De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 74]

Hoofdstuk 4
Velp

Inleiding

Het dorp Velp is een onderdeel van de gemeente Rheden welke thans de woonkernen Dieren, Ellecom, Rheden, Spankeren, De Steeg en Velp omvat. Velp telde in 1848 circa 1900 inwoners, die merendeels hun bestaan vonden in de landbouw en op de buitenplaatsen. Er woonden ruim 1300 Hervormden, 520 Rooms-Katholieken en circa 70 Afgescheidenen. Over de ‘buitenplaatsen’ lezen we, dat, terwijl er omstreeks 1800 in Velp nog slechts enige verspreide woningen stonden waaronder enkele voorname, in 1848 zich ter weerszijden van de straatweg ‘eene aanzienlijke rij huizen uitstrekt, welke met elkander in schoonheid en verscheidenheid wedijveren en voor een groot gedeelte aangebouwd zijn door vreemdelingen...’.¹

We weten dat sommige van deze ‘vreemdelingen’ - gefortuneerde leden van de Reveil-kringen te Amsterdam en 's-Gravenhage - niet alleen werden ‘uitgelokt door de schoone landstreek’, maar ook door de geestelijke sfeer welke in de (burgerlijke) gemeente Rheden heerste. Hierbij moet W. Laatsman (1807-1883) worden genoemd, die van 1831 tot 1841 aldaar Hervormd predikant was² De uitstraling van het ‘duidelijk door bevindelijkheid gekenmerkte Rheden’³ - we bedoelen hier het dorp van die naam, alwaar ds. Laatsman woonde - heeft echter niet geleid tot het ontstaan van een omvangrijke Afgescheiden gemeente te Velp. In 1849 waren er volgens de volkstelling van dit jaar, in de burgerlijke gemeente Rheden circa 100 Afgescheidenen; in Velp waren er 70 en bijgevolg in het dorp Rheden hoogstens 30.⁴ Wèl lezen we dat sommige Réveil-families - die slechts 's zomers te Rheden verblijf hielden - af en toe te Arnhem de kerkdiensten geleid door A. Brummelkamp bijwoonden en dat laatstgenoemde deze personen ook bezocht op hun buitenverblijven.⁵

Het relaas dat we kunnen opbouwen over het ontstaan en de beginjaren van de Afgescheiden gemeente te Velp, kan slechts pover zijn. In de eerste plaats: het archief van de Hervormde gemeente te Velp bevat geen enkel gegeven over Afscheiding of Afgescheidenen.⁶ Dan, het oudstbewaarde notulenboek in het archief van de Afgescheiden gemeente

1 Van der Aa XI (1848) 576-578.

2 Uitvoerig hierover: Kluit, Réveil 245-247.

3 Ibidem 245.

4 Vergelijk bijlage II.

5 B. de Gaay Fortman, ‘Leven en sterven van Dirk Graaf van Hogendorp (1833-1857)’ in Figuren uit het Réveil, Kampen 1980, 417-435, inzonderheid 419, 420, 423-425; E.J. Jansen (thans Kruijswijk Jansen), De Kerk in 't midden - 125 jaar Gereformeerde Kerk te Velp (G.) 1841-1966, Velp (G.) 1967, 6. Het boekje van Jansen vormt nagenoeg de enige literatuur over de Afgescheiden gemeente te Velp.

6 We raadpleegden RA Gelderland ‘Lidmatenregister 1772-1865’ en ‘Notulen kerkeraad 1816-1946’.

[p. 75]

begint met 1852, terwijl het eerste ledenregister dat werd aangetroffen circa 1900 zal zijn aangelegd. Tenslotte, bewaard is een in 1915 gemaakt manuscript aangaande de geschiedenis van bedoelde gemeente van de hand van R. Veldhoen, getiteld ‘Geschiedenis van de Gereformeerde Kerk van Velp.’⁷ We vinden bij Jansen:

‘Het oudste notulenboek, dat ik in het archief van de Velpse kerk vond, begint op 26 oktober 1852. Natuurlijk zijn er wel archivalia geweest van de voorgaande jaren, maar die zijn helaas, behoudens enkele akten, door de naar Amerika vertrokken gemeenteleden meegenomen. De Rozendaalse korenmolenaar David van Neck⁸ moet volgens Veldhoen, de schuldige zijn geweest. Zouden de landverhuizers van de gedachte zijn uitgegaan, dat het gemeenteleven in Amerika zou worden voortgezet? Dat Gods koninkrijk in Velp teneinde was? Men komt dit idee vaker bij de emigranten tegen; het moet ook één der redenen zijn geweest om te emigreren’.⁹

7 Het archief van de C.A.G.K. te Velp wordt bewaard in GA Rheden. Het geschrift van R. Veldhoen bevat voor een deel mededelingen uit de herinnering van destijds oude gemeenteleden. In Jansen, a.w. is hieruit geput.

