zijn huis inmiddels heeft verkocht.
Op 7 november 1839 zijn drie broeders uit Schiedam aanwezig in de vergadering van de kerkeraad te Hattem. Partijen vinden elkaar op de drieledige formule:
‘1e. Ds. Brummelkamp heeft te zijner verzorging de gemeenten in Gelderland.
2e. Z. Eerw. heeft ook te zijner verzorging door vrijwillige aanname der beroeping, die van Schiedam.
3e. Noch de Schiedamsche, noch de Gelderlandsche gemeenten, indien Z. Ew. in hun midden woont, betwisten het, dat Z. Ew. ook de andere bezorge.’.
Op 11 december 1839 - te Schiedam in de vergadering van de kerkeraad - formuleert Brummelkamp zakelijk hetzelfde, maar voegt er aan toe ‘dat de keuze der woning moest worden overgelaten aan den Leeraar zelve’.
Van de schone voornemens in het bovenstaande uitgedrukt, is weinig terecht gekomen. Brummelkamp is predikant geweest te Schiedam - met af en toe een bezoek aan Gelderland - tot 18 juli 1842. Daarna heeft hij zich te Arnhem gevestigd en verzorgde daar, zoals reeds vermeld, de opleiding van predikanten en tevens de na zijn komst aldaar geïnstitueerde gemeente. In 1854 wordt hij geroepen tot het ambt van hoogleraar aan de Theologische School te Kampen.

7. Request 16 maart 1839; erkenning 31 januari 1841

In de paragrafen 5 en 6 zagen we dat de Afgescheiden gemeente te Hattem 16 maart 1839 een adres aan de Koning zond met het verzoek ‘in de burgerlijke Maatschappij... toegelaten en erkend te worden’.74 De ondertekenaars verklaren onder meer het ‘Utrechtsche reglement’ als het hunne te aanvaarden; verder ‘Dat zij hunne gemeenschappelijke Godsdienstoefeningen wenschen te houden in een gebouw staande binnen Hattem in de Achterstraat No. 197’.75 Behalve Brummelkamp worden als ambtsdragers genoemd, de ouderlingen J. Brummelkamp, C.G. de Moen76 en J. Visser, alsmede de diakenen C. Blom77 en G. Geerlings. Het request werd door 76 volwassenen ondertekend.78 Het request veroorzaakt enige scherpe reacties. Een gevolg hiervan is dat het geruime tijd duurt voor het in ‘Den Haag’ in behandeling komt79 en dat de gemeente pas onder Koning Willem II80 wordt erkend, namelijk bij koninklijk besluit van 21 januari 1841, no. 150.81

Gedateerd 4 april 1839 schrijft het gemeentebestuur van Hattem op verzoek van de gouverneur van Gelderland aan laatstgenoemde een uitvoerige brief, waarin wordt uiteengezet welke jammeren de stad Hattem zullen ten deel vallen, als de Afgescheiden gemeente aldaar wordt erkend. Niet dat het stadsbestuur niet ruimdenkend en tolerant zou zijn.

‘Van alle vooroordeelen omtrent Godsdienstige begrippen verwijdert, zien wij geene redenen, waarom andere gevoelens omtrent zekere leerstellingen niet in het oog van de zoodanige, even gegrond en godsdienstig kunnen zijn, als die der overigen, daar het in den menschelijken natuur ligt, om niet alleen daarin, maar in alle andere beschouwingen, in gevoelens en wijze van zien te verschillen, en alleen van die zijde beschouwende, zoude naar ons inzien geene zwarigheden bestaan om wanneer hunne vooruitzigten en voornemens zich eenelijk daartoe bepaalden, hun verzoek toe te staan; dan, er zijn nog al redenen die hier tegen pleiten en welke wij de eer hebben aan UHEdGest. meerder doorzigt en oordeel te onderwerpen‖’.

