De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 44]

Hoofdstuk 3
Arnhem

In het jaar 1839 woonden te Arnhem¹ ongeveer 15000 personen. Geregistreerd stonden circa 7900 Hervormden, 490 Evangelisch-Luthersen en 6300 Rooms-Katholieken en 280 Israëlieten. De voornaamste middelen van bestaan waren ‘handel op Duitschland en terug, grootendeels te scheep’, de handel in granen en de fabrieken.² Reeds in deze tijd trekt de Gelderse hoofdstad welgestelden aan. Langs de singels - aangelegd op de plaats van gesloopte fortificaties - bouwen zij hun luxueuze villa's en patriciershuizen. Deze import zet mede zijn stempel op het kerkelijk leven te Arnhem in de negentiende eeuw.

1 Literatuur over ons onderwerp met betrekking tot Arnhem: 115 artikelen van J. Dijk ‘Uit de geschiedenis der Gereformeerde Kerk van Arnhem’ in Geldersche Kerkbode 47e-52e jrg. (1934-1939) - een complete collectie wordt bewaard in GA Arnhem; H.C. Endedijk, Als een adelaar zijn vleugels... - geschiedenis van de Gereformeerde Kerk van Arnhem, Kampen 1986.

2 Van der Aa I, 328-341. De aantallen inzake de bevolking zijn echter ontleend aan ‘Tableau der bevolking 24 Februari 1839’ (GA Arnhem, Oud-Archief Arnhem inv. no. 979).

1. Voorgeschiedenis

Bij de beschrijving van de Afscheiding te Arnhem stuiten we op de moeilijkheid dat tengevolge van de oorlogshandelingen in 1944 en 1945 belangrijke archiefstukken zijn verloren gegaan. We noemen: gedeelten van de rechterlijke archieven, het meeste van het archief van de Hervormde gemeente van nà 1830³ en alle bevolkingsregisters van de vorige eeuw.

Wat de hervormde notulen - voor zover bewaard - betreft: zij bevestigen wat H.C. Endedijk schrijft:⁴

‘Het negentiende-eeuwse Arnhem, min of meer een luxe-stad. Het liberalisme heeft tot op zekere hoogte hier de samenleving gestempeld. Ook de kerkelijke samenleving. Sommigen vervreemdden daardoor van het evangelie, anderen uitten duidelijk hun onvrede over de toestand in de vaderlandse kerk. In die onvrede heeft gereformeerd Arnhem duidelijk wortel geschoten: een profeet tegen de verliberalisering van het evangelie’.⁵

Rond 1816 stonden in de Hervormde gemeente de predikanten: E.J. Post (te Arnhem: 1782-1823), Joh. Veltman (1784-1827), Joh.C. Boot (1789-1834), H.H. Donker Curtius (1802-1839) en W. Overduijn (1809-1844). Van dit vijftal is Donker Curtius de meest bekende; in 1816 werd hij vice-president en van 1825 tot 1839 was hij ononderbroken president

3 Bewaard worden in GA Arnhem: ‘Notulen van den Speciaalen Kerkenraad 1803-1830’ (die van de Grote kerkeraad zijn niet aanwezig) en een ‘Lidmatenregister 1799-1859’.

4 Endedijk, a.w. 11.

5 We tekenen bij de laatste zin aan, dat de Afgescheiden gemeente te Arnhem, mede door de emigratie, evenwel klein is gebleven.
Vgl. bijlage II; 1849: 119 Afgescheidenen, 1856: 130, 1870: 402.

[p. 45]

van de Algemene synode; bovendien gedurende vele jaren secretaris van het Provinciaal kerkbestuur van Gelderland. Donker Curtius wordt gerekend tot de meest bekwame en op de voorgrond tredende tegenstanders van de Afgescheidenen.⁶ We krijgen de indruk dat het leven in de Hervormde gemeente een ingezonken karakter droeg. De ‘gewone man’ kwam - zoals in menige plaats - voor het lidmaatschap van de kerkeraad niet in aanmerking. Maar in Arnhem mag de situatie extreem worden genoemd: bijvoorbeeld eind 1817 zijn onder de negentien ouderlingen (‘leden van den grooten kerkenraad’⁷) twee adellijke personen, tien meesters in de rechten en één arts.⁸ Verder lezen we dat de kerkeraad de diakenen benoemt.⁹ Voor laatstbedoeld ambt is in de jaren daarna weinig ambitie. In 1819 blijkt het niet mogelijk voor de aftredende diakenen nieuwe te verkiezen: van elf gekozenen hebben tien personen bedankt.¹⁰ Ook in de jaren daarna blijft de benoeming van diakenen zorg baren, tengevolge van ‘de groote moeijelijkheid welke er vast is aan het wekelijks rondgaan met de bos¹¹...’. De diakenen stellen voor ‘daarvoor lieden te benoemen, die voor hunne moeite een klein loon zullen ontvangen’.¹² Een week later wordt dit voorstel aanvaard; de instelling van ‘de wekelijksche bos aan de huizen’ wordt hierdoor veilig gesteld.¹³ Een speurtocht in de notulen van de ‘Centrale kerkeraad’ levert behalve het bovenstaande weinig op. Deze worden voornamelijk gevuld met zaken van benoeming van ouderlingen en diakenen, alsmede met ‘kerkelijke rekeningen’. Slechts één ding dienen we nog te vermelden: in 1829 wordt besloten A. des Amorie van der Hoeven, hoogleraar aan het seminarie der Remonstranten te Amsterdam,¹⁴ die zich enige tijd ‘in de nabijheid van deze stad zal ophouden’ uit te nodigen ‘de gemeente door eene leerrede te stichten’.¹⁵ We hebben geen indicatie, dat dit besluit de om zijn welsprekendheid vermaarde geleerde te laten preken, dezelfde deining heeft teweeg gebracht als een overeenkomstig gebeuren in de Hervormde gemeente te Utrecht in mei 1829.¹⁶

Door het reeds genoemde verlies aan notulen uit het hervormde archief kan niet worden nagegaan wanneer en hoe de kerkeraad reageerde op de onttrekkingen in de jaren 1834-1843. Maar ook het ‘Lidmatenregister 1799-1859’ geeft geen enkele vermelding aangaande personen die braken met hun kerkgemeenschap.

De ‘Onvrede’ over de gang van zaken in de Hervormde kerk zal zich ook hebben geuit - vaststaat dat dit in latere jaren het geval was - in het be-

6 Men zie voor hem: Bos, Archiefstukken register.

7 De ‘speciale kerkeraad’ omvatte in dit tijdvak de vijf predikanten en dertien ouderlingen.

8 Notulen kerker. 11 dec. 1817.

9 Bijv. in not. kerker. 7 dec. 1817.

10 Not. kerker. 12 dec. 1819.

11 bus - namelijk een collecte-bus bij de leden van de gemeente.

12 Not. kerker. 24 maart 1822.

13 Idem 31 maart 1822.

14 Men zie voor hem Chr. Encyclopaedie I, 106-107.

15 Not. kerker. 14 juni 1829.

16 VIERDE DEEL 183-186

[p. 46]

staan en voortbestaan van een gezelschap rond 1822. Zondag 18 augustus 1822 vergadert het in de schuur bij het woonhuis van Hendrik van de Wall, oud 37 jaar, geboren te Arnhem, van beroep molenaar.¹⁷ De samenkomst vangt aan te 5 uur. Het aantal bezoekers wordt geschat op 150, aanzienlijk meer dan gewoonlijk; dit behoeft niet te verwonderen, aangezien de bekende oefenaar J.W. Vijgeboom¹⁸ de godsdienstoefening leidt. De grote toeloop heeft de aandacht van de politie getrokken. Aanwezig zijn onder anderen - behalve de reeds genoemde Van de Wall - Berend Adriaan Berends, 38, bakker; Jan Heggers, 44, bakker en Hendrik Roelofs, 37, rentmeester, allen wonende te Arnhem. Op grond van artikel 294 van het vigerende wetboek van strafrecht - geen samenkomsten van meer dan twintig personen zonder vergunning - wordt Van de Wall op 21 september 1822 veroordeeld tot ƒ 20,- boete en betaling van de kosten groot ƒ 2,75. Bemerkenswaard is dat het gezelschap - zoals we nader zullen zien - in 1843 nog bestaat en er zich dàn op beroept dat haar samenkomsten al meer dan veertig jaren worden gehouden. Enige leden wenden zich in genoemd jaar tot de landsoverheid met het verzoek de bijeenkomsten ongemoeid te laten - de vergaderingen worden de laatste jaren door meer dan twintig mensen bezocht en op grond daarvan heeft het gemeentebestuur enige leden herinnerd aan de wettelijke bepalingen. Ook in 1843 vinden we B.A. Berends, J. Heggers en H. van de Wall onder de leden van het conventikel; laatstgenoemde wordt eind 1843 aanvaard als lid van de Afgescheiden gemeente.

Van een tweede conventikel horen we in 1832 als Ruth Gerrit Kamans,¹⁹ gewezen theologisch student, sinds enige maanden brillenslijper te Arnhem, zich met een request tot de Koning wendt. Hij verlangt toestemming tot het ongehinderd bijeenkomen van zijn gezelschap dat in den regel meer dan twintig personen telt. We lezen in het verzoekschrift van 30 juli 1832 onder meer:

‘In deze bangen en gewichtvolle oogenblik wend zich Zijner Majesteits ootmoedigen dienaar met dit ernstig en ootmoedig verzoek tot Zijne Majesteit, in de streelendste hoop en verwachting, hierop Zijner Majesteits! gunst te mo-

17 We ontlenen de meeste bijzonderheden van deze pericoop aan: RA Gelderland, Arch. rechtbank van eerste aanleg te Arnhem, inv. no. 345, notulbladen en vonnis 21 sept. 1822. Men zie ook Bos, Archiefstukken I, 53.
De molen van Hendrik van de Wall was een water-korenmolen in Sonsbeek; Gedenkboek Arnhem 1813-1913, Arnhem/Rotterdam 1913, 97.

18 Men zie voor hem Bos, Archiefstukken register; Wesseling, Afscheiding in Zeeland I register. Vijgeboom oefende in vele plaatsen van ons land; J. Beekhuis, Al zulke dweepzieke scheurmakers. De afscheiding van 1822 en de Afscheiding van 1836 in Axel, Kampen 1990.

19 R.G. Kamans werd in 1798 te Delft geboren. Met zijn broer Lambertus werd hij in 1823 te Utrecht als student ingeschreven. Hij is echter geen proponent (in de Hervormde kerk) geworden. In 1830 woont hij, gehuwd met A.M. Eijkmans, te Rotterdam; begin 1832 heeft hij zes kinderen. In 1835 vinden we hem te Amsterdam, waar hij eveneens een gezelschap vormt. Bij de instituering van de Afgescheiden gemeente aldaar - 14 oktober 1835 - treedt hij toe als lid. In 1851 behoort hij tot de Kruisgezinden en december van dit jaar wordt hij predikant van de Kruisgemeente te Apeldoorn. Predikant te Idskenhuizen 1854, te Medemblik 1858. Breuk met de Kruisgezinden 1860. Overleden te Steenwijk 1877. Literatuur: Bos, Kruisdragers, Kampen s.a. 88-98.

[p. 47]

gen genieten, namelijk: daar er hier ter stede, gelijk ook - Gode zij dank - in veele andere oorden onzes Vaderlands, menschen gevonden worden, die zoowel de algemene, als ook de bijzondere drukkende en gevaarvolle omstandigheden van ons Vaderland, en den treurvollen toestand, waarin zich in meer dan een opzigt onze Hervormde Kerkstaat thans bevind, zeer ter harte gaat, [en] die daartoe, gelijk ook in andere steden of dorpen onzes Vaderlands zijn, [gaarne] eene bijeenkomst zoude geopend zien, om het ootmoedig gebed tot God op te zenden, en daartoe elkander op te wekken en aan te moedigen, of het den almagtigen, den genaderijken God, die zoo menigmaal ons Vaderland uit nooden gered heeft, en ook nu ons Vaderland uit alle dreigende of reeds drukkende gevaren redden kan, behagen mogt, zijn toornig aangezigt van ons af te wenden, en zijn gunstrijk aanschijn, gelijk in de dagen onzer vaderen, over ons te verheffen.’

Het request wordt afgewezen.²⁰

Het is onbekend, of er ook enige relatie is geweest tussen het conventikel Van de Wall en dat van Kamans. Het trekt wel onze aandacht dat Kamans met vrouw en kinderen midden 1832 woont ‘bij den Heer O.F. Lincker in de Weverstraat No. 43 te Arnhem’²¹ en dat deze persoon in 1843 een request van het conventikel Van de Wall tekent.²²

20 Men zie voor de gehele tekst van het request etc. Bos, Archiefstukken I, 159-164, 202-205.

21 Ibidem 161.

22 Men zie verder in dit hoofdstuk.

2. Het begin van de Afscheiding te Arnhem; instituering

Dit begin ligt in het duister tengevolge van het reeds geschetste verlorengaan van een deel van het hervormde archief en van de bevolkingsregisters.²³ Onzes inziens merkt H.C. Endedijk terecht op dat er aangaande de eerste tijd - 1834-1842 - slechts ‘vage verhalen’ kunnen worden doorgegeven. In genoemde jaren zou een handjevol mensen samenkomsten hebben gehouden in een huis in de Papegaaigang en op een tweetal adressen in de Walstraat.²⁴ Een bijeenkomst in deze straat zou zijn verstoord door het gepeupel, waarna de Arnhemse Afgescheidenen ‘uitweken’ naar Velp²⁵ - welke inhoud aan dit laatste moet worden gegeven, is niet geheel duidelijk.

Als Anthony Brummelkamp zich midden 1842 - gekomen van Schiedam - te Arnhem verstigt, ‘vergadert hij om zich heen’ een aantal Afgescheidenen, personen die lid zijn te Velp en wellicht ook anderen. De eerste ‘gemeente-vergadering’ wordt gehouden in augustus 1842.²⁶ Aanwezig zijn, behalve A. Brummelkamp: J.J. Arnaud, B. Buijing, A.M. Donner, A. Meulenbroek, H. Russer, H. Willemsen, J. Wildenbeest en

23 Wat de Afgescheiden gemeente betreft: we putten in dit hoofdstuk uit GA Arnhem, archief C.A.G.K. te Arnhem, no.1, notulen kerkeraad 1842-1848; no.2, idem 1859-1863; no.3, idem 1863-1869; no.4, 1869-1873; no.16, Lidmaten Christelijk Afgescheiden gemeente te Arnhem (aan te halen als ‘Ledenregister 1843’) - dit boek noemt ook enige huwelijken ‘sedert 1860’.

24 Endedijk, a.w. 15-16. Begin 1836 was in Arnhem ‘niemand... tot afscheiding gekomen’; Bos, Archiefstukken III, 157-158.

25 Endedijk, a.w. 16; E.J. Janssen, De Kerk in 't midden, 125 jaar Gereformeerde Kerk te Velp (G.) 1841-1966, Velp (G.) 1967, 3-4.

26 De dag is niet ingevuld. Endedijk, a.w. 21 spreekt ten onrechte van een vergadering van de kerkeraad.

[p. 48]

J.W. ten Bokkel. Van de laatste twee wordt vermeld dat zij zijn ‘beroepen leeraren' respectievelijk te Varsseveld en te Winterswijk 'die opleiding daartoe genieten bij Ds. Brummelkamp'. Ook is aanwezig J.W. Sleyster, ouderling te Velp.²⁷ Brummelkamp legt in deze vergadering zijn op bladzijde 221 reeds geciteerde verklaring af: samengevat, hij is naar Arnhem gekomen om aldaar en in de omgeving Woord en sacramenten te bedienen en zijn predikantsopleiding voort te zetten.²⁸ Men besluit 's zondags tweemaal godsdienstoefening te houden²⁹ Verder lezen we dat Brummelkamp onderzoek doet naar een verkiezing 'welke vroeger alreeds geschied was...;, namelijk van H. Russer tot ouderling en H. Willemsen tot diaken. 'Hier blijkt dat er keuze gedaan was, maar zoo dat de tien gekozen hebbende broeders die keus herroepen. Verkiezing die nu noodig is, wordt uitgesteld’.³⁰ Tenslotte: artikel 6 van deze notulen maakt duidelijk dat de groep bijeenkomt ten huize van A. Meulenbroek; daarna ook bij student A.C. Fris.³¹ De volgende samenkomsten in 1842 kan men eveneens typeren met 'gemeente-vergadering': de ambten zijn nog niet ingesteld.

Begin 1843 ziet men de noodzaak in van het bezitten van een eigen vergader-ruimte. Blijkbaar is door de werkzaamheden van Brummelkamp de toeloop aanmerkelijk vergroot. Op 6 januari zijn aanwezig de volgende veertien personen: J.J. Arnaud, J.L. Blankenzee, J.W. ten Bokkel, A. Brummelkamp, (diens vader) J. Brummelkamp, B. Buijing, A.A. Gerritsen, A. Meulenbroek, S. Nibbelink, W. Otto, P.F. Pfanstiehl, A.C. Fris, J. Wildenbeest, H. Willemsen. De plannen voor de bouw of verbouw van een bestaand pand met bestemming vergader-ruimte voor de gemeente in wording krijgen vastere vorm. Bekend kan worden gemaakt dat aan giften is ontvangen ƒ 120,- en aan al dan niet renteloze voorschotten ƒ 2000,-. De genoemde A.A. Gerritsen, aannemer van beroep, verklaart voor de som van ƒ 2120,- een kerk te kunnen bouwen.³² Brummelkamp heeft ervaring genoeg om te weten dat het bezitten van een kerkgebouw met samenkomsten boven de twintig personen een aanvraag voor erkenning noodzakelijk maakt. Op de volgende vergadering wordt besloten een desbetreffend request aan de Koning te zenden. Merkwaardig is, daarna te lezen dat... daartoe een kerkeraad dient te worden gekozen!³³

Ongeveer een week later nemen vijftien broeders aan de verkiezing deel. Voor ouderling valt de keuze op S. Nibbelink, voor diaken op A.A. Gerritsen en W. Otto. Op 17 mei 1843 verklaart eerstgenoemde zich niet bekwaam te achten voor het ouderlingschap.³⁴ Twee maanden later

27 Als Velpse Afgescheidenen vinden we tot 23 juli 1843 vermeld H. Hulshoff, J.W. Sleyster, R. Sleyster en E. Steentjes (Janssen, a.w. 8). Met ingang van genoemde datum treedt Arnhem - zoals we zullen zien, - geheel zelfstandig op.

28 Not. kerker. aug. 1842, art. 2.

29 Idem, art. 3.

30 Idem, art. 4.

31 Dijk, Geldersche Kerkbode 1 dec. 1934. Men zie voor de gewezen klerk A.C. Tris: TWEEDE DEEL register.

32 Not. kerker. 6 jan. 1843, art. 2.

33 Idem... (dag niet ingevuld) jan. 1843, art. 2.

34 Idem 17 mei 1843, art. 4.

[p. 49]

- geen der gekozenen is nog bevestigd - zegt de inmiddels tot scriba benoemde W. Otto hetzelfde, namelijk nadat een lid heeft voorgesteld Otto en Nibbelink te doen 'ruilen': eerstgenoemde zou dan ouderling worden en laatstgenoemde diaken.³⁵ Tussen de datum van deze vergadering - 18 juli - en van de volgende - 24 juli - is de bevestiging verricht en wel op zondag 23 juli 1843; na deze dag zijn er reguliere vergaderingen van de kerkeraad genotuleerd.³⁶ Naar de regels van het gereformeerd kerkrecht dient laatstgenoemde datum te worden beschouwd als die van de instituering van de Christelijke Afgescheiden gemeente te Arnhem.³⁷ Immers, een gemeente wordt geacht te zijn geïnstitueerd, als de ambten zijn ingesteld, niet bij verkiezing maar door bevestiging.³⁸

De samenstelling van de kerkeraad is echter enigszins anders dan we zouden hebben verwacht: ds. A. Brummelkamp; J. Brummelkamp³⁹ ouderling. Diaken zijn: A.A. Gerritsen, S. Nibbelink en W. Otto. Nadrukkelijk wordt vermeld dat (slechts) de diakenen bevestigd zijn.⁴⁰ Een voorstel van A. Brummelkamp wordt aanvaard, iedere dinsdagavond vergadering te houden ‘waarbij Zijn WelEerw zoo veel de tijd en gelegenheid dit zal toelaten, tegenwoordig wenscht te zijn’.⁴¹

Alvorens een nader te noemen request aan de Koning te zenden, wenden de Arnhemse Afgescheidenen zich (alsnog) ‘tot de leeraren van de algemeene of liberale kerk’ met de verklaring dat zij zich niet kunnende vereenigen met de leer, welke zijlieden verkondigen, hun daarvan afscheiden en dus niet als ledematen van die gemeente verlangen erkend te wezen'.⁴²

Onderwijl had de gemeente ernst gemaakt met het zoeken naar een vergaderplaats. Hierbij was een belangrijke omstandigheid dat in mei 1843 A. Meulenbroek verklaart ‘dat het hem moeilijk is vanwege zijne ziekte om de kerk langer aan zijn huis te hebben’.⁴³ Kort nadien wordt in de Varkensstraat een pakhuis gekocht, het benedengedeelte was een schuur of stal. Dit laatste wordt verbouwd tot een kosterswoning, boven ontstond door verbouwing een langwerpige kerkzaal met twee rijen ban-

35 Idem 18 juli 1843, art. 7.

36 Ook het ‘Ledenregister 1843’ vermeldt deze datum bij de namen van de eerste ambtsdragers.

37 De diverse kerkelijke hand- en jaarboekjes vermelden tot nu toe: (plm.) 1842.

38 Zoals we reeds aanstipten (noot 26) heeft Endedijk, a.w. 21-22, voor de jaren 1842-1843 niet voldoende onderscheiden: vergaderingen van de groep èn van de kerkeraad.

39 Johannes Brummelkamp, geb. 6 april 1766 te Loenen (Gld), overl. 25 nov. 1849 te Arnhem, ouderling in de Afgescheiden gemeenten te Hattem, Schiedam en Arnhem, vader van ds. A. Brummelkamp. Men zie: Schelhaas, De afgescheidenen van 1834 en hun nageslacht 136-137.

40 Not. kerker. 25 juli 1843. Johannes Brummelkamp werd in februari 1839 te Hattem gekozen en bevestigd tot ouderling. Naar de gewoonte van die tijd (althans in vele gemeenten) achtte men, na verhuizing, geen nieuwe verkiezing of bevestiging nodig.

41 Not. kerker. 24 juli 1843, art. 6.

42 Not. kerker. 18 juli 1843, art. 11; Endedijk, a.w. 22. Deze Acte van afscheiding is tengevolge van reeds genoemde omstandigheden verloren gegaan; aangaande haar ondertekening kunnen we slechts gissen.

43 Not. kerker. 17 mei 1843, art. 2.

[p. 50]

ken, plaats biedend aan 250 personen. De kosten van aankoop en verbouwing bedroegen ƒ 3300,-, bij de ingebruikneming bleek er een tekort te zijn van ƒ 1100,- dat gedeeltelijk verdween door de hulp van enige beter-gesitueerde leden.⁴⁴

Tot slot van deze paragraaf over het ‘begin’ vermelden we dat ds. Brummelkamp te Arnhem op drie plaatsen heeft gewoond. Eerst genoot het gezin onderdak bij de reeds enige malen genoemde molenaar Hendrik van de Wall ‘aan de Zijpsche weg’. Daarna betrok het een royaal pand ‘buiten de St. Eusebiuspoort op den wal’;⁴⁵; in dit huis ontvingen ook de theologische studenten onderricht. In 1851 kocht de gemeente ‘een groot, voornaam, ouderwetsch, dubbel heerenhuis in de toen nog aristocratische Bakkerstraat...’. Brummelkamp en de zijnen bewoonden er een gedeelte van; een ander deel werd verbouwd tot kerkzaal, terwijl één vertrek als ‘college-kamer’ werd ingericht.⁴⁶

44 Dijk, Geldersche Kerkbode 15 dec. 1934; Endedijk, a.w. 23-24. Bij ‘een tekort... van ƒ 1100,-’ moeten we bedenken dat, zoals we hiervoor zagen een bedrag van ƒ 2000,- was geleend door enige gemeenteleden. Bij de emigratie in 1846 werd deze som geheel of gedeeltelijk opgeëist.

45 Endedijk, a.w. 25; Anderhalve eeuw gereformeerden in stad en land VIII (Gelderland), Kampen 1985, 36. De St. Eusebiuspoort was gelegen dichtbij de huidige Sabelspoort.

46 Dijk, Geldersche Kerkbode 26 okt. 1935. A.C. van Raalte heeft gewoond aan de Eusebiusbuitensingel, dichtbij de Westervoortsche (vroeger: Duitsche) Dijk in een eenvoudig landhuis ‘De Nieuwe Vlijt’ (Dijk, a.a. 2 febr. 1935).

3. Requesten aan de Koning; eerste Afgescheidenen

Merkwaardig is dat het eerste request dat de Arnhemse Afgescheidenen zonden, dat van begin maart 1842 is, dus vóór de komst van A. Brummelkamp. Het is getekend door H. Russer en H. Willemsen, van wie wij in de vorige paragraaf vonden dat door een kleine groep de eerste werd gekozen tot ouderling en de tweede tot diaken - zij zijn echter nimmer bevestigd. Beiden tekenden ‘ook uit naam van anderen’. Zij vragen om ‘toelating’. We kennen het adres echter niet, daar het werd teruggezonden ‘teneinde het volledig te maken’.⁴⁷

In volgorde komt dan een request van het gezelschap Berends van de Wall, dat - eveneens merkwaardig - 23 januari 1834 aan de Koning wordt gericht. We zullen het in de volgende paragraaf bespreken.

In juli 1843 zendt de Afgescheiden gemeente een verzoekschrift aan de Koning, waarin erkenning wordt gevraagd. Begin september is een aanvullend schrijven nodig, waarin de leden der gemeente verklaren ‘dat zij aan de wetten van den Staat zullen gehoorzamen’. Het eerste stuk is getekend door 36 personen, het tweede door 46.⁴⁸ De samenstelling van de kerkeraad wordt vermeld conform de in de vorige paragraaf beschrevene. Het reglement is dat van Utrecht.⁴⁹ Het kerkgebouw: staande en gelegen te Arnhem in de Varkensstraat Wijk C No. 108.' De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 23 oktober 1843, no. 40.⁵⁰

47 Herv. Ered. 12 maart 1842, no. 1.

48 De requesten worden bewaard Herv. Ered. 3 okt. 1843, no.1. Het departement Eredienst registreerde abusievelijk respect. 37 en 49 ondertekenaars.

49 EERSTE DEEL 405-411.

50 Herv. Ered. 30 okt. 1843, no.2

[p. 51]

Vergelijking met het ‘Ledenregister 1843, leert dat onderstaande lijst der ondertekenaars een goed beeld geeft van de samenstelling der gemeente - althans voor wat bij haar aanvang het geheel van haar belijdende leden betreft.⁵¹ Enige aanvulling volgt na deze opsomming van 48 personen.

	geb.j.	geb.pl.
Jan Jacob Arnaud Sr. (ook: Jean Jacques)	1784		herbergier; ook: commies der stedelijke belastingen; naar N.-Amerika
Jan Jacob Arnaud Jr.	1814	Arnhem	timmerman; naar N. Amerika
Jan Lodewijk Blankenzee	1816		belijdenis (Hervormd) 1834; naar N.-Amerika
Geertruida van Brink-Arnaud	1811	Arnhem	huwt 1830 Jan Willem van Brink, voermansknecht
Geertruida Brokken	1819	Arnhem
Anthony Brummelkamp	1811	Amsterdam	predikant
Catharina Agnes Hendrina Brummelkamp	1813	Smilde	zuster van A. Brummelkamp in 1845 gehuwd met (ds.) A.B. Veenhuizen echtpaar in 1846 naar naar N.-Amerika
Johannes Brummelkamp	1766	Loenen (Gld.)	vader van A. Brummelkamp
Maria Willemina Brummelkamp-de Moen	1808	Leiden	echtgenote van A. Brummelkamp
Berend Buijing	1767
Andries Matthias Donner^52	1813	Arnhem	kamerbehanger; later: hoeden en pettenmaker; emigreert in 1857 met vrouw Hendrica Eemsing (Velp) en kinderen naar Albany, New York, Verenigde Staten
Catharina Johanna Donner	1820	Arnhem	naaister; huwt 1844 Jacob van der Wart, kleermakersknecht; echtpaar naar N.-Amerika
Johanna Aleida Donner	1828	Arnhem	dochter van het echtpaar Donner-Koopman; naar N.-Amerika
J.C. Donner

51 Voor bijzonderheden over de ondertekenaars konden we slechts putten uit het ‘Lidmatenregister 1799-1859’ van de Hervormde gemeente (vgl. noot 3), uit het ‘Ledenregister 1843’ van de C.A.G.K. en uit de registers van de Burgerlijke Stand van Arnhem. Dit laatste leverde uiteraard niets op als een persoon niet te Arnhem werd geboren (of kinderen kreeg), huwde over overleed. Hetzelfde geldt voor leden die in een dorp bij Arnhem woonden.

52 A.M. Donner was één van de kinderen van J.C. Donner en Aleida Koopman; de hierna te noemen Catharina Johanna Donner eveneens. Men zie voor het geslacht Donner (Uckermark): Schelhaas e.a. De afgescheidenen van 1834 en hun nageslacht 260-270. Niet duidelijk is wie met J.C. Donner wordt bedoeld; wellicht behoorde hij of zij tot de Zutphense tak van het geslacht Donner.

[p. 52]

	geb.j.	geb.pl.
Aleida Donner-Koopman	1792	Deventer	huwt Johannes Christiaan Donner hoedenmaker (deze overlijdt in 1839)
Hermina van Dulken-Haartman	1792	Amsterdam	huwt 1834 Jan van Dulken, schoenmakersknecht
Aldert Arnoldus Gerritsen	1805	Zutphen	metselaar; naar N.-Amerika
Johanna Gerritsen-Bemener	1806	Arnhem	huwt 1834 A.A. Gerritsen; echtpaar naar N.-Amerika
Jan van Gumster	1781	Zutphen	naar N.-Amerika
Aleida Wilhelmina van Gumster-Smit
Johanna Kerkkamp
Johanna Elisabeth
Krabbendam-Wittich
Willem Kwinkelenberg	1807		huisschildersknecht, wonende op ‘Op de Beek’; naar N.-Amerika
Neeltje Francyntje Kwinkelenberg-Arnaud	1804		vrouw van W. Kwinkelenberg; naar N.-Amerika
Anna Margaretha Liesveld^53	1818	Arnhem	overleden 1844
Derk Liesveld^53	1821	Arnhem	naar N.-Amerika
Johanna Hendrika Liesveld^53	1822	Arnhem	naar N.-Amerika; zij huwde de pionier-emigrant Roelof Sleyster(Velp)
Johanna Liesveld-Damen	1790	Arnhem	weduwe Jacob Liesveld (in leven kleermaker, in de Zwanesteeg); naar N.-Amerika
Cato Nellius-Feenstra	1803		weduwe; naar N.-Amerika
Seth Nibbelink	1806	Lendt	korenmolenaar (rosmolen in de Oeverstraat); naar N.-Amerika
Hendrika Berendina Nibbelink-van der Burg	1806	Bemmel	huwt S. Nibbelink 1833; naar N. Amerika
Willem Otto^54	1803	Leerdam	opzichter der Waterstaat; in 1839 uit Vianen
Gijsberta Arnoida Otto-de Heus^54	1803	Zoelmond, gem. Beusichem	vrouw van W. Otto; in 1839 uit Vianen
Geertruida van Overhagen	1818	Arnhem	huwt 1856 te Arnhem ds. E. Teunis (Heerde)
Johanna van Overhagen	1820	Arnhem
Derk Perebolt	1814	Doetinchem	kantoorbediende
Alida Berendina Hendrica Perebolt-van der Schoot	1814	Arnhem	huwt D. Perebolt in 1837 te Arnhem; in 1847 naar Doetinchem

53 Anna M. Liesveld en Johanna H. Liesveld waren kinderen van Hendrik Jan Liesveld, schoenmaker en Everdina Onck; Derk Liesveld was de zoon van (de in 1843 reeds overleden) Jacob Liesveld en de hierna genoemde Johanna Damen.

53 Anna M. Liesveld en Johanna H. Liesveld waren kinderen van Hendrik Jan Liesveld, schoenmaker en Everdina Onck; Derk Liesveld was de zoon van (de in 1843 reeds overleden) Jacob Liesveld en de hierna genoemde Johanna Damen.

53 Anna M. Liesveld en Johanna H. Liesveld waren kinderen van Hendrik Jan Liesveld, schoenmaker en Everdina Onck; Derk Liesveld was de zoon van (de in 1843 reeds overleden) Jacob Liesveld en de hierna genoemde Johanna Damen.

54 Enige gegevens ontleend aan bevolk.reg. Culemborg 1870-1890; het echtpaar werd in deze jaren lid van de Christelijke Gereformeerde gemeente aldaar.

54 Enige gegevens ontleend aan bevolk.reg. Culemborg 1870-1890; het echtpaar werd in deze jaren lid van de Christelijke Gereformeerde gemeente aldaar.

[p. 53]

	geb.j.	geb.pl.
Pieter Frederik Pfanstiehl^55	1806	Breda	schoenmaker in de Koggestraat; naar N.-Amerika
Helena Pfanstiehl-Meulenbroek		Velp	gehuwd met P.F. Pfanstiehl; naar N.-Amerika
Hendrina Johanna Rademakers-de Prouw			weduwe Petrus Casparus Rademakers, in leven ontvanger te Lage Zwaluwe; zij gaat in 1843 naar Nijmegen
Hendrik Russer	1786	Hengelo	winkelier; huwt 1825 G.W.C. Rademakers
Johanna Catharina Sesink-Hertz	1815	Maurik	weduwe Bernardus Sesink, dagloner (huwelijk 1834 Arnhem)
Martijntje van der Teems	1819		naar N.-Amerika
A. Veenendaal Johannes Coenraad van Wezel			gekomen van Nijkerk in 1843
Hermanus Willemsen	1797
Johanna Willemsen-Wittich	1788
Cornelia Hermina Wittich	1820	Arnhem	gehuwd met... Kerkkamp

Bovenstaande lijst dient volgens het ‘Ledenregister 1843’ te worden aangevuld met onderstaande personen. Van sommige van hen geven we - of herhalen we - verder in dit hoofdstuk enige personalia naar aanleiding van vermeldingen in de notulen van de kerkeraad.

	geb.j.	geb.pl.
Derk Arnaud	1809		schrijnwerker; naar N.-Amerika
Derkje Arnaud-Brokken	1784		vrouw van Jan Jacob Arnaud Sr.
Louise Arnaud-Cramer	1809		vrouw van Derk Arnaud; naar N.-Amerika
Derk van Brummen	1796	Arnhem
Johanna van Brummen-Spinhoven	1794	Velp	vrouw van Derk van Brummen
Hendrikus Bruijl	1817	Doetinchem	timmerman; naar N.-Amerika
Jenneke Bruijl-Bongers	1816	Dodewaard	vrouw van H. Bruijl; naar N.-Amerika
Emilia Philippina	1823	Arnhem	dochter van echtpaar Donner-Koopman huwt
J. Donner			1849 Johannes Hormel
Aalbert Meulenbroek	1782
Johanna Maria W. Tieleman			stiefdochter van ds. A. Brummelkamp; huwt 1852 ds. G.W. van Houte
J. van de Wall-Mooi	1796		naar N.-Amerika

55 Men zie voor P.F. Pfanstiehl: Lucas, Dutch immigrant memoirs and related writings register; Lucas, Netherlanders in America register. Het gezin Pfanstiehl vestigde zich te Holland, Michigan. Pfanstiehl heeft met wisselend succes enige ondernemingen geleid; uiteindelijk kwam hij tot welstand. Hij behoorde tot degenen die hebben gezorgd dat Holland een goede haven verkreeg.

[p. 54]

In beide lijsten worden in totaal 58 leden opgesomd; 32 personen noemden we niet, daar we de indruk krijgen - zij tekenden de requesten van 1843 niet etc. - dat zij eerst later lid werden of reeds na korte tijd de gemeente de rug toekeerden. Van deze 58 + 32 =90 leden staat bij 27 + 9 = 36 ‘vertrokken naar Noord-Amerika’.

Afgezien van de kinderen heeft dit vertrek - de uittocht begon in 1846 (men zie hierna) - een grote aderlating voor de Arnhemse gemeente betekend.

Hoewel in bovenstaande lijsten witte plekken voorkomen, mag worden geconcludeerd dat ‘Arnhem’ in de eerste jaren een gemeente was van merendeel eenvoudigen. Deze slotsom stemt overeen met de mening van eerdere onderzoekers. Endedijk schrijft: ‘De afgescheiden gemeente van Arnhem was... een arme gemeente. De diaconie verrichtte veel werk’.⁵⁶ Niet te verwonderen valt dat de gedachte van emigratie in deze plaats ingang vond en dat Brummelkamp en van Raalte zich beijverden haar te propageren.⁵⁷

56 Endedijk, a.w. 24.

57 Men zie bij A. Brummelkamp en A.C. van Raalte, Landverhuizing, of waarom bevorderen wij de volksverhuizing en wel naar Noord-Amerika en niet naar Java?, Amsterdam 1846 - in dit jaar vier drukken.

4. Intermezzo: het gezelschap Berends-Van de Wall

Op 23 januari 1843 richt het gezelschap waarin B.A. Berends en H. van de Wall een leidinggevende positie innemen, zich tot de Koning. Zou het ook kunnen zijn dat het bestaan van dit conventikel de keuze van Brummelkamp voor Arnhem, mede heeft bepaald? Het request luidt in hoofdzaak als volgt.⁵⁸

Allereerst verklaren de ondertekenaars allen leden van de Hervormde gemeente te Arnhem te zijn. Dan: ‘Het is Uwe Majesteit niet onbekend de menigvuldige woelingen en verdeeldheden, die er in onze Hervormde Kerk zederd verscheidene jaren bestaan hebben, en nog bestaan, als mede de smartelijke afscheiding door een aantal Leden van ons Kerkgenootschap, waartoe echter de ondergetekende [n] voor zich zelven, tot dus verre geene vrijheid vinden, ofschoon zij voor uwe Majesteit niet mogen verbergen, dat zij innig gehegt zijn aan de Leer hunner Vaderen, zoo als die op Gods onfeilbaar Woord is gegrond, en ten gevolge van het verlaten dier Leer zederd verscheidene jaren, van den openbaren Godsdienst aan de plaats hunner woning geen gebruik hebben kunnen maken.
Dan ter vergoeding van dat onuitsprekelijk groot gemis waren eenige der ondergetekenden, met elkander overeen gekomen, om in hunnen vriendenkring of gezelschap... eene Predikatie... voor te lezen; welk gezelschap allengs door belangstelling in de Waarheid in den tijd van zes jaren, zoodanig is toegenomen, dat het zelve thans zich verre boven de bepaling der wet heeft uitgebreid, en wel door de zoodanige word bezocht die even als de ondergetekende [n] wars zijn van alle afscheiding onzer Hervormde Kerk en voor het minste niet bedoelen de oprigting eener nieuwe secte, of afzonderlijke gemeente.
...
Uwe Majesteit gelieve daar bij in consideratie te nemen dat dit ons gezelschap niet anders kan worden beschouwd dan voortzetting van eene reeds meer dan veertig jaren bestaande hebbende bijeenkomst, welke in dien tijd door Godvruchtige thans overleden zijnde Leeraren zelve werd bezocht, en toen

58 Herv. Ered. 1 juni 1843, no. 1.

[p. 55]

alleen in vorm van het tegenswoordige verschilde,⁵⁹ doch altoos slechts een gezelschap of vriendenkring blijft, daar noch⁶⁰ ouderling-, noch⁶⁰ diakenschap, noch⁶⁰ eenige opperhoofdigheid, in het zelve immer heeft plaats gegrepen, of nog plaats grijpt.
En dit zal zoo wij vertrouwen uwe Majesteit overtuigen, dat wij niet anders zijn en ongaarne op eene andere wijze zouden worden aangemerkt, dan als Leden van de Nederlandsche Hervormde Kerk, die op het eerste gunstige oogenblik dat Gods albesturende Voorzienigheid voor ons mogt daar stellen, weder gebruik wenschen te maken om de Godsdienst in de bestaande Kerkgebouwen bij te wonen.’
Na te hebben vermeld dat de ondergetekenden ‘dezer dagen van hoger hand herinnerd zijn... aan Art. 291 en 294 van het Wetboek van Strafregt’ en zich om raad hebben gewend tot de burgemeester,⁶¹ eindigt het request als volgt.
‘Zoo is het dien ten gevolge, dat zij ondergetekenden met allen Eerbied aan uwe Majesteit verschuldigd, de vrijmoedigheid nemen, uwe Majesteit dringend te verzoeken onze belangen in overweging te nemen, en dat het uwe Majesteit goedgunstig behage moge admissie te verlenen tot de voortzetting van ons Godsdienstig gezelschap.’

Het gemeentebestuur van Arnhem, door de gouverneur om advies gevraagd, bericht - 21 februari 1843 - dat het nimmer ‘uit het oogpunt van politie’ van zwarigheden tegen de bijeenkomsten van het gezelschap heeft vernomen; het ziet derhalve geen verhindering ‘ook aan fractien in de bestaande Gemeente vergunning te verleenen’. Ook vragen burgemeester en wethouders de zienswijze van de hervormde kerkeraad. Deze antwoordt op zich zelf geen vrees te koesteren dat een te verlenen vergunning een kwaad gevolg zal hebben ‘voor de belangen van de Christen maatschappij die aan ons waakzaam toezigt is aanbevolen’. De kerkeraad verklaart echter anderzijds bedenkingen te hebben tegen het verlenen van de gevraagde concessie zonder voorbehoud. Want de adressanten geven als beweegreden voor hun afzonderlijk vergaderen op ‘dat de prediking bij de openbare Godsdienstoefening der Hervormden afwijkt van de leer der vaderen’. De hoge overheid zal haar oordeel over dit motief moeten ‘terughouden’ dat wil zeggen laten merken dat zij dit oordeel niet sanctioneert. Verder, de kerkeraad vreest dat gelijksoortige en zelfs ongelijksoortige aanvragen zich zullen vermenigvuldigen. En: zal men geen sprekers gaan uitnodigen ‘die geenerlei roeping hebben tot het Leeraarsambt’ en ‘kleine Gedachtenis-maaltijden (in den trant van het Avondmaal bij de Hervormden)’ gaan vieren? De kerkeraad vraagt zich tenslotte af, of bij het niet-verlenen van de gevraagde concessie en het als gevolg daarvan zich gaan ‘smaldeelen’ van het gezelschap, niet alle botsing met de autoriteiten zal kunnen worden vermeden, ‘En hoe dan hunne Godsdienstige vrijheid zou moeten geacht worden daarbij onredelijk belemmerd te zijn, kunnen wij niet inzien.’

De gouverneur kan zich met de zienswijze van de hervormde kerkeraad wel verenigen. Hij voegt er onder meer aan toe: ‘De adressanten behooren allen tot den gezeten Burgerstand’. De minister van eredienst is van hetzelfde gevoelen als de gouverneur. Hij adviseert de Koning ‘om dewijl

59 Het lijkt ons dat er meer verschillen waren dan in vorm. Immers, in 1843 bezoeken de leden de godsdienstoefeningen in eigen gemeente niet.

60 Het origineel heeft “nog”.

60 Het origineel heeft “nog”.

60 Het origineel heeft “nog”.

61 Deze heeft blijkbaar het advies gegeven zich tot de koning te wenden.

[p. 56]

zij’ - de adressanten - ‘door zich te verdeelen geen autorisatie noodig hebben’ etc., op het verzoek niet gunstig te beschikken.⁶²

Het gezelschap waagt na de afwijzing een nieuwe poging. Het tweede adres - gedateerd 27 augustus 1843 - geeft geen andere gezichtspunten, behalve dat wordt gesteld dat het conventikel niet veertig, maar reeds langer dan een halve eeuw bestaat. Ook dit request wordt van de hand gewezen mede ‘uit hoofde er geene meerdere of andere motive’ worden aangevoerd'.⁶³

De ondertekening van de beide requesten omvat respectievelijk 30 en 25 personen - alsmede in beide gevallen 11 niet met name genoemde vrouwelijke echtgenoten. Zij luidt als volgt.⁶⁴

	geb.j.	geb.pl.
Berend Adriaan Berends en vrouw	1784		bakker
Hendrik van den Broek en zijn vrouw:	1802	Arnhem	kantoorbediende
Helena Hendriks	1793		bij huwelijk: naaister
Rutger Brouwer	1779	Westervoort	huisknecht; in 1812 gehuwd met Berendina Evers, dienstbode
Gottfried Otto Donner^65	1821	Arnhem	boekhouder; in 1844 gehuwd met C.J. Ch. Donner
J. van Duren
Theodorus Evers en zijn vrouw:	1788	Arnhem	kleermaker
Reintje Reinders	1793	Otterlo
Jacob Fröhwein en zijn vrouw: Janna Voortman	1796		horlogemaker
Anthonij H.R.E. Goedhart	1808	Arnhem	schilder; in 1836 te Arnhem gehuwd met Tonia van der Wart
Jan Heggers en vrouw	1778	Arnhem	bakker; later lid van de Afgescheiden gemeente
M. van der Horst en vrouw
Hendrik de Jongh	1787	Wehl	kuipersknecht; gehuwd met Philippina M. Bemener
H. Kerkkamp
W. Kerkkamp
(G.)J. Kolenbrander
J. Kooper en vrouw
Hendrik D. Lantsink	1780		mr. schilder; huwt 1812 Reiniera Goedhard, zonder beroep
O.F. Lincker
C.M. Lunstroot

62 De genoemde adviezen worden - evenals het request - bewaard Herv. Ered. 1 juni 1843, no. 1.

63 Herv. Ered. 25 okt. 1843, no. 12.

64 Namen van vrouwelijke echtgenoten zijn, voor zover gevonden, door ons toegevoegd.

65 Afgescheidenen van 1834 en nageslacht, a.w. 262, G.O. Donner, zoon van J.C. Donner en A. Koopman overleed te Arnhem 1886.

[p. 57]

	geb.j.	geb.pl.
J. Martini
P. Moes
W.C. Nibbelink
A. Ninkman en vrouw
G. Riemer
L. Roelofsen en vrouw
Herman Christoffel Schmitz^66	1801	Elten	ambtenaar belastingen
H. Stooter en vrouw
H. van der Vegt en vrouw
H. Wagener
Hendrik van de Wall	1785	Arnhem	molenaar; later lid Afgescheiden gemeent

Ons is niets bekend van de verdere lotgevallen van dit conventikel. De voorman Van de Wall sluit zich aan bij de Afgescheiden gemeente, Schmitz doet na verhuizing (naar Tiel) hetzelfde, Brouwer vermoedelijk ook. We mogen wel aannemen dat nog enige leden de overstap hebben gemaakt of slechts bij Brummelkamp hebben gekerkt en dat één en ander het einde van dit oude gezelschap heeft betekend.

66 Hierna lid C.A.G.K. te Ommeren en vanaf 1853 te Tiel; men zie hoofdstuk 8 (Tiel).

5. Gemeentelijk leven 1843-1858

Uit de notulen van de kerkeraad blijkt, dat reeds spoedig nadat het leven van de gemeente vaste vorm had verkregen, enige personen zich aansloten - zij behoren uiteraard niet tot de ondertekenaars van de requesten van juli en september 1843.⁶⁷

In juni 1844 wil ds. Brummelkamp de geschorste predikant H.P. Scholte laten voorgaan.⁶⁸ Schriftelijk wordt tegen dit voornemen geprotesteerd door J.J. Arnaud Jz., J. van Dulken, J. van Gumster, D. Perebolt en H. van de Wall. ‘Do Brummelkamp wederlegd der Vergadering deze zwarigheid’, maar

‘Broeder J. Brummelkamp heeft... nog wel eenige zwarigheid... hoofdzakelijk om den rust en de vrede in de Gemeente te bewaren, terwijl de zwarigheid bij de overige broeders door de inlichtingen van Do. Brummelkamp meer uit den weg geruimd is’.

Besloten wordt de volgende dag 's morgens om half acht in de kerk een vergadering te beleggen met de bezwaarden. We lezen verder niet over deze zaak, zodat we mogen aannemen dat de raad van vader J. Brummelkamp is gevolgd. Kort daarop verklaart ds. Brummelkamp, sprekende over de

67 Not. kerker. 26 sept. 1843, art. 3,5; 24 okt. 1843, art. 2-6; 31 okt. 1843, art. 2; 18 juli 1844, art. 3. We noemen: Hendrik van de Wall, R. Brouwer en vrouw; wonende te Oosterbeek: J. Binnenkant, A. Westenberg, H. Bruijl.

68 Reeds 1 febr. 1844 - enige dagen na het overlijden van Scholte's eerste vrouw (23 jan.) - had Brummelkamp Scholte daartoe uitgenodigd; vergel. DERDE DEEL 164-166.

[p. 58]

theologische opleiding te Arnhem,⁶⁹ dat hij zicht afvraagt of het niet nodig zal zijn, zich metterwoon naar Ommen te begeven, teneinde daar ds. A.C. van Raalte te helpen in de opleiding. De verslagenheid hierover in de kerkeraad is groot; de gemeente te Arnhem is klein en zwak - zal het vertrek van Brummelkamp met zijn studenten haar niet naar de ondergang voeren? De diaken/scriba W. Otto oppert de mogelijkheid dat Brummelkamp niet naar Ommen gaat, maar dat Van Raalte en zijn school naar Arnhem zullen verhuizen. De gemeente Arnhem en van de omliggende plaatsen zouden dan ten behoeve van Van Raalte ƒ 1000,- moeten bijeenbrengen. Ds. Brummelkamp zegt toe over deze zaak aan laatstgenoemde te zullen schrijven.⁷⁰ Een maand later kan worden medegedeeld dat Van Raalte naar Arnhem zal komen.⁷¹ Er is blijkbaar voldoende steun uit de gemeenten van de classis toegezegd.

De economische toestand en derhalve ook van de financieel-zwakke Arnhemse gemeente, wordt er in deze tijd niet beter op. Het siert Brummelkamp en zijn Arnhemse Afgescheidenen dat er in de kerkeraad bij herhaling wordt gesproken over de nood der armen: gebrek aan aardappelen, brandstof en ‘warme spijzen’.⁷² In nauw verband hiermee staat ongetwijfeld dat begin 1846 twee nieuwe diakenen worden benoemd: Andries Matthias Donner en inzonderheid voor de armen te Oosterbeek Hendrikus Bruijl.⁷³ Zoals bekend heeft de nood van vele behoeftigen te Arnhem de gedachte aan emigratie aldaar een krachtige stimulans gegeven. Maar ook aan de uitvoering werd aandacht besteed.⁷⁴ In mei 1846 werd door Van Raalte en Brummelkamp voorgesteld en door de ‘Vereeniging van Christenen voor de Hollandsche volksverhuizing naar de Vereenigde Staten in Noord-Amerika’ besloten een paar behoeftige gezinnen naar Noord-Amerika te doen vertrekken en daartoe voorschot te geven uit de kas der vereniging.⁷⁵ Dit voortvarend handelen maakte het volgende mogelijk.