8 Gemeente Rozendaal, ten noorden van Velp gelegen. Bedoeld is David. A. van Eck. Hij emigreerde in 1846 naar Alto, Wisconsin en was daar één van de voormannen, zowel in maatschappelijk als kerkelijk opzicht. Men zie voor hem de werken van H.S. Lucas (in de literatuurlijst vermeld) register.

9 Jansen, a.w. 7. Inderdaad vinden we deze gedachte bij meerdere Afgescheiden emigranten. We noemen J.G. Van Hees, Rotterdam ZEVENDE DEEL 207), ds. C. van der Meulen c.s. (F. Staal Pz., De Apostel van Zeeland, Bruinisse s.a. 61-64); men zie ook Stokvis, Nederlandse trek naar Amerika 69-70.

1. Het begin

De oorsprong van de gemeente te Velp ligt - sterker dan van die te Arnhem - geheel in het duister. Het baat ons weinig te weten, dat in het midden van de vorige eeuw in een boerderij ‘Jeruzalem’ in de huidige Tramstraat, een gezelschap bijeenkwam ‘onder leiding van een zekere Ledeboer’.¹⁰ De Velpse Afgescheidenen hebben in de eerste tijd - we veronderstellen circa 1840 - vergaderd in een boerderij toebehorende aan Jan Eemsing en zijn vrouw Cornelia Bemener; deze stond op de hoek van de huidige Tuinstraat en Vianenstraat. Ds. K.M. Wildeboer¹¹ zou daar eenmaal of bij herhaling zijn voorgegaan.¹²

10 Jansen, a.w. 2. Er staat ‘Ledeboer, een papiermaker’. We veronderstellen echter dat zal zijn bedoeld ds. L.G.C. Ledeboer, maar zekerheid te dezen is er niet.

11 Klaas Marinus Wildeboer (1809-1842) stond te Rijssen - en preekte van daar uit in een wijde omgeving - van 22 dec. 1839 tot circa begin 1840; daarna te Lochem c.a. tot circa okt. 1841. Men zie voor hem De Haas I, 289-290. We vonden geen bewijzen dat Wildeboer predikant van Velp is geweest.

12 Deze overlevering wordt bevestigd door het getuigenis in 1907, van een vrouw van 90 jaar, lid van de Arnhemse gemeente, die als kind zulke samenkomsten had bijgewoond (Jansen, a.w. 2) en door het feit dat A.M. Donner (men zie voor hem het vorige hoofdstuk) de vergaderingen ten huize van de familie Eemsing bezoekende, aldaar in een dochter des huizes, Hendrica Johanna Eemsing, zijn echtgenote vond (Otto Godvriet Donner, North Adams, Massachusetts, U.S.A., brief van 29 juli 1899, in manuscript A.M. Fabery de Jonge ‘Stamboom familie Donner’, 's-Gravenhage 1980), De heer E.J. Kruijswijk Jansen schreef ons:
‘Het huis, waarin de Velpse Afgescheidenen bijeenkwamen... was geen echte, vrijstaande boerderij. Het was een woonhuis, dat achter een stalruimte met een deel moet hebben gehad... Het werd in 1928 afgebroken.’.

[p. 76]

Het verdient opmerking dat ‘Velp’ in de notulen van de provinciale vergadering van 27 april 1842¹³ niet wordt genoemd als wordt besloten tot splitsing van de classis Apeldoorn in de beide classes Apeldoorn en Varsseveld - de tot beide ressorten behorende gemeenten worden opgesomd. Op 7 december 1843 verschijnt de gemeente voor de eerste maal in de vergaderingen van de classis (Arnhem-)Apeldoorn; afgevaardigd zijn J.W. Sleyster, ouderling en R. Sleyster, diaken.¹⁴

We willen - in tegenspraak met de literatuur¹⁵ - voorzichtig de veronderstelling lanceren, dat de gemeente te Velp werd geïnstitueerd rond 23 juli 1843, in de dagen dat Brummelkamp ook te Arnhem ‘orde op zaken heeft gesteld’ door aldaar een kerkeraad te bevestigen.¹⁶ Wij gaan dan voorbij aan vage mededelingen in de notulen van de gemeente Geesteren-Lochem c.a., door Jansen genoemd¹⁷ en aan het feit dat in 1842-1843 enige Afgescheidenen uit Velp verschijnen in de ‘vergadering van mansleden’ te Arnhem, namelijk H. Hulshoff, J.W. Sleyster en E. Steentjes.¹⁸ We herhalen onze hypothese - met inachtneming van de regel van het gereformeerde kerkrecht: een gemeente wordt geïnstitueerd door instelling van de ambten - dat ‘Velp’ werd geïnstitueerd door ds. A. Brummelkamp circa 23 juli 1843. Vermoedelijk hebben de Velpse Afgescheidenen daarvóór op dezelfde wijze kerkelijk geleefd als die te Arnhem, namelijk als gezelschap dat af en toe werd bezocht door een predikant of een oefenaar.

Uit de notulen van de Arnhemse kerkeraad blijkt dat na juli 1843 A. Brummelkamp (tot 1854), Van Raalte (tot 1846) en G.W. van Houte (1850-1859) zich - min of meer - als predikant aan Velp verbonden voelden.

13 HPVG 27 april 1842, art. 6

14 NCA 7 dec. 1843, presentie; de vorige vergadering was die van 11 mei 1843.

15 Jansen, a.w. 1-3.

16 Hoofdstuk 3, paragraaf 2.

17 Jansen, a.w. 2, 4.

18 Bijv. not. kerker. Arnhem 18 juli 1843; alleen J.W. Sleyster wordt één maal ouderling genoemd - maar dit gebeurde wel meer, zonder dat de betreffende persoon als zodanig was bevestigd.

2. Request aan de Koning; kerkgebouw; eerste leden

Een request aan de Koning met het doel erkenning te vragen, gedateerd 31 augustus 1845, verschaft ons enige informatie over de jonge gemeente.¹⁹ Deze heeft gekozen voor het huishoudelijk reglement van Utrecht.²⁰ Men begeert een gebouw te stichten op een stuk grond kadastraal Sectie D, no. 522, gelegen te Velp. Het recht van opstal op dit terrein, groot 18 are en 90 centiare - we zouden ook kunnen spreken van het recht van erfpacht - werd voor vier gulden per jaar verkregen van freule E.A. van der Burgh van Spierlingshoek die ‘des zomers de grote buitenplaats “De Schoonenberg” bewoonde.’²¹ Het stuk grond was gelegen op de hoek van de huidige Bergweg en Wilhelminastraat. Reeds in 1845 werd met de

19 Herv. Ered. 15 nov. 1843, no.3.

20 Er staat ‘van Arnhem’, doch deze gemeente had dat van Utrecht aanvaard.

21 In 1873 heeft de gemeente dit stuk grond gekocht; Jansen, a.w. 6, 11.

[p. 77]

bouw van de kerk begonnen en werd zij in gebruik genomen. Zij heeft dienst gedaan tot 1914²²

De eerste kerk (1845-1914) na enige verbouwingen ten opzichte van de grondvorm. Het gebouw werd tijdens de oorlogshandelingen in 1944 verwoest; het stond aan de Bergweg, hoek Wilhelminastraat.

De ondertekening van het request, door 27 personen, geeft ons wellicht bij benadering, inzicht in de samenstelling van de gemeente in het derde jaar van haar bestaan²³.

naam cursief gedrukt = persoon is ook in 1852 lid
f voor naam = familienaam komt onder de leden ook in 1852 voor
		geb.j.	geb.pl.
f	Cornelia Bemener	1803	Arnhem	vrouw van Jan Eemsing
	W. Bemener	1770	Arnhem
	H. Bongers			woonde te Spankeren

22 In dit jaar werd een kerkgebouw aan de Parkstraat betrokken. Het eerste werd tijdens de gevechten rond Arnhem in september 1944 verwoest.

23 Voornamen, geboortejaren, beroepen etc. zijn door ons, voorzover deze gegevens konden worden achterhaald uit de acten van de burgelijke stand van de bevolkingsregisters der gemeente Rheden, toegevoegd.

[p. 78]

	Willemina Burgers	1826		dienstbode
f	F.S. Dikker	1772	Rheden	smid
	Jan Eemsing	1798	Arnhem	deurwaarder; emigratie in 1857 met vrouw en drie kinderen naar N.-Amerika
f	C. Frickers	1802	Arnhem	behanger
	Johanna Willemina Frickers	1826	Arnhem
	Cornelis Gerritsen	1793	Arnhem	arbeider
f	D. Gerritsen	1809	Wageningen
	Grada Ha (a) mer	1819	Arnhem	echtgenote van Evert Steentjes
	H. Hulshoff	1811	Velp	timmerman; gehuwd met Johanna Wilhelmina Weenink
	J. Jansen
	P. Jansen
	E. Kraay
	B. Maasen	1802	Velp
	H. Maasen	1824	Velp
	J. Maasen	1827	Velp
	J. Remeeus			Johannes? timmerman?
	Henricus Schriek	1796	Amsterdam
	Jan Willem Sleyster
	M.G. Staal
	E. Steentjes	1808	Doetinchem	timmerman
	J. Thomassen			koopman
	S. Unger
	G.G. Vleeming
	J. Weenink	1815	Rheden

J.W. Sleyster en H. Hulshoff tekenen het eerst, zonder vermelding van hun ambt van respectievelijk ouderling en diaken. Het trekt de aandacht dat diaken Roelof Sleyster niet tekent. De gemeente wordt erkend - of ‘toegelaten’ bij koninklijk besluit van 9 december 1845, no. 88.²⁴

24 Herv. Ered. 17 dec. 1845, no. 8.

3. Gemeentelijk leven 1845-1869²⁵

Op 5 juni 1846 vertrekt Roelof Sleyster uit Velp, op weg naar de Nieuwe wereld.²⁶ Zijn taak is, tezamen met andere personen de komst van A.C. van Raalte en diens groep, voor te bereiden. Evenwel maakt Sleyster zich in Amerika los van deze voorhoede en vestigt zich in Alto, Wisconsin.²⁷ Van Raalte gaat, zoals bekend, naar Michigan.

25 Zoals vermeld in de inleiding van dit hoofdstuk, beginnen de not. kerker. met 26 okt. 1852.

26 Manuscript Veldhoen 6. Veldhoen vermeldt abusievelijk dat er enige gezinnen uit Velp met Sleyster meegingen. Dit is onjuist; de andere personen van de voorhoede kwamen uit de Achterhoek, met uitzondering van Hendrik Jan Liesveld (de schoonvader van R. Sleyster) - deze kwam uit Arnhem (Ligterink, Landverhuizers 52).

27 Van Hinte/Swieringa, Netherlanders in America 151.

[p. 79]

De presentie in de notulen van de classis Arnhem leert ons dat de samenstelling van de kerkeraad gedurende het tijdvak 1847-1855 als volgt is geweest: Teunis Handelé (landbouwer), J.M. Dikker, ouderlingen. H. Hulshoff was diaken. In 1852 wordt ook J. Gerritsen diaken. Er is weinig mutatie; aftredenden konden worden herkozen - tot 1911 (!) waren de verkiezingen geheel vrij, dat wil zeggen zonder candidaat-stelling door de kerkeraad.²⁸

Het oudste notulenboek dat bewaard gebleven is, begint met een vergadering van de kerkeraad en de overige ‘manslidmaten’ van 26 oktober 1852. Ook ds. A. Brummelkamp is aanwezig. We vermelden hieronder - met opzet - alle bezoekers, uitgezonderd laatstgenoemde, teneinde te doen zien, hoezeer de samenstelling der gemeente is gewijzigd ten opzichte van 1845 (ondertekening request). In dat jaar vinden we 27 namen; in 1852 zijn 18 mannelijke volwassenen, naar we aannemen nagenoeg allen, bijeen.

naam cursief gedrukt = persoon is ook in 1845 lid
f voor naam = familienaam komt onder de leden ook in 1845 voor
	J. van Arnhem
	W. Bemener
	T. Buurkes
f	J. Dikker, oud.
	C. Frickers
	C. Gerritsen
f	J. Gerritsen, diak.
f	S. (G.) Gerritsen
f	W. Gerritsen
	M. van de Graaff
	M. Handelé
	T. Handelé, oud.
	H. Hulshoff, diak.
	M. Labots
	H.J. Puyman
	E. Steentjes
	H. Veldhorst
	B. van Zandbrink

Tijdens genoemde vergadering stelt ds. Brummelkamp voor ‘of Velp niet zelf een Leeraar zou beroepen, ten einde in catechisatien en prediking te voorzien...’. Hij zelf kan moeilijk deze beide werkzaamheden blijvend verrichten.²⁹ Gezien Brummelkamps zorg voor de gemeente te Arnhem en voor de predikantsopleiding aldaar, is dit voorstel alleszins redelijk. Merkwaardig is dat we na de notulen van deze ene vergadering in het boek een hiaat vinden over een tijdvak van zeven jaren. We lezen hierover bij Jansen

‘Na die vergadering van oktober 1852 zijn er jarenlang geen notulen gemaakt. Pas op 12 september 1859 worden in het notulenboek de verslagen der kerkeraadsvergaderingen hervat. Tijdens de kerkvisitatie op 1 september 1859 hebben ds. W.A. van der Kleij (Tiel) en ds. P. Kapteijn (Putten) dit verzuim ontdekt. Na vermaning wordt beloofd, in het vervolg weer geregeld notulen te maken. Volgens een aantekening van de Arnhemse scriba W. Otto zijn in de tijd dat ds. G.W. van Houte aldaar stond, geen notulen gelezen.³⁰ Slechts wat losse aantekeningen bleven bewaard. Het feit dat ds. Van Houte geen prijs stelde op het maken van notulen kan heel goed de oorzaak zijn dat in Velp in die tijd eveneens de kerkeraadsverslagen ontbreken’.³¹

28 Jansen, a.w. 23.

29 Not. kerker. 26 okt. 1852, art. 4.

30 J. Dijk, Geldersche kerkbode (49), 26 dec. 1936.

31 Jansen, a.w. 12. Zoals bekend en reeds vermeld vertrok G.W. van Houte in 1859 uit Arnhem naar Elburg.

[p. 80]

In 1859 is de samenstelling van de kerkeraad in de gemeente te Velp - zij is tot eind 1861 vacant - als volgt: J.M. Dikker, T. Handelé, ouderlingen. J. Gerritsen en G.F. Strikker waren diaken. De beide ouderlingen blijven dienen respectievelijk ver nà en tot 1869. In 1865 wordt M.A. Michon³² als derde ouderling gekozen. In 1862 kiest de gemeente Steven G. Gerritsen als derde diaken. Als G.F. Strikker in 1863 overlijdt, wordt niet een derde diaken in zijn plaats aangesteld.

Begin 1860 wordt onder leiding van de consulent H.H. Middel te Arnhem voor het eerst het beroepingswerk ter hand genomen. Tweemaal bedankt een predikant, maar 21 oktober 1861 mag de gemeente candidaat W.J. Thijssen in haar midden zien bevestigd als dienaar des Woords. Reeds 25 mei 1862 neemt deze predikant afscheid en vertrekt naar Smilde. Op de classicale vergadering gevraagd naar de oorzaak van dit spoedige vertrek, geeft Thijssen ten antwoord, dat er voor hem ‘drangredenen’ bestonden, welke hem tot de aanneming van het beroep van Smilde hadden gebracht, maar dat hij ‘deze voor de classis niet kan ontwikkelen’.³³

De tweede ‘eigen’ predikant is ds. Israël Middel (1829-1896); hij staat te Velp van 24 augustus 1862 tot 28 april 1867. Als eind 1863 - tweede kerstdag - de traditionele vergadering van kerkeraad en ‘mansleden’ wordt gehouden, zijn er 26 broeders aanwezig en hebben er 4 bericht van verhindering gezonden. We mogen derhalve aannemen dat de gemeente dan 30 belijdende ‘mansleden’ omvat. In bedoelde vergadering worden - eveneens volgens traditie - zonder candidaat-stelling door de kerkeraad, een aftredende ouderling en diaken herkozen.³⁴

32 M.A. Michon was een gefortuneerd man. Hij was te Velp eigenaar en bewoner van een kapitale buitenplaats, huize ‘Den Heuvel’.

33 NCA 13 mei 1862, art. 5.

34 Not. kerker. 26 dec. 1863, art. 1-2.