Het gemeentebestuur noemt vervolgens zes punten, op grond waarvan het niet wenselijk zou zijn, de Afgescheidenen te erkennen: het grootste gedeelte van de ondertekenaren behoort tot de arbeidende klasse en is financieel weinig draagkrachtig; Brummelkamp is een afgezette predikant; C.G. de Moen, wellicht ‘de gegoedste der teekenaren’ gaat verhui-

zen naar Leiden; de 76 ondertekenaars zullen zonder steun van elders, geen kerk kunnen kopen of bouwen en

‘e. Zal zich in geval deze toelating werd vergund het alleenlijk aan de teekenaars binnen de gemeente vrijstaan, deze vereeniging bij te wonen, dan wel gelijk in de erkende kerkgenootschappen van wijd en zijt?
Zoo het laatste daaronder wordt verstaan, dan leid het geene twijfel of weldra zal de toeloop van alle de [personen] in de naburige gemeentens, die onder deze congregatie behooren, zoo groot zijn, dat wij ons verzekerd houden dat het niet zal kunnen missen, of wij zien wederom de gebeurtenissen herleven, die wij eens hier hebben zien plaats hebben; ten minste zal dan om ergere tooneelen voortekomen, een permanent garnisoen vereischt worden, om alle oogenblikken gereed te staan de rust te bewaren;
f. Wanneer deze toelating wordt vergund, zullen zich eene menigte van armoedige gezinnen herwaarts begeven, om van deze bedeeld te worden, welke zij vrij ruim doen om proselieten te maken...’.

Van dit laatste is niets bekend, maar dit geeft wèl getuigenis van het feit dat de diaconale voorziening onder de Afgescheidenen te Hattem, een ruime was - iets wat in overeenstemming is met de notulen van de kerkeraad. Tenslotte vraagt het stadsbestuur, voor het geval de toelating zou worden verleend, slechts zal worden toegestaan dat een kerkgebouw buiten de stad zal worden opgericht, teneinde ‘botsingen tusschen de verschillende gevoelens’ te voorkomen, want zoiets ‘zoude de schromelijkste gevolgen hebben’.

De kerkeraad van de Hervormde gemeente te Hattem draagt in een schrijven van 7 september 1840 (!) zijn steentje bij, teneinde zo mogelijk de toelating te verhinderen. Het stuk van vier folio's, is van de hand van de opvolger van Brummelkamp, H. Fanner. Ook dit college begint met te betuigen dat het ruimdenkend is.

‘De kerkenraad meent in gemoede te mogen verklaren dat hij aan de afgescheidenen in deze gemeente noch uit naijver, noch uit partijzucht, het bezit van een eigen kerkgebouw en eene volkomene vrijheid van eeredienst misgunt, omdat het bij hem vaststaat dat het in Nederland aan een iegelijk moet vrijstaan zijnen God... te dienen en te vereeren.’

Maar er zijn in de onderhavige situatie vele verzwarende omstandigheden.

Ds. Fanner hanteert echter een aantal argumenten die weinig waarschijnlijk klinken en die bijvoorbeeld geheel losstaan van de beschuldigingen destijds gebruikt bij de afzetting van Brummelkamp.
De voorgangers onder de Afgescheidenen zouden heilloze plannen koesteren tot omverstoting van alle wettelijk gezag, zowel in de kerk als in de staat. Reeds aan de Leidse universiteit zouden Brummelkamp c.s. plannen hebben gemaakt ‘tot verwekking van onrust’. Toen Brummelkamp - in 1835 - in de vergadering van de kerkeraad verklaarde zeker afgezet te zullen worden en niet lang meer predikant te zullen zijn, werd hem tegen geworpen, waarom hij dan predikant was geworden.
Hij antwoordde:
‘Ik moest eerst in de kerk wezen, want anders kon ik het bestaande sijnode niet van het kussen ligten.’.82
Bij een andere gelegenheid zou Brummelkamp hebben gezegd: ‘De Gezangen zijn zoo slecht niet, maar wij gebruiken dezelve maar als een middel, om het sijnode van het kussen te ligten.’.
Eindelijk, zo schrijft Fanner, neemt de kerkeraad in aanmerking
‘hoe bij de afgescheidenen het leerstuk der voorbeschikking ten eeuwigen leven of ter eeuwige verdoemenis op den voorgrond staat en dat Brummelkamp zelf in de vergadering van den kerkeraad gezegd heeft: de ouders kunnen niets voor hunne kinderen doen. Zij zijn hout of steen gelijk, zoo lang zij niet door God zelve getrokken [worden] of het hen van God ingegeven worde...’.
In deze trant is de gehele brief van ds. Fanner gesteld.
‘... zou men aan zulke menschen waarlijk eene weldaad bewijzen, wanneer men hen in de gelegenheid stelde, om in zulke, voor kerk en staat gevaarvolle leerstellingen onderwezen te worden? Zou men integendeel niet ten duurste verpligt zijn hun verzoek volkomen van de hand te wijzen - vooral in dagen als deze, waarin de kerkeraad zich op goede gronden meent overtuigd te houden, dat althans sommigen, zoo niet velen, indien aan de afgescheidenen vrijheid tot uitoefening hunner eeredienst geweigerd wordt tot de kerk weleer door hen verlaten, zullen terugkeeren en zich weder onder de leden der bestaande Hervormde Kerk zullen scharen...’.

De brief eindigt minder tolerant dan hij begon. Maar ondanks alle tegenwerking, zowel van het stadsbestuur als van de hervormde kerkeraad, wordt de gemeente, zij het na lang wachten, begin 1841 erkend.

8. Gemeentelijk leven 1840-1869

Van de gemeente te Hattem kan in het kader van onze studie niet veel worden gezegd over bovengenoemd tijdvak. Het behoeft ook niet, want zij heeft een betrekkelijk rustige ontwikkeling en groei gekend.83 Als één van de meest in het oog lopende gebeurtenissen dient te worden genoemd de afsplitsing - het zelfstandig worden - van een Afgescheiden gemeente te Wezep.

Gedurende de jaren 1846-1852/1854 blijft de gemeente te Hattem, zoals we reeds zagen, het kerkverband trouw. Zien wij het juist, dan is in dit opzicht - voor de gehele classis Hattem - van haar predikanten een invloed ten goede uitgegaan.84

Verder, het gemeentelijk leven gedurende de eerste decennia wordt gekenmerkt door een zorgvuldige behandeling van de diaconale zaken - iets wat ook de arbeid van A. Brummelkamp te Schiedam en Arnhem typeerde - alsmede door een veelvuldig hanteren van de kerkelijke tucht als gevolg van: een algeheel verzuim van de kerkdiensten, laster, zonden tegen het zevende gebod en diefstal.

 

Na het vertrek van A. Brummelkamp wordt al na enige weken - 26 december 1839 - naast G. Geerlings nog een diaken gekozen: Dries

Kroeze.85 Zoals we zagen, werd aan eerstgenoemde echter, op zijn verzoek, 21 april 1840 ontheffing verleend; zijn plaats wordt ingenomen door Harmen van Ark.86

 

De gemeente wordt in deze jaren bediend door de volgende predikanten: Harm Geerts Poelman 17 juli 1841-5 september 1845 (kwam als candidaat naar Hattem); Martinus Herman Johan Bosch 26 september 1847-25 oktober 1853 (idem); Eppe Weers87 gekomen van Twello-Teuge, 9 april 1854-12 september 1859; Israël Middel, gekomen van Zutphen, 27 mei 1860-17 augustus 1862; Willem Raman (kwam als candidaat naar Hattem) 28 augustus 1864-23 december 1866 en Jan Strijks (idem) 23 november 1868-27 augustus 1877.88

 

In 1841 komen enige leden van de groep D. van Enk terug: Hendrik Boer Jz., Jan van Ommen en Jan Everts Puttenstein.89 In 1842 worden zij gevolgd door Regnerus Martinus van As.90

Wat het kerkgebouw betreft: aanvankelijk werd het gehuurd, maar nadat de erkenning van de gemeente was verkregen werd het gekocht, enigszins verbouwd en ingericht. De totale kosten bedroegen ƒ 2459,72. De ontvangen giften etc. beliepen ƒ 899,48. Het ‘opgenomen kapitaal’ ƒ 1592,-.91 Geleidelijk aan breidt men het bezit rond de kerk uit. Zo wordt 23 november 1843 een huisje naast het kerkgebouw gekocht. Uit de notulen van de tijd, alsmede uit de notariële acte blijkt dat dan, behalve ds. H.G. Poelman, de volgende ambtsdragers in functie zijn. Ouderlingen: Hendrik Boer Jz., Wezep, landbouwer;Carel Rouw, Hattem, schoenmaker; Wolter Uitslag, Wezep, landbouwer; Jan Visser Gz., Hattem, molenaar - diakenen: Harmen van Ark, Hattem, bakker; Jacob Hes, Hattem, kleermaker; Dries Kroeze, Hattemerbroek, landbouwer; Gerrit Kroeze, Hattemerbroek, timmerman.92

Ook in de jaren hierna - tot 1855 - werd er voor gezorgd dat de ambtsdragers, zoveel mogelijk, over Hattem en Hattemerbroek-Wezep verspreid woonden.

 

Begin 1855 brengen de te Hattemerbroek-Wezep wonende leden hun wens op de kerkeraad te Wezep een kerkgebouw te stichten en ‘als eene Gemeente te worden erkend’. Aangezien de meerderheid van de kerkeraad bezwaren ziet, vooral financiële,93. wordt deze zaak aan de classicale

vergadering voorgelegd.94 De predikant te Hattem, E. Weers, zo wordt uitgesproken, zou moeten worden verbonden aan beide gemeenten. ‘Hattem’ is dan in principe accoord met de splitsing, mits die van Wezep c.a. aan Hattem ƒ 500,- schenken voor de aflossing van de schuld op het kerkgebouw. Ook op de volgende vergaderingen van de classis dient de zaak van de splitsing. In de notulen van 30 mei 1855 lezen we, dat men te Wezep een eigen plaats van samenkomst begeert, ook vanwege ‘onderscheidene oude menschen’ en vanwege de catechisatie der kinderen. Er is ‘een goede som gelds’ bijeengebracht, ‘waartoe de Burgemeester van Oldebroek een aanzienlijk deel op gelijke voorwaarde’ - namelijk als renteloze lening - ‘toezeide’.95 Op 18 oktober 1855 aanvaardt de classicale vergadering definitief het zelfstandig-worden van Wezep. Een lange acte van ‘scheiding’ wordt opgesteld. Zij omvat dertien voorwaarden. We noemen hiervan

1.De grens van de gemeenten is ‘de weg in het Hattemerbroek, door den driehoek genaamd, ten noorden naar het broek en ten zuiden naar het veld’.
2.Wezep doet afstand van het kerkgebouw te Hattem.
3.Het geld door de leden te Wezep op de kerk geschoten zal in tien jaren worden afgelost - wellicht moeten we hier lezen: geschonken - elk jaar ƒ 50,; over deze jaren zal geen rente worden betaald.
4.Beide gemeenten zullen de helft van het tractement van de predikant betalen.
5.De predikant zal wonen te Hattem.
6.De predikant preekt even vaak te Hattem als te Wezep.
8.Het beroepingswerk zal in onderling overleg worden verricht.
13.Ook de ‘armegoederen’ zullen worden verdeeld.96

Al spoedig daarna begeert Wezep een eigen predikant.97 Na het vertrek van ds. E. Weers gaat deze wens in vervulling. W.F. Postmus is de eerste herder en leraar te Wezep; hij staat aldaar van 6 mei 1860-9 oktober 1864. Met zijn komst is Wezep geheel en al een zelfstandige gemeente geworden, los van Hattem.

De datum der instituering te Wezep is (zondag) 11 november 1855, zoals we in hoofdstuk 29 zullen zien.98 Daar zullen we tevens één en ander vermelden over de voorgeschiedenis en de verdere lotgevallen van de Afgescheiden gemeente alsmede over de Kruisgemeente in bedoelde plaats.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen


datums