‘Op den 28en der Meimaand 1846 zijn door de Vereeniging alzoo naar Amerika overgeholpen Derk Arnaud, schrijnwerker, 38 jaren oud, en zijne vrouw Louise Cramer, 36 jaren oud, en hunne kinderen Derkje,

69 Men zie voor deze opleiding onder meer; blz. 26; Den Hartogh, Christelijk Gereformeerd Seminarie; H. Bouwman, Onder veilige hoede - De Theologische School te Kampen gedurende de jaren 1854-1924, Kampen s.a.

70 Not. kerker. 25 juli 1844, art. 3.

71 Idem. 27 aug. 1844, art.3.

72 Onzes inziens werd er te Arnhem in de kerkeraad vaker gesproken over het diaconale werk dan in andere gemeenten. Bijvoorbeeld: not. kerker. 20 nov. 1845, art. 4-5; 11 dec. 1845, art. 3; 1 jan. 1846, art. 3; 13jan. 1846, art. 3.

73 Not. kerker. 26 febr. 1846, presentie en art. 10.

74 We ontlenen de meeste bijzonderheden in het hier volgende gedeelte aan J.A. Wormser, Schat in aarden vaten I, 104-151. In gedeelten van P.J. Risseeuw, Landverhuizers, Nijkerk 1982 vinden we de lotgevallen van enige Arnhemse emigranten - onder meer in een brief van de familie D. Arnaud - in roman-vorm beschreven.

75 Midden april 1846 werd door enige leden van de Arnhemse gemeente ‘ingeschreven’ ten bate van de kas der vereniging (vermoedelijk in de vorm van een al dan niet renteloos voorschot): A. Brummelkamp ƒ 1000,-; A.C. van Raalte ƒ 500,-; J. Binnenkant ƒ 100,-; W. Otto ƒ 200,-; H. van de Wall ƒ 300,- - Wormser, Schat in aarden vaten, I, 110.

[p. 59]

Jacolina, Janna en Jan Jacob⁷⁶; alsmede Willem Kwinkelenberg, verwer, 40 jaar, en zijne vrouw Neeltje Francijntje Arnaud, 42 jaar, en hunne kinderen Jan Jacob, Klazientje, Derk en Geertruida⁷⁷; bij welk gezelschap zich voegden Jan Jacob Arnaud, timmerman, 32 jaar, en zijne vrouw Nieske Gerritsen, 25 jaar.

Deze, allen leden der Christelijke Afgescheiden gemeente, zijn door vele broeders en zusters in den morgen van genoemden dag uitgeleid, na alvorens in de Kerk vergaderd geweest te zijn, alwaar zij bij het zingen van Psalm 121 Gode en zijner genade biddende werden aanbevolen. Ze zijn per stoomboot vertrokken naar Rotterdam, om vandaar over te steken naar Philadelphia.’⁷⁸

Nog op 20 augustus 1846 was er geen sprake van dat Van Raalte zou emigreren. Op die dag moet de kerkeraad uitspreken ‘buiten magte te zijn’ zijn tractement uit te betalen. Zijn Eerwaarde ontvangt de vrijheid ‘naar elders om te zien’. Met het oog op deze zaak zal een gemeente-vergadering worden gehouden. Het zal moeilijk vallen voor het tractement gelden bijeen te brengen, en ‘konde zulks al, door den geest van vertrek naar Noord-Amerika toch in de gevolgen⁷⁹ zeer moeijelijk vol te houden zoude zijn’.⁸⁰ Het besluit tot emigratie moet bij Van Raalte zijn gevallen kort na bovengenoemde datum.⁸¹ Circa 20 september neemt hij afscheid te Arnhem en te Velp, en vertrekt met vrouw en kinderen 24 september 1846 via Rotterdam naar New York.⁸² Het precieze aantal van degenen die uit de gemeente in de laatste maanden van 1846 en na het gezin Van Raalte zijn geëmigreerd staat niet vast. Er waren, zoals we zagen, reeds twaalf personen als ‘voorhoede’ gegaan; in de notulen van 22 oktober 1846 lezen we van attestaties afgegeven aan de gezinnen van J. van Gumster en H. van de Wall.⁸³

Na lang aarzelen moet worden besloten, als gevolg van de uittocht naar Amerika, het kerkgebouw te verkopen. Voor een bedrag van ƒ 4000,-wordt in zekere Reijman een koper gevonden die het gebouw voor ƒ 200,- per jaar aan de gemeente verhuurt.⁸⁴ Het transport van het

76 Het gezin Derk Arnaud is in 1843 tot de gemeente toegetreden; we vinden de ouders niet bij de ondertekenaars van de requesten 1843. De not. kerker. van 22 aug. 1843, art. 2 vermelden dat D. Arnaud, schrijnwerker, heeft geholpen bij het maken van de preekstoel voor het kerkgebouw Varkensstraat.

77 Derk Arnaud en Willem Kwinkelenberg waren zwagers.

78 Wormser, a.w. I, 112-113. Tengevolge van slecht weer en averij landde het schip niet in Philadelphia maar in Boston (Risseeuw, a.w. 70-76). De bestemming van vele emigranten uit Drenthe, Overijssel en Gelderland was gelegen in de staten New York en Michigan.

79 Wij lezen: in het vervolg.

80 Not. kerker. 20 aug. 1846, art. 7.

81 Van Raalte was in juli 1846 ernstig ziek geweest. Nog herstellend verklaarde hij aan Brummelkamp thans te zien dat de emigranten niet alleen een leider behoefden, maar dat men diende te proberen hen bij elkaar te houden in kolonies waar zich een geordend kerkelijk leven zou kunnen ontplooien. Wormser, a.w. I, 124-125.

82 Wormser, a.w. I, 127-128.

83 Not. kerker. 22 okt. 1846, art. 6.

84 Idem 27 okt. 1846, art. 2-4; 12 nov., art. 6; 15 febr. 1847, art. 7; 11 maart, art. 4.

[p. 60]

gebouw vergt echter de goedkeuring van de Koning. Een desbetreffend request is gedateerd 12 maart 1847. en is slechts getekend door A Brummelkamp en W. Otto, scriba. Dezen geven te kennen

‘Dat zij, door het vertrek van velen naar de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, zich in de noodzakelijkheid bevinden, hun Kerkgebouw staande in de Varkensstraat Wijk C No. 108 en 109 te moeten verkoopen, en het zelve van den kooper tegen eenen billijken prijs in huur, ten gebruike tot uitoefening van hunne Godsdienst, over te nemen, daar die gelden waarvoor dit gebouw is gekocht, door diegenen zijn voorgeschoten, welke het Land verlaten, waardoor de Gemeente in de verpligting gebracht wordt de gelden te restitueeren’.⁸⁵

Bij koninklijk besluit van 29 april 1847, no. 75 wordt de gevraagde goedkeuring verleend.⁸⁶

We krijgen de indruk dat 1 januari 1847 de kerkeraad als samenstelling heeft: ds. A. Brummelkamp; J. Brummelkamp, ouderling. Diaken zijn: H. Bruijl, A.M. Donner en W. Otto.⁸⁷

Na de notulen van de kerkeraadsvergadering van 1 september 1848, stuiten we op een hiaat, dat een lang tijdvak omvat: het tweede notulenboek begint met een gemeentevergadering van 20 april 1859. Inmiddels is A. Brummelkamp vertrokken naar Kampen - 29 oktober 1854 -, is het tijdvak waarin ds. G.W. van Houte aan de gemeente te Arnhem was verbonden voorbij.⁸⁸ De gemeente is vacant. Uit het tijdvak 1848 tot 1859 zijn ons evenwel de onderstaande feiten bekend.

In de eerste plaats: vermoedelijk rond 1851 wordt S. van Jeveren ouderling; A.M. Donner bekleedt dit ambt van 1853 tot 1857.⁸⁹ In 1851 wordt het gehuurde kerkgebouw in de Varkensstraat verlaten en wordt het

85 Herv. Ered. 2 april 1847, no. 6.

86 Idem 4 mei 1847, no. 12.

87 Presentie in not. kerker. 1 jan. 1847. Is deze conclusie juist, dan betekent dit dat A.A. Gerritsen geen diaken meer was.

88 Gijsbert Willem van Houte werd in 1817 te Amsterdam geboren en overleed te Wijhe in 1872. Gehuwd in 1852 met Johanna Maria W. Tieleman, dochter van de echtgenote van A. Brummelkamp. Van 1850 tot 1854 docent aan de Opleidingsschool te Arnhem. Diende na het vertrek van Brummelkamp naar Kampen, de gemeente te Arnhem, zonder aldaar te zijn bevestigd. Van 1859 tot aan zijn emeritaat aug. 1871, predikant te Elburg. De Haas I, 139-140. Volgens Dijk, a.a. 26 dec. 1936, werden er in de tijd dat ds. Van Houte te Arnhem stond, geen notulen gelezen ‘slechts wat losse aanteekeningen bleven bewaard’. Dijk concludeert, onzes inziens terecht, dat ds. Van Houte geen prijs stelde op het maken van notulen. Men zie voor deze zaak het volgende hoofdstuk, paragraaf 3.

89 NCA 1851-1859, presentie. Simon van Jeveren, geboren 1803 Te Schiedam, ‘spekslager’, kwam in 1849 uit Schiedam naar Arnhem. We zouden kunnen zeggen dat hij zijn predikant Brummelkamp is gevolgd. Hij was te Schiedam één der eerste ouderlingen (ZEVENDE DEEL register). Van Jeveren en zijn (tweede) echtgenote H. van der Kruijt, ontvangen in sept. 1860 kerkelijke attestatie naar Lippenhuizen (Fr.) ‘zich aldaar voegende tot hunne kinderen’ (Ledenregister 1843). De tweede echtgenote van Van Jeveren had nl. uit haar eerste huwelijk een dochter C.H. de Kock; deze was gehuwd met H. van Lokhorst (van 1860-1869 predikant te Lippenhuizen). In A. Markus, Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw, Arnhem 1907, vinden we bij Oeverstraat (429-430): ‘Op den hoek der Vossensteeg’ - thans Vossenstraat - ‘had men de slagerij van S. van Jeveren, waar later de kruidenierszaak van Wijnkoop gevestigd was’.

[p. 61]

reeds genoemde pand, een ‘dubbel heerenhuis’ in de Bakkerstraat ‘Wijk D, no. 178’ gekocht. Mevrouw J.J. Zeelt uit Baambrugge schonk daartoe ƒ 25.000,-, aangezien het gebouw ook de Theologische school zou huisvesten.⁹⁰ Dit gebeurde tot 1854. De aankoop ging gepaard met enige strubbeling doordat de kerkeraad⁹¹ aanvankelijk bezwaar maakte tegen het vragen van autorisatie aan de Koning. Toch legt genoemd college eind 1851 noodgedwongen het hoofd in de schoot ‘vermeenende dat daarin niets zal zijn te veranderen’.⁹² Ook uit deze gang van zaken blijkt hoezeer A. Brummelkamp gekant was tegen een oppermacht van de overheid over de kerk.⁹³

Tenslotte, de emigratie - behalve de reeds genoemden, emigreerden in de jaren 1846 tot 1858, voor zover bekend de volgende personen. Hendrik van de Wall vertrekt met zijn vrouw en twee kinderen in 1846 naar Noord-Amerika; diaken Hendrikus Bruijl uit Oosterbeek volgt met echtgenote en vier kinderen eind 1847.⁹⁴ In 1857 emigreert ouderling Andries Matthias Donner met zijn vrouw Hendrica Johanna Eemsing⁹⁵ en twee kinderen naar Albany, New York, Verenigde Staten.⁹⁶ Terzijde merken we op dat eind 1863 korenmolenaar Seth Nibbelink, gewezen diaken, en echtgenote met zes kinderen eveneens naar de Nieuwe wereld gaan.

90 Endedijk, a.w. 29.

91 Ook uit de hierover gevoerde correspondentie, onder meer met het gemeentebestuur, blijkt dat de kerkeraad in 1851 als samenstelling had: A. Brummelkamp; S. van Jeveren, ouderling. Diaken waren: A.M. Donner en W. Otto (scriba).

92 Herv. Ered. 4 aug., no.7; 3 nov., no.12; 27 dec 1851, no.5.

93 Vergelijk Te Velde, Brummelkamp 117-119, 354.

94 Hendrikus Bruijl (ook de spelling Bruil komt voor), geb. 1817 te Doetinchem, timmerman, huwde te Oosterbeek (gem. Renkum) 23 febr. 1839 Jenneke Bongers. Zij kwamen om toen het stoomschip ‘Phoenix’ 21 nov. 1847 op Lake Michigan door brand onderging (Ledenregister 1843; Ligterink, Landverhuizers 93). Wij vonden geen gegevens over het lot van hun kinderen.

95 Zij was de dochter van Jan Eemsing (1798-1869) en Cornelia Bemener. De boerderij van de familie Eemsing te Velp was één van de eerste plaatsen van samenkomst voor de Afgescheidenen aldaar; vgl. hoofdstuk 4 (Velp).

96 Schelhaas e.a., a.w. 262-263.

6. Gemeentelijk leven 1859-1869

Als in april 1859 de gemeente als het ware weer tevoorschijn treedt, worden we geconfronteerd met een vergadering van ‘mansleden’. Het blijkt dat er tot voor kort slechts één ouderling was: S. van Jeveren. Diaken waren Johannes Hormel⁹⁷ en W. Otto. De vergadering die vijftien personen omvat, wordt gepresideerd door W. Otto. Deze verklaart dat de kerkeraad thans als ontbonden moet worden beschouwd ‘door de voor de gemeente zo ongelukkige omstandigheid met het voorgevallene omtrent de zaak van den Ouderling van Jeveren...’.⁹⁸ Aangezien laatstgenoemde heeft bedankt als ambtsdrager, stellen de diakenen voor een ouderling

97 Johannes Hormei, geb. 1821 te Arnhem, kleermaker, huwt in 1849 te Arnhem Emilia Philippina J. Donner, geb. 1823, evenals A.M. Donner kind van Joh. Chr. Donner en Aleida Koopman.

98 Uit NCA 15 sept. 1859, art. 17 blijkt dat Van Jeveren in staat van faillissement was verklaard; ook dan wordt vermeld, dat hij heeft bedankt als ouderling.

[p. 62]

en (nog) een diaken te verkiezen. De keuze voor ouderling valt op Jacob van der Wart⁹⁹ en voor diaken op G. Janssen.¹⁰⁰

H.H. Middel (1802-1882)

Al spoedig hierna geraakt de gemeente verdeeld door het optreden van zekere J.C. Bekking, die leerling zou zijn geweest aan het seminarie van de Vrije Schotsche Kerk te Amsterdam.¹⁰¹ Bekking had, uiteraard met toe stemming van de kerkeraad, in de zomer van 1859 enige malen te Arnhem ‘gepreekt’ en hij zou dit ook in de komende maanden mogen doen ‘mits kerkelijke getuigschriften kunnende produceren’. Al spoedig kwamen er echter klachten tegen Bekking. Diaken W. Otto nam het voor hem op, maar de drie andere ambtsdragers (Van der Wart, Hormel en

99 Jacob van der Wart geb. 1818 te Wageningen, kleermaker, huwt in 1849 te Arnhem Catharina Johanna Donner geb. 1820 dochter van J.C. Donner en A. Koopman. Het gezin emigreert in 1868 naar Albany, New York, Verenigde Staten.

100 Not. kerker. 20 april 1859, art. 2.

101 Het seminarie ‘voor binnen- en buitenlandsche Evangelisatie’ werd in 1852 geopend; het stond onder leiding van ds. Carel A.F. Schwartz. Men zie: Den Hartogh, Christelijk Gereformeerd Seminarie passim.

[p. 63]

Janssen) menen onder meer dat zijn getuigschrift uit Winterswijk welke plaats hij in 1855 had verlaten, verjaard is.¹⁰² Het blijkt noodzakelijk de zaak op de classicale vergadering te brengen, en deze stelt - met voorbijgaan van het voor of tegen van de persoon Bekking - vast dat het optreden van deze niet-bevoegde niet kan worden geduld ‘als zijnde strijdig met Gods Woord en de orde der Kerk’. Hoewel de gemeente als geheel zich onderwerpt aan het oordeel van de classis, moet worden vastgesteld dat deze zaak tot veel deining en verdeeldheid aanleiding had gegeven.¹⁰³ Ds. H.H. Middel die 12 februari 1860 te Arnhem werd bevestigd schrijft:

‘De verdeeldheid was daar zeer groot; dewijl J. Bekking uit het seminarium van Ds. Schwartz aldaar eene allerakeligste scheuring had weten te verwekken, en om mij te weren, mijn zedelijk karakter allergruwelijkst belasterd had, dat hij echter schriftelijk heeft herroepen, toen hij vreesde in regters handen te zullen geraken. Zijn goddeloos gedrag werd eindelijk kenbaar, en met achterlating van aanzienlijke schulden, koos hij het hazenpad.
Slechts twee huisgezinnen bleven terug. Al de anderen mogt ik met Gods zegen weder aan de gemeente terugwinnen...’.¹⁰⁴

Begin 1860, nadat ds. H.H. Middel¹⁰⁵ zijn intrede heeft gedaan en zijn woning Weezenstraat 69a heeft betrokken, omvat volgens J. Dijk de gemeente slechts 40 mannelijke en 54 vrouwelijke personen, in totaal 94 zielen.¹⁰⁶ Aan het einde van dit jaar is de samenstelling van de kerkeraad als volgt: H.H. Middel; W. Otto, J. van der Wart, ouderlingen. Diaken zijn: D. Esser, Dk. Janssen Gz.¹⁰⁷

Middel staat te Arnhem tot 17 maart 1864; hij vertrekt wegens de zwakke gezondheid van zijn vrouw naar het landelijke Wolphaartsdijk. We constateren dat zijn arbeid te Arnhem zegenrijk is geweest, niet alleen volgens zijn eigen getuigenis,¹⁰⁸ maar bovenal op grond van het vermelde in de notulen van kerkeraad en classis. In meer dan één gemeente waar Middel heeft gestaan, heeft hij vrede gesticht, bewaard of een dreigende scheuring voorkomen. Typerend is dat, als er een tekort is ontstaan door de rente der schuld die op het kerkgebouw rust, Middel ƒ 178,- per jaar, zo lang als nodig is, van zijn tractement - groot ƒ 700,- laat vallen.¹⁰⁹ Met

102 Door NCV 24 febr. 1858, art. 8; 4 aug. 1858, art.8, 10 wordt bevestigd dat Bekking ‘eenige tijd de gemeente te Winterswijk gedient heeft...’.

103 Not. kerker. 15 aug., art. 9; 5 sept., art. 4-7; 7 sept. 1859, art. 2; NCA 15 sept. 1859, art. 12.

104 H.H. Middel, Eenvoudig verhaal van Gods menigvuldige reddingen uit de grootste nooden, 's-Gravenhage 1866, 102 (herdruk Houten/Utrecht 1983, 96). J. Dijk, a.a. 12 dec. 1936, noemt Bekking ‘een bedrieger en een indringer’.

105 Harmen Hendriks Middel werd in 1802 te Oude Pekela geboren en overleed te Wolphaartsdijk in 1882. Na bedrijfsleider in een ankersmederij te Amsterdam te zijn geweest, was hij predikant te Gorinchem 1845; Middelburg 1850; Deventer 1856; Doesburg 1858; Arnhem 1860; Wolphaartsdijk 1864. Men zie voor hem EERSTE DEEL register; De Haas I 195-196.

106 J. Dijk, a.a. 14 nov. 1936; de statistiek (bijlage II) geeft voor 1860 een hoger aantal, namelijk 163. Wellicht houdt dit verschil verband met het ‘terugwinnen’ van leden, waarvan hierboven wordt gewaagd (citaat van Middel).

107 Not. kerker. 12 juni 1860, presentie. D(irk) Esser was ‘Inspecteur bij de Spoorwegen’.

108 Middel, a.w. 102-103.

109 NCA 7 okt. 1862, art. 5.

[p. 64]

grote wijsheid leidt hij het geding dat de kerkeraad te Tiel tracht aan te spannen - ook voor de classicale vergadering - tegen het lid van de Arnhemse gemeente, de latere ouderling Abraham Meijer.¹¹⁰ Deze had in het weekblad De Bazuin¹¹¹ een stuk geschreven ‘Strijdt voor het geloof’, waarin de zogenaamde ‘Week der gebeden’ - in de vorm van interkerkelijke gebedssamenkomsten - werd getypeerd als verloochening en miskenning van ‘de zaligmakende werkingen van Gods Geest’. Deze ‘week’, aan het begin van het jaar, werd te Tiel reeds gedurende enige jaren onderhouden.¹¹² Nadat het stuk van Meijer in De Bazuin was verschenen, verzocht ‘Tiel’ in dit blad een weerlegging te mogen plaatsen, maar dit werd door de redactie geweigerd. De Heraut, destijds nog onder leiding van ds. C.A.F. Schwartz, nam het artikel echter wel op.¹¹³ Op de klacht van de kerkeraad te Tiel, waarbij was gevoegd het verzoek Meijer onder de kerkelijke tucht te plaatsen, wordt geantwoord, dat de kerkeraad te Arnhem zich niet bevoegd acht, Meijer vanwege deze zaak te vervolgen, aangezien de gewraakte publicatie valt onder de verantwoordelijkheid van de redactie van De Bazuin.¹¹⁴ Als deze zaak op de classicale vergadering wordt gebracht, keuren de afgevaardigden het zich wenden tot De Heraut af, daar dit blad ‘zich hoogst vijandig tegen de Afscheiding in Nederland betoont’. De vergadering - die te Arnhem wordt gehouden -besluit aan Meijer een briefje te schrijven waarin hij wordt verzocht te komen en zich te verantwoorden; dit is blijkbaar enigszins scherp van toon. Meijer antwoordt dat hij ‘geen roeping gevoelt zich over iets uit te laten’ en noemt daarbij onder meer Spreuken 15 vers 1.¹¹⁵ De classis kan zó deze zaak niet afhandelen, maar wijst wel het voorstel van ‘Tiel’ af, namelijk te trachten te voorkomen dat A. Meijer naar de Theologische School te Kampen gaat.¹¹⁶ Tijdens de volgende vergadering wordt ‘met groote meerderheid’ besloten dat A. Meijer voor de classis schulbelijdenis zal behoren te doen. Ds. Middel, wel zachtmoedig, maar zijn overtuiging

110 Abraham Meijer - hij tekent vaak: A. Meijer Hzn - werd in 1834 te Grijpskerke (Zld.) geboren als zoon van Hendrik Meijer en Catharina de Koker. Hij huwt in 1862 te Arnhem Gijsberta Helena van Houweninge, geb. te Gorinchem. In de huwelijksacte staat aangaande Meijer vermeld ‘zonder beroep’. Evenzo bij de geboorte van zijn eerste zoon, Abraham (GA Arnhem, geboorten; 4 nov. 1863). Toch heeft hij rond 1862 een betrekking bekleed; want als hij wordt uitgenodigd te verschijnen in de classicale vergadering van 13 mei 1862, antwoordt hij niet te kunnen komen ‘dewijl zijn Patroon op reis is... en spoed eischende medicijnen moeten bereid worden’. (NCA 13 mei 1862, art. 12). We kunnen derhalve denken aan ‘apothekersassistent’.

111 De Bazuin, 10e jrg., 7 maart 1862. Overigens: in genoemd artikel, dat tamelijk lang was, kwam de ‘Week der gebeden’ slechts zijdelings ter sprake; het thema was de vraag naar de middellijke of onmiddellijke werking van de Heilige Geest.

112 Men zie hiervoor hoofdstuk 8 (Tiel).

113 De Heraut, 13e jrg., 11 april 1862.

114 Not. kerker. 10 april 1862, art.3; NCA 13 mei 1862, 10.

115 Spreuken 15 vers 1: Een zacht antwoord keert de grimmigheid af; maar een smartend woord doet de toorn oprijzen.

116 NCA 13 mei 1862, art. 10-14. A. Meijer is uit eigen wil, voor zover we weten, nimmer student te Kampen geworden.

[p. 65]

niet verloochenend en zijn ‘schaap’ niet in de steek latend, verklaart er van overtuigd te zijn dat ‘de groote meerderheid’ van zijn kerkeraad zich niet meer met deze zaak zal inlaten.¹¹⁷

En hiermee eindigt het geval A. Meijer voorzover het de kerkelijke vergaderingen betreft. In april 1863 wordt de beschuldigde gekozen tot ouderling; hij zal dit ambt vele jaren bedienen.

Begin 1861 telt de kerkeraad als leden: H.H. Middel; J. van der Wart, W. Otto, ouderlingen. Diaken zijn: D. Esser, J.B. Papst.¹¹⁸ Ph.J. Vissers.¹¹⁹ In het tijdvak 1862-1869 zijn de volgende personen - afgezien van de predikant - ambtsdrager; we zien dat tweemaal een oud-ouderling tot diaken wordt gekozen.

ouderling
J. van der Wart	1862
W. Otto	1862-1863
A. Meijer	1862-1869
J.R. Nickel	1864-1866
Chr. Dijkman	1869-1869
diaken
J.B. Papst	1862-1864
Ph.J. Vissers	1862-1869
J. Kooy	1862-1866
W. Otto	1865
Willem Schimmel^120	1866
J. van der Wart	1867
J.V. Baars	1868-1869
E.J. Anneveld	1869^121

In de vacature ontstaan door het vertrek van ds. Middel - 13 maart 1864 - wordt na enige maanden voorzien door ds. Pieter Meinderts Dijksterhuis¹²², gekomen van Groningen; hij staat te Arnhem van 20 november 1864 tot 27 december 1868. Zijn tractement bedraagt ƒ 1200,-.

Zoals de statistiek laat zien, zette de onder ds. Middel begonnen groei der gemeente zich voort; het aantal zielen steeg van ongeveer 180 tot 270. Aanstonds na de bevestiging van Dijksterhuis stelt hij in de kerkeraad de verkiezing van ambtsdragers aan de orde. Hij wekt op zich in deze te gaan gedragen naar de Dordtse kerkenorde: geen ‘vrije’ stemming meer, maar verkiezen uit een tweetal door de kerkeraad geformeerd. Dit college laat zich overtuigen, evenals enige dagen daarna de

117 NCA 7 okt. 1862, art.9-10.

118 Johan Balthazar Papst, houthandelaar. Dk. Janssen Gzn. onttrekt zich als diaken na de verkiezing van Papst, aangezien deze volgens zijn mening een ‘nieuweling’ is (not. kerker. 10 april 1861, art. 4).

119 Philippus Jacobus Vissers, beeldhouwer.

120 GA Arnhem. Huwelijk Willem Schimmel, 27 aug. 1851, no. 160. De bruidegom, weduwnaar, is 37 jaar; geboren te De Bilt (Maartensdijk), timmerman.

121 Op de dag van de vereniging met de Kruisgemeente - zoals we zullen zien 25 juni 1869 - had de kerkeraad van de Christelijk Afgescheiden gemeente de samenstelling: Chr. Dijkman, A. Meijer Hz., ouderlingen. EJ. Anneveld, J.V. Baars en Ph.J. Vissers waren diakenen.

122 Pieter Meinderts Dijksterhuis, geb. 1814 te Zijldijk (Gr.), overleden te 's-Gra-veland 1882. Predikant te Middelstum en 't Zand 1840; Dordrecht 1841; Genderen 1848; Dordrecht (tweede maal) 1851; Groningen 1852; Arnhem 1864; 's-Gravenhage 1869; Uithuizermeeden 1873; 's-Graveland 1880. Hij was lid van een aantal synoden; tijdens zijn eerste predikantschap te Dordrecht heeft hij het Zuid-Hollandse kerkverband bewaard voor ontbinding door het independentisme van H.P. Scholte. Men zie voor hem De Haas I, 102-103; vorige delen, register - speciaal TWEEDE DEEL.

[p. 66]

gemeente-vergadering.¹²³ In 1867 keert hij zich in de classisale vergadering krachtig tegen het voorgaan van de Tielse predikant J. Brummelkamp in de Hervormde kerk te Delfshaven.¹²⁴

P.M. Dijksterhuis (1814-1882)

123 Not. kerkeraad 8 dec., art. 1; 11 dec. 1864, geen artikelen.

124 NCA 14 mei 1867, art. 15.

7. Instituering van de Kruisgemeente (1856)

De Kruisgemeente te Arnhem is ontstaan uit een conventikel dat sedert 1851 bijeenkwam; zij werd 17 april 1856 geïnstitueerd.¹²⁵ Zowel uit het korte relaas van haar ontstaansgeschiedenis¹²⁶ als door het vergelijken van haar ledenregister met dat van de Afgescheiden gemeente blijkt dat zij niet is ontstaan door overgang van leden van laatstgenoemde, maar dat een kleine twintig jaar na het ontstaan van de gemeente rond A. Brummelkamp, zich - rechtstreeks door breken met de Hervormde kerk - een gezelschap heeft gevormd.

125 We raadpleegden in GA Arnhem: ‘Notulenboek van de Gereformeerde gemeente onder 't kruis te Arnhem 1856-1869’, ‘Ledenregister Gereformeerde gemeente onder 't kruis 1856-...’ en ‘Doopboek 1856-1880’ (hierin ook enige gegevens betreffende huwelijken).

126 De ‘préambule’ hierna genoemd.

[p. 67]

Het ontstaan van de Kruisgemeente wordt beschreven in een ‘préambule’ in het notulenboek.

‘De vereenigde leedemaaten der Gerefformeerde gemeenten te Arnhem zig gedrongen voelende om het Hervormde Kerkgenootschap te moeten verlaten, volgens hunne eenmaal afgelegde Belijdenis als opregte gerefformeerde leeden, Dewijl dat Kerkgenootschap De Gronden hunner belijdenis verlaten. En vele schadelijke en verderfelijke dwalingen hadden ingevoerd en alzoo het geheele ligchaam der kerke bedorven hebbende, zijn zij volgens Gods Woord en hunne belijdenis uit het zelve uitgegaan. En wensten aan hun belijdenis getrouw te blijven tot de dood! volgens Art. 28 Ned. Gel. Bel.¹²⁷
Van dien tijd af, namelijk van 1851 hebben zij verkeerd in een partikulier huis¹²⁸ onder leiding en stigting van Dirk van Brummen welke door oefeningen uit Gods Woord onze zielen stigten. Dog bleven verstooken van de bediening der verbondsteekenen dewijl zij voor dien tijd nergens mede verbonden waren als toen nog niet kunnende zien waar Christus Zijne kudde leegerde. Dog hunne ziele het omzwerven moede wordende en zeer begeerig wordende naar het gebruik der verbondsteekenen, zoo zijn zij te samen vergaderd ten huize van J. Hoffman, hebbende daar te samen het Aangezigte des Heeren gezogt dat Hij hun den Regten Weg mogte wijzen, waar Hij Zijn kudde leegerde.- Nadat zulks was geschied zijn zij eenpariglijk beslooten om zig te vereenigen met de Gereformeerde Kerk onder 't Kruis in ons Nederland. Dewijl die Gemeentens getrouw waren gebleven bij de Leer, Tugt en Dienst der Vaderen welke vast gesteld is op het Nationaal Synode te Dordregt 1618 en 1619. Hiermede dan overeenstemmende hebben zij den 1 Maart 1856 Geschreven aan Den leeraar C. van den Oever te Rotterdam. Aan welke wij onze geheele zaak hebben te kennen gegeven en ZEW verzogt tot ons over te komen en ons in den Schoot der kerke op te neemen en tot zulk een einde ons behulpzaam te zijn. ZEW eenig bezwaar hebbende uit ons schrijven, heeft hier over met ons door brieven gehandeld. Welke bezwaren door ons werden weggenomen zoo dat ZEW toen aan ons verzoek heeft voldaan en is tot ons over gekomen.¹²⁹ En nadat ZEW met ons heeft gesproken over veele zaake de Kerk betreffende. En onzer aller begeerte verneemende en de belijdenis hoorende heeft ZEW onder ons gepredikt uit Psalm 69 v.33.¹³⁰
Na het eindige der Predikatie voor God en de gansche vergadering van een Getal van zeventien leeden, welker Namen in het leedematen boek staan aangeteekend. En heeft de zelve na hunne afgelegde belijdenis met een toespraak van inzeegening bevestigt. En daar na alles beslooten met Gebed en Dankzegging. En het zingen van Psalm 134 v.3.
...’.¹³¹

Kort nadat C. van den Oever, zoals bekend één van de leidende personen uit de Kruisgemeenten, Arnhem heeft bezocht, komen de ‘mansledematen’ opnieuw bijeen, en wel op 28 maart 1856. Na gebed door Peter Smit, wordt overgegaan tot het verkiezen van twee ouderlingen en twee diakenen. De keuze valt op Derk Jan van Brummen en Jacobus Gerrit de Bruijn, als ouderling; Matthijs Kruik en Elibartus Johannes Weymarshausen¹³²

127 “Dat een iegelijk schuldig is zich bij de ware kerk te voegen.”

128 Vermoedelijk hetzelfde huis als het hierna genoemde: dat van Jan Hoffman, landbouwer, in de Kortestraat.

129 Datum wordt niet vermeld; deze moet worden gezocht tussen de genoemde van 1 maart en 28 maart 1856 (zie hierna).

130 Psalm 69 vers 33: De zachtmoedigen, dit gezien hebbende, zullen zich verblijden; en gij, die God zoekt, ulieder hart zal leven.

131 Volgt de ondertekening door de nader te noemen (vier) leden van de kerkeraad.

132 Ook: Weijmarshuizen.

[p. 68]

als diaken. Op 17 april 1856 komt Van den Oever voor de tweede maal naar Arnhem, en na te hebben gepreekt over 1 Petrus 2 vers 2,¹³³ bevestigt hij de vier bovengenoemden in hun ambt. Deze datum is derhalve die van de instituering van de Kruisgemeente te Arnhem. In dezelfde samenkomst wordt een kind gedoopt van Willem Smit en Johanna P. Hexel.¹³⁴

133 1 Petrus 2 vers 2: En, als nieuwgeboren kinderkens, zijt zeer begerig naar de redelijke onvervalste melk, opdat gij door dezelve moogt opwassen;

134 Not. kerker. 28 maart en 17 april 1856.

8. Eerste leden van de Kruisgemeente

Een afzonderlijke lijst van de ‘eerste leden’ voorin het ledenregister geeft ons een indruk van de samenstelling van de gemeente bij de instituering.¹³⁵

	geb.j.
Jurriën Machiel Bresser^136 en zijn vrouw: Margrieta van Herkhuizen	1835	metselaar
Derk Jan van Brummen	1825	aanvankelijk koperslager; 24 mei 1857 predikant; 5 dec. 1860 gehuwd met Hendriena Hoffman
Jacobus Gerrit de Bruijn en zijn vrouw: Elizabeth van Piggelen	1822	bloemkweker; ook: bloemist
Christina Dibbink Willemina Kristina van Doorn Wilhelmina van Doorn-Gerritsen		weduwe
Jan Fitski en zijn vrouw: Johanna Elizabeth Schouten	1831	geb. te Nijkerk; magazijnbediende
IJ.E. Heijtenga Hendrik Karei
Matthijs Kruik en zijn vrouw: Maria Dekker		echtpaar vertrokken met attestatie
Steven van Manen en zijn vrouw: Geurdina van de Wall	1825	landbouwer
Cornelia Meulenbroek-de Weerd
Wilhelmina Otten
Nicolaas Petersen		met attestatie vertrokken
Jan Roode	1817	metselaar; ‘vervallen lid’
Kaatje Ruimerman
Peter Smit
Willem Smit en zijn vrouw Johanna Petronella Hexel	1824	kamerbehanger
Jan Peter Thewald en zijn vrouw: Jannetje Hendrika Dijkhorst	1817	geb. te Nijmegen; arbeider vóór huwelijk: winkelierster; ‘vervallen lid’

135 De lijst is niet geheel in overeenstemming met de rest van het ledenregister. Het vinden van bijzonderheden (leeftijd, beroep etc.) werd ten dele gestuit door het ontbreken van de bevolkingsregisters Arnhem.

136 Bij de cursief-gedrukte namen staat:‘afgesneden’. Dit gebeurde merendeels rond 1859; in enige gevallen vanwege het volgen van ds. C. van den Oever te Rotterdam na zijn afzetting als predikant.

[p. 69]

	geb.j.
Elibartus Johannes Weymarshausen (Weijmarshuizen) en zijn vrouw:	1829	schilder
Hendrika Bresser		naaister
Daniel de Willigen en zijn vrouw: Aartje Dibbink	1819	geb. te Vlaardingen metselaarsknecht naaister
Bovenstaande lijst omvat 30 personen.
Volgens het ‘Doopboek 1856-1880’ behoorden de volgende personen eveneens tot de eerste leden.
Berend ten Cate en zijn vrouw: Catharina Rouwendaal	1832	geb. te Ambt Ommen; turfschipper
Hendrik van der Graaf en zijn vrouw: Antonia Rouwendaal	1825	schipper
Willem Brinkman	1827	smidsknecht
Jan Husken (Hüsken) en zijn vrouw: Grada B. Herbers

9. Gemeentelijk leven 1856-1869

De jonge gemeente draalt niet in het zich metterdaadvoegen in het kerkverband van de Kruisgemeenten. Het blijkt dat zij op 29 juli 1856 behoort tot de classis Amsterdam.¹³⁷ Van Brummen en J.G. de Bruijn zullen in de jaren 1857 tot 1869 behoren tot de regelmatige bezoekers van de ‘Algemeene Kerkelijke vergaderingen’.¹³⁸ C. Kloppenburg (Amsterdam) wordt de consulent der gemeente; van hem ontvangt D.J. van Brummen zijn opleiding tot predikant.¹³⁹ Op 24 mei 1857 wordt hij door Kloppenburg tot predikant bevestigd.¹⁴⁰ Deze ontwikkeling maakte een mutatie in de kerkeraad noodzakelijk: Hendrik Karei wordt in augustus 1856 - reeds dan wordt vermeld dat Van Brummen ‘tot de heilige bediening is overgegaan’ - als ouderling gekozen.¹⁴¹ Diaken Kruik die naar elders vertrekt, wordt opgevolgd door Steven van Manen.¹⁴² Jan Roode wordt gekozen tot ‘kerkvoogd’.¹⁴³ Dit laatste zal zijn verricht met

137 NAVGK 256.

138 Ibidem register.

139 Not. kerker. 7 aug., 27 nov. 1856. Tot augustus 1859 bevatten de notulen geen artikelen.

140 Derk Jan van Brummen werd 7 nov. 1825 te Arnhem geboren; hij overleed 25 nov. 1902 te Dordrecht. Hij stond als predikant te Arnhem van 24 mei 1857 tot 10 nov. 1867; te Katendrecht 1867; Woerden 1869; Oud-Beijerland 1872; Dordrecht 1876. In 1896 ging Van Brummen met een groot deel van zijn gemeente over tot de christelijke gereformeerde kerk. Zoals reeds vermeld huwde hij in 1860 te Arnhem Hendri(e)na Hoffman, dochter van de reeds genoemde Jan Hoffman (bij wie de gemeente aanvankelijk vergaderde), landbouwer en van Bartje van Marbeek. Men zie voor hem De Haas I, 58-59.

141 Not. kerker. 7 aug. 1856.

142 Idem 20 maart 1857.

143 Idem 30 okt. 1857.

[p. 70]

het oog op het tractement van de predikant en het huren van een lokaal in de Weerdjesstraat; de ruimte in de Kortestraat kon blijkbaar circa 1857 de gemeente niet langer bevatten.¹⁴⁴ In oktober 1857 wordt van S. van Manen ƒ 300,- geleend ‘ten behoeve van de kerk’.¹⁴⁵

Het grote conflict binnen de Kruisgemeenten - 1858 en 1859 - waarbij Cornelis van den Oever c.s. buiten het kerkverband geraakten,¹⁴⁶ laat ook ‘Arnhem’ niet onberoerd. Vier leden worden onder censuur gesteld en enige maanden later afgesneden, namelijk J.M. Bresser en zijn vrouw M. van Herkhuizen, alsmede de diaken E.J. Weymarshausen en zijn vrouw H. Bresser - zij worden bevonden ‘schuldig aan scheurmaking omtrent Ds. C. van den Oever’.¹⁴⁷

In 1860 heeft de kerkeraad als samenstelling: ds. D.J. van Brummen; J.G. de Bruijn, H. Karei, ouderlingen. Jan Hüsken is diaken. In 1862 wordt als tweede diaken gekozen de blijkbaar teruggekeerde E.J. Weymarshausen. Het volgende jaar brengt de vervanging van J. Hüsken door Jan Fitski. Dan rijzen er opnieuw moeilijkheden met het echtpaar Weymarshausen-Bresser. Zij onttrekken zich, na te zijn vermaand ‘wegens het geven van ergernis van wereldgelijkvormigheid in het dragen van vreemde kleederen, Zephanja 1 vers 8c en Timotheus 3 vers 8a’.¹⁴⁸ Maar, voor de tweede maal keert het echtpaar met schuldbelijdenis tot de gemeente terug.¹⁴⁹ In de notulen lezen we over deze jaren weinig bijzonderheden. Wèl, dat behalve de censuur over het echtpaar Weymarshausen c.s., de kerkelijke tucht betrekkelijk vaak wordt bediend. We vonden dat dit gebeurt wegens: ‘stijven van een lasteres’, ‘lastering tegen de ouderlingen’, ‘ontheiligen van de dag des Heeren’, ‘hoererij en echtbreuk’, afzetterij, dronkenschap en het ‘beschuldigen van den predikant van hoogmoed, eigenliefde, zelfzucht, enz.’ Nadat ds. Van Brummen Arnhem heeft verlaten -10 november 1867 - is de samenstelling van de kerkeraad: J.G. de Bruijn, H. Karei, W. van Schooneveld, ouderlingen. Diaken zijn J. Fitski en W. Mekking. Na tevergeefs een beroep te hebben uitgebracht op ds. D. Klinkert te Rotterdam, valt de keuze met 13 van de 25 stemmen op Hendrik Marinus van der Vegt,¹⁵⁰ predikant van de kleine kruisgemeente te Bierum (Gn.). Deze neemt het beroep aan en wordt 1 oktober 1868 bevestigd.¹⁵¹

144 Daar de gemeente geen rechtspersoonlijkheid bezat, zal, naar we veronderstellen het lokaal in de Weerdjesstraat zijn gehuurd. Dijk, a.a. 18 dec. 1937, vermeldt, dat in 1857 de Kruisgemeente is verhuisd van de Kortestraat (‘of liever: Gorte-makersteeg’) naar de Weerdjesstraat. De heer J. Fitski had het bovengedeelte van het tweede huis vanaf de Vossenstraat doen inrichten tot vergaderzaal (‘thans no.162’).

145 Not. kerker. 20 okt. 1857.

146 ZEVENDE DEEL 230-232, alsmede de daar genoemde literatuur.

147 Not. kerker. 25 maart, 5 aug. 1859.

148 Idem 2 sept. 1863, art. 2.

149 Idem 1 mei 1866, art. 2.

150 H.M. van der Vegt werd in 1831 te Zwolle geboren en overleed in 1915. Na enige tijd bij ds. J. Plug te Amsterdam te hebben gestudeerd, werd hij in 1863 tot de predikdienst toegelaten. Bierum 1863; Arnhem 1868; Heerde 1878; Utrecht 1896; emeritus 1906. Toen hij in 1896 werd beroepen door de Christelijke Gereformeerde Kerk te Utrecht werd dit beroep aanvaard. Men zie voor hem De Haas II, 344.

151 Honderd vijftig jaar 18. De Haas II, 344 noemt als datum van bevestiging 8 sept. 1868.

[p. 71]

H.M. van der Vegt (1831-1915)

10. De vereniging van de Christelijk Afgescheiden gemeente en de Kruisgemeente in 1869

Ds. Van der Vegt en ouderling J.G. de Bruijn waren beiden lid van de ‘Synodale Vergadering’ van de Kruisgemeenten - officieel: de Gereformeerde Kerk in Nederland - die van 8 tot 10 juni 1869 te Rotterdam werd gehouden en op 24 juli daaraanvolgende te Amsterdam werd voortgezet.¹⁵² Deze vergadering diende te oordelen over de voorstellen door de Afgescheidenen gedaan en zo nodig in gewijzigde vorm te doen, te komen tot vereniging van de beide kerkverbanden. Laatstgenoemde groep hield haar synode van 16 tot 23 juni 1869 te Middelburg. Zoals bekend, kwam de vereniging donderdag 17 juni 1869 te Middelburg tot stand en werd zij te Amsterdam donderdag 24 juni 1869 bevestigd. J.G. de Bruijn was niet slechts, zoals vermeld, lid van de synodale vergadering te Rotterdam (-Amsterdam), maar maakte tevens deel uit van de commissie die te Middelburg de vereniging aannam.¹⁵³ Dit alles leidde er

152 NAVGK 508.

153 Ibidem 528.

[p. 72]

toe dat Van der Vegt en de Bruijn aanstonds na hun terugkeer te Arnhem - op 24 of 25 juni 1869 - wisten te bereiken dat de kerkeraden van beide gemeenten op vrijdag 25 juni werden samengeroepen voor een gecombineerde vergadering.¹⁵⁴ Tegenwoordig waren alle ambts-dragers van de Kruisgemeente H.M. van der Vegt; J.G. de Bruijn, H. Karel; W. Mekking, J. Fitski. Bij de kerkeraad van de Afgescheiden gemeente ontbrak ouderling A. Meijer¹⁵⁵; aanwezig waren: C. Dijkman; E.J. Anneveld, J.V. Baars en Ph.J. Vissers. Ds. van der Vegt fungeerde als praeses. Nadat beide kerkeraden hun instemming met de synodale besluiten hebben betuigd, verklaart de praeses de vereniging - plaatselijk - voor gesloten. Hij houdt een korte toespraak

‘den wensch uitdrukkende, dat de goddelijkheid dezer vereeniging uit hare vruchten moge kenbaar worden, en Kerkenraad door gemeenschappelijk dragen der Ark des Heeren en Gemeenteleden door onderling broederlijk verkeer, de welvaart van Sion bevordere onder leiding en door bewerking van 's Heeren Geest’.

Vervolgens wordt besloten aanstaande zondag de vereniging door eenzelfde formule in de ‘Bakkerstraat’ en in de ‘Weerdjesstraat’ bekend te maken; deze zal in beknopte vorm de besluiten der beide synoden bevatten alsmede bekendmaking van de gekozen naam van het verenigd kerkverband: Christelijke Gereformeerde Kerk.¹⁵⁶ Verder lezen we in artikel 6 van de notulen:

‘Het voorstel komt ter tafel om op donderdag den 1 julij een dank- en biduur te houden voor de getroffene vereeniging en met algemeene stemmen aangenomen. Na discussie wordt tevens bepaald, dat voor dien avond de plaatsen in het kerkgebouw in de Bakkerstraat algemeen zullen worden vrijgesteld, welk gebouw voor die gelegenheid zal worden gebruikt. - Een en ander zal aan de Gemeente worden bekend gemaakt.’

De vereniging van 1869 komt te Arnhem nagenoeg geruisloos tot stand. Er rijst geen verzet in de beide delen van de dan één-geworden gemeente.¹⁵⁷ Begin 1869 telt de Afgescheiden gemeente 270 zielen en de Kruisgemeente circa 132.¹⁵⁸ Bepaald wordt dat de zittende ambtsdragers tot aan hun aftreden de zorg voorhun eigen groep zullen behouden. Al spoedig wordt besloten dat de kerkzaal in de Weerdjesstraat geen dienst

154 Voor het, hier volgende, zeer nauwkeurige verslag van deze vergadering raadpleegden we not. kerker. (Kruisgemeente) 25 juni 1869.

155 Deze betuigde kort daarna zijn algehele instemming met beginsel en uitwerking der vereniging.

156 Handelingen en Verslagen 992-996.

157 Niet in iedere plaats was dit het geval. De Kruisgemeenten te Enkhuizen, Lisse en Tricht gingen in het geheel niet mee met de vereniging. In bijvoorbeeld Rotterdam, Alblasserdam en Schoonhoven ontstond over de ‘vereniging’ verdeeldheid.

158 Vgl. bijlage II; C.M. Kwantes, Jaarboekje Gereformeerde kerk in Nederland 1869, Houten/Utrecht 1984, 25. Endedijk, a.w. noemt voor de Kruisgemeente in 1868 als aantal belijdende leden: 147. Dit aantal lijkt ons te hoog; met de kinderen zou de omvang van deze gemeente in 1869 dan meer dan 200 zijn geweest.

[p. 73]

meer zal doen - de ene plaats van godsdienstoefening zal de Bakkerstraat zijn¹⁵⁹.

Hoewel buiten ons tijdvak vallend, vermelden we tenslotte dat er in de eerste jaren na 1869 wèl moeilijkheden zijn ontstaan. Deze zijn niet zonder meer het gevolg geweest van de vereniging, maar waren voor een groot deel verbonden aan de persoon van ds. Van der Vegt. Endedijk schrijft:

‘Allereerst bleek, dat ds. Van der Vegt zijn theologische en geestelijke achtergrond (uiteraard) niet verloochende. In de kruisgemeenten leefden andere opvattingen¹⁶⁰ inzake de Doop, het genadeverbond, de wedergeboorte, de aard van de prediking enz.... Daarbij kwam nog, dat de leden van de vroegere afgescheiden gemeente danig moesten wennen aan de uiterst bizarre wijze waarop ds. Van der Vegt met de Bijbel omging. Hij schijnt een meester te zijn geweest in de vergeestelijking van allerlei Bijbelverhalen’.¹⁶¹

De rust in de gemeente keert terug in 1878, met het vertrek van ds. Van der Vegt. Deze wordt opgevolgd door de wijze Korstiaan Kleinendorst,¹⁶² die te Arnhem staat van 23 maart 1879 tot 26 oktober 1884.

159 Not. kerker. 28 juli 1869, art. 3.

160 Bedoeld is: andere opvattingen dan in de hoofdstroom der Afgescheidenen. Toch dient te worden bedacht dat de “ligging” van de Afgescheiden gemeenten variatie vertoonde. Endedijk, a.w. 33: “Was ds. Middel een eenvoudig man, overigens met een sterk mystieke inslag, ds. Dijksterhuis was uit ander hout gesneden”.

161 Endedijk, a.w. 40-41. Uitvoerig over de periode 1869 tot 1878: Ibidem 39-44.

162 De Haas I, 154-155.