De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 26]

Hoofdstuk 1
Provinciale vergaderingen 1835-1870

In aansluiting op de ‘Inleiding’ willen we in dit hoofdstuk enige algemene zaken noemen aangaande het leven van de Afgescheiden gemeenten in ‘Gelderland Boven’.¹

In de eerste plaats merken we op dat de notulen van bovengenoemde vergaderingen tamelijk compleet zijn bewaard gebleven. Daarbij dient in acht te worden genomen dat ‘Gelderland’ in het tijdvak 1835 tot 1846 enige malen tezamen met de Overijsselse gemeenten vergaderde. In 1847 ontstaat er zowel in Overijssel als in Gelderland, een schisma. Als gevolg daarvan formeert zich in deze provincies een tweetal groepen: de ‘Geldersen’ die tot 1852 weinig band bezaten met de hoofdstroom der Afgescheidenen; en de ‘Zwolsen’ of ‘Synodalen’ die met de gemeenten in de noordelijke provincies, in Zuid-Holland etc. één kerkverband bleven vormen.² Het notulenboek van Gelderland - en voor het tijdvak van het schisma van de ‘Geldersen’ - vertoont een hiaat van na 25 juni 1846 tot 10 maart 1850.³

Als algemene typering van het kerkelijk leven gedurende de eerste decennia, menen we te mogen zeggen, dat dit op tal van punten iets wanordelijks vertoonde.⁴ De Dordtse kerkenorde was, zoals we reeds zagen, bij Anthony Brummelkamp niet zó in ere als bij de voormannen De Cock, Dijksterhuis, Los en Van Velzen. De leerlingen van Brummelkamp te Arnhem, van wie we hier noemen J.W. ten Bokkel, J.F. Bulens, G.W. van Houte, W. Koopmann, J.W. Legrom, A.G. de Waal, К. Wilde-

1 In dit hoofdstuk putten we uit HPVG en HPVOv/G.

2 Tot de ‘Zwolsen’ behoorden in Overijssel de gemeenten te Dalfsen, Hasselt, Nieuwleusen, Rouveen, Staphorst, Steenwijk - later ook Genemuiden, Zwolle, Vollenhove, Kampen en Deventer. In Gelderland: Elburg, Hattem, Heerde - later ook Twello, Beekbergen en Apeldoorn. De Overijsselse gemeenten zullen vanzelfsprekend in dit boek nagenoeg niet worden genoemd.
Tot de ‘Geldersen’ behoorden de overige gemeenten in Gelderland en Overijssel, alsmede enige kerken uit andere provincies, zoals we nader zullen zien.

3 De notulen van de eerste vergadering na het ‘hiaat’ - die van 10 maart 1850 - vermelden dat in deze ‘Gelderse’ provinciale synode afgevaardigden waren van acht gemeenten uit Gelderland; verder uit Overijssel van: Hellendoorn, Holten en Ommen; uit de provincie Utrecht: Kockengen en Oud-Loosdrecht; tenslotte uit Hellevoetsluis en Scharnegoutum (Fr.). In de loop van de jaren 1850 tot 1854 zonden eveneens afgevaardigden naar deze vergaderingen: Assen, Dordrecht en Leiden. Bij Te Velde, Brummelkamp 200, vinden we een uitvoerige beschrijving - met literatuurverwijzing - van de omvang van de ‘Geldersen’. Ook lezen we bij Te Velde, a.w. (214): ‘In de jaren 1845-1849 werden er in Brummelkamps gebied... twaalf provinciale vergaderingen gehouden. Van slechts vijf daarvan heeft men notulen in de officiële boeken ingeschreven.’.

4 Men zie ook de opsomming bij Te Velde, a.w. 213-216.

[p. 27]

boer, J. Wildenbeest en P.R. de Wit⁵ - zij stonden òf hun gehele diensttijd of een deel ervan in één van de classes Arnhem en Varsseveld - zetten merendeels de lijn van hun leermeester voort. Het verwondert derhalve niet dat het leven van de kerken in het Gelderse verband - afgezien van het isolement gedurende de jaren 1847 tot 1852.⁶ - enige crises heeft gekend.⁷

5 Dit negen-tal alsmede A. Brummelkamp, PJ. Oggel, C. Steketee Az., A.C. Fris en G. Wissink tekenden het ‘Verbindingsformulier voor aankomende predikanten’, geplaatst voorin HPVG, boek nr. 1. Behalve A. Brummelkamp zelf, waren zij kortere of langere tijd student aan de Arnhemse opleidingsschool (1842-1854). Voor de latere studenten zie men: H. Bouwman, Onder veilige hoede, Kampen s.a. 113.

6 De ‘hereniging’ werd (landelijk) bezegeld op de synode van 1854, gehouden te Zwolle.

7 We zullen op elk van deze gebeurtenissen terugkomen in de hoofdstukken die handelen over de desbetreffende classes en over genoemde gemeenten. Men zie paragraaf 6.

1. Eerste vergadering

De ‘Eerste Provinciale Kerkvergadering... in vereeniging met de Overijsselsche gemeenten te Zwolle...’ wordt 21 december 1835 gehouden ‘ten einde een adres te teekenen aan Z.M. den Koning...’.⁸ Dit collectieve request werd verzonden door personen uit twaalf gemeenten in Overijssel en vier in Gelderland namelijk Apeldoorn, Beekbergen, Hattem en Heerde.⁹ In het verzoekschrift wordt door enige honderden personen verklaard zich te hebben afgescheiden omdat het Hervormd kerkbestuur ten eerste ‘inplaats van de gereformeerde leer te handhaven al het kenmerkende daarvan zoekt te ondermijnen’ zoals blijkt uit het in 1816 ingevoerde ondertekeningsformulier voor aankomende predikanten; ten tweede: genoemd bestuur wèl de ongereformeerde predikanten kan verdragen, maar die de gereformeerde leer voorstaan vervolgt en ontzet

‘gelijk gebleken is in de uitwerping van de Eerwaarde Godzalige Heeren Ds de Cock..., Ds Scholte..., Ds Brummelkamp..., Ds Meerburg... en in de nu reeds herhaalde schorsing van Ds van Velzen..., welke alle niets tegen maar alles vóór de handhaving van de eere Gods, de waarheid en regten der Gereformeerde Kerk hebben gedaan...’.

Het request, waarin vrijheid van godsdienstoefening werd gevraagd, werd, evenals een aantal andere afgewezen.¹⁰

8 HPVG onder 21 dec. 1835. We merken op dat het houden van provinciale vergaderingen aan de formatie van classes voorafging; immers - zoals vermeld in de ‘Inleiding’, de eerste classicale indeling is van begin 1838 (Apeldoorn, Hattem).

9 De personen uit deze vier gemeenten die het adres tekenden, zullen we in de hoofdstukken van dezelfde naam vermelden. Literatuur aangaande dit verzoekschrift: J. Bosch, Om waarheid en recht, Kampen 1933, 113-114; Freek Pereboom e.a., ‘Van scheurmakers, onruststokers en geheime opruijers...’. - De Afscheiding in Overyssel, Kampen 1984, 228-231. Het request werd gedrukt: Adres ingediend door de gereformeerden in Overyssel en Gelderland. Met eene voorrede en geleidende missive aan Z.M. den Koning, door A. Brummelkamp... ('s-Gravenhage 1836).

10 Pereboom, a.w. 230; Te Velde, Brummelkamp 109.

[p. 28]

2. Vergaderingen gehouden in 1836

Zes vergaderingen werden genotuleerd.¹¹ Zij werden gehouden in de regio Hattem, en gezien de vertegenwoordiging moet eerder worden gesproken van een classicale dan van een provinciale samenkomst. De volgende gemeenten kwamen bijeen: Apeldoorn, Beekbergen, Elburg, Epe, Hattem, Heerde en Voorst. Op de eerste vergadering worden afgevaardigden benoemd naar de synode die van 2 tot 12 maart te Amsterdam zal worden gehouden. Gekozen worden A. Brummelkamp en ouderling H. Mulder te Epe.¹²

Op 9 mei wordt A. Brummelkamp beroepen als predikant voor ‘de gemeenten in Gelderland Boven en Overijssel’ op een tractement van ƒ 1200.¹³ Maar op 1 juni deelt laatstgenoemde mede voor dit beroep te hebben bedankt; hij blijft predikant van Hattem, maar is bereid ook Apeldoorn, Beekbergen, Elburg, Epe en Heerde te bedienen.¹⁴

11 De eerste werd gehouden tussen 1 jan. en 2 maart; de tweede tussen 12 maart en 9 mei; verder: 9 mei, 1 juni, 19 sept, en 19 nov.

12 Handelingen en Verslagen 23 - uit ‘Beneden-Gelderland’ was aanwezig G. van Wijgerden, ouderling te Zuilichem.

13 De bij dit besluit betrokken Overijsselse gemeenten waren niet vertegenwoordigd; zij worden wel opgesomd: Dalfsen, Nieuwleusen, Ommen, Rouveen, Staphorst en Zalk.

14 Merkwaardig is dat Victor Koningsberger, één der eerste ouderlingen van de C.A.G.K. te Leiden, deze vergadering als scriba dient. Koningsberger verbleef in die tijd te Hattem; hij vertrok in september 1836 naar Genève om daar te worden opgeleid tot predikant. Men zie voor hem ZESDE en ZEVENDE DEEL passim.

3. Het jaar 1837

In dit jaar zien we dat het aantal gemeenten dat samenkomt zich uitbreidt: Oene, Twello op de Veluwe en Varsseveld¹⁵ in de Achterhoek.

Midden 1837 zendt ds. H.P. Scholte een door hem ontworpen kerkenorde aan een aantal provinciale vergaderingen.¹⁶ De verschillen met de Dordtse kerkenorde zijn groot, haar karakter is independentistisch. Hoewel aangenomen in Utrecht, Zuid-Holland, Beneden-Gelderland en Noord-Brabant, is haar geen lang bestaan beschoren geweest. De reactie van ‘Gelderland’ wordt geformuleerd op de vergadering van 5 juli. Zij luidt, samengevat, als volgt: bij de afscheiding heeft men verklaard de Dordtse kerkenorde te aanvaarden; het ontwerpen van een nieuwe geeft stilzwijgend te kennen dat de oude is verworpen; aannemen leidt tot verbreking van de gemeenschap met de ‘Gereformeerde Kerk in Nederland’¹⁷; de kerk kan niet van een provincie een kerkenorde ontvangen. Op grond van deze goed-gereformeerde overwegingen wordt besloten het ontwerp niet te onderzoeken.

15 Aanvankelijk wordt gesproken van ‘Dinxperlo’. De (latere) kerk te Varsseveld (gem. Wisch) telde in de eerste tijd ook leden te Aalten, Dinxperlo, Gendringen etc. Vgl. VIJFDE DEEL 91-96.

16 Kerkeördening van de Gemeente Jesu Christi, welke zich heeft afgescheiden van het in 1816 opgerichte Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap in de provinciën Zuid-Holland, Utrecht, een gedeelte van Noord-Brabant en Gelderland..., Amsterdam 1837. Men zie ook ZEVENDE DEEL 46-47.

17 Bedoeld zal zijn: met de historische Gereformeerde kerk in Nederland, waarin immers sedert 1619 de Dordtse kerkenorde van krachtwas geweest.

[p. 29]

Op 13 september worden A. Brummelkamp, Derk van Enk, ouderling ‘te Wezep, tot dusverre gecombineerd met de gemeente Hattem’ en C.G. de Moen, ouderling te Hattem, afgevaardigd naar de synode die van 28 september tot 11 oktober 1837 te Utrecht zal worden gehouden.¹⁸

18 Uit ‘Beneden-Gelderland’ was J. Straver, ouderling te Nederhemert, aanwezig.

4. De jaren 1838 tot 1846

Niet over elk van deze jaren dienen gebeurtenissen van algemene aard te worden vermeld. In de ‘Inleiding’ noemden we reeds de formatie van de classes Apeldoorn en Hattem in 1838, alsmede in 1842 de splitsing van eerstgenoemd verband in de classes Apeldoorn¹⁹ en Varsseveld.

Ook in de vergadering van 29 augustus 1838 wordt gehandeld over zaken die verband houden met de kerkenorde. De provinciale vergadering van Noord-Holland verzoekt ‘uit hoofde van bezwaar tegen enige artikelen der Utrechtsche kerkenorde’,²⁰ alsmede ‘om den toestand der Kerk in de Provincie Overijssel,²¹ eene Algemeene Synode te willen beleggen...’.

We hebben hier één van de merkwaardigheden uit de eerste tijd na de Afscheiding. Wat was het geval? Op 10, 11 en 13 augustus 1838 werd te Amsterdam een provinciale vergadering gehouden, waar ook de predikanten Brummelkamp, De Cock, Van Raalte, Scholte en Van Velzen aanwezig waren. Behandeld werden de zaken van de ‘eerste Amsterdamse twist’.²² Aan het einde der vergadering, als het ware ‘bij de rondvraag’, stelde ds. Van Raalte aan de orde of het zou zijn geoorloofd dat men zich in Overijssel - het gebied van vele potentiële Kruisgezinden - hield aan de Dordtse kerkenorde inplaats van aan de (synodale) Utrechtse van 1837. Het antwoord of advies vinden we niet in de notulen en de vraag rijst, welk kerkelijk gezag zulk een antwoord of advies zou hebben gehad. We lezen verder in de notulen van de bedoelde vergadering

‘Na vele gesprekken stelt Ds. van Velzen voor, dat ieder vrij zal zijn in het stuk de Kerke ordening, hetgeen door de vergadering wordt ingestemd, waaruit voortvloeit het voorstel om eene Synode bijeen te roepen, ten einde op eene wettige wijze de Kerkeordening van Utrecht te ontbinden’.

Het blijft onzeker, hoe we deze woorden van Van Velzen dienen te waarderen. De notulist, J.A. Wormser, was een verklaarde tegenstander van kerkenorde en ‘meerdere vergaderingen’.²³ Dan, 1838 kan worden beschouwd als één van de topjaren van verwarring in de Afgescheiden kerken. Wij wagen de veronderstelling dat Van Velzen geen heil zag in alsmede veel moeite verwachtte van de handhaving van de Utrechtse kerkenorde 1837 en dat hij daarom via de provinciale vergadering van

19 Vanaf 1848, als Apeldoorn is overgegaan naar de classis Hattem, classis Arnhem geheten.

20 Bedoeld is de synodale kerkenorde van 1837 (wel te onderscheiden van de in noot 16 genoemde provinciale kerkenorde van Scholte). Men zie Handelingen en Verslagen 1121-1157.

21 Alwaar in deze tijd de eerste “Kruisgemeenten” ontstaan; Handelingen en Verslagen 1158.

22 Men zie voor bedoelde vergadering DERDE DEEL 347-352.

23 Onder meer: EERSTE DEEL 155.

[p. 30]

Noord-Holland in overeenstemming met het hierboven geciteerde, liet schrijven aan ‘Gelderland’ etc.

‘... om alsdan aan de Synode te verzoeken aan elke gemeente vrijheid te geven welke Kerkorde zij wil gebruiken’.²⁴

Van Velzen is al kort nadien van deze denkbeelden teruggekomen en vanaf de synode 1840 heeft hij zich geheel ingezet voor een weer aanvaarden en handhaven van de Dordtse kerkenorde. In de Gelderse vergadering wekt het door hem geopperde aanstonds wel verzet. We lezen

‘Hiertegen verheffen zich vele stemmen; zien hieruit niet anders dan ordeloosheid, willekeur en vele andere onheilen tegemoet’.²⁴

Ook de scriba C.G. de Moen is tegen het voorstel van Van Velzen aangezien hij meent dat

‘vele opzieners door hunne handelingen toonen, wel degelijk eene leidraad nodig te hebben, gelijk zulks ook sedert eeuwen, door alle gereformeerde synoden nodig geoordeeld is...’.²⁴

Besloten wordt deze zaak in gedachten te houden en, zo nodig, met de provincie Noord-Holland ‘deswegens in nadere onderhandeling te treden’.²⁵

Op de volgende vergadering - 17 september 1839 - is de stemming geheel omgeslagen. We schetsten dit reeds in de ‘Inleiding’. In de notulen lezen we dat

‘alle broeders... wenschen... niet verder mede te werken tot het maken van wetten waardoor de conscientie der gemeente gebonden of gedwongen wordt in de zaken der godsdienst’.²⁶

We gaan in deze publicatie voorbij aan de bezwaren die in deze tijd bij Brummelkamp leefden tegen het opnieuwaanvaarden van de Dordtse kerkenorde, en die zich bijvoorbeeld uitten tijdens de synode 1840, aangezien deze niet direct de provincie Gelderland betroffen.²⁷ Nadat eind 1840 verwijdering was ontstaan binnen de Afgescheiden kerken tengevolge van de schorsing van H.P. Scholte, werd reeds spoedig de wens geuit een nieuwe synode bijeen te roepen. Zoals bekend leidde dit

24 HPVG 29 augustus 1838, art. 6.

24 HPVG 29 augustus 1838, art. 6.

24 HPVG 29 augustus 1838, art. 6.

25 Idem, art. 7.

26 HPVG 17 sept. 1839, art. 3. We zien uit deze gebeurtenis dat het verzet van Brummelkamp с.s. tegen de Dordtse kerkenorde een diepe achtergrond bezat. Op genoemde vergadering was C.G. de Moen niet aanwezig. Wel ds. H.P. Scholte, die als scriba fungeerde! De vergadering was hoofdzakelijk belegd met het oog op het beroepen van Brummelkamp door Schiedam. Scholte keerde zich fel tegen dit beroep. Over beroep van en gaan van Brummelkamp naar Schiedam: ZEVENDE DEEL 255-257.

27 Men zie hiervoor Handelingen en Verslagen 212-216; Te Velde, Brummelkamp 725-130.

[p. 31]

tot een vergadering die, na van 26 juli tot 2 augustus 1843 te Amsterdam te zijn bijeen geweest, onverrichterzake uiteenging.²⁸ Een deel der afgevaardigden vertrok reeds na twee dagen van vruchteloze besprekingen. Deze zaken kwamen aan de orde op de provinciale vergadering van 23 augustus 1843 gehouden te Apeldoorn.²⁹

Samenvatting notulen van deze vergadering
Art. 2. In de door Brummelkamp namens ‘Gelderland’ aan de andere provincies gedane aanschrijving tot het houden van een nationale synode, lezen we onder meer, dat verdenking van andere broeders moge wijken; zo licht wordt de broeder veroordeeld om zaken van minder belang: ‘... wij hebben wel toe te zien of geene Provintiën of afgevaardigden dier Provintiën... te verwerpen omdat zij in het stuk der kerkregeering eene andere zienswijze dan de onze openbaren’.
De provinciale vergadering van Gelderland verlangt van de synode onder meer ‘... Dat ter hereeniging der thans gescheurde gemeenten, en tot wegneming van oorzaken tot voortzetting van scheuring, de schorsing van Ds. Scholte eenvoudig worde opgeheven, daar er genoegzaam bewijs gegeven is, dat de gemeente wars is van zoodanige dingen, waarom de schorsing plaats vond.³⁰ Tegenover de bedenkingen, welke hiertegen opkomen, merken wij aan, dat de bestraffing openbaar geschied is, en de vergadering het doen kan met bijgevoegde verklaring, dat zij het niet doet met verloochening der tucht, maar tot behoud van het ligchaam Christi.’³¹
Verder: dat de synode het al dan niet dragen van het ‘ambtsgewaad’ vrijlate.
Art. 3. ‘De afgevaardigden³² deelen der vergadering mede, dat zij te Amsterdam met de broeders uit alle de andere provintiën des rijks ten bestemden tijd te zamen geweest zijn.’
Het bleek al spoedig ‘dat de lastbrieven zich in 3 soorten verdeelden’. De eerste soort verbood de afgevaardigden te vergaderen met hen die niet on-voor-waardelijk de besluiten van de synode 1840 aanvaarden: Noord-Holland, Groningen, Friesland, Drenthe en een gedeelte van Zuid-Holland (groep P.M. Dijksterhuis-S.O. Los). De tweede verklaarde zich tegen sommige besluiten van de synode 1840 en tegen de Dordtse kerkenorde, ‘maar beval overigens thans vergadering te houden met allen’: Zeeland, Utrecht en een gedeelte van Zuid-Holland (groep Scholte). De derde ‘beval hare afgevaardigden vergadering te houden met allen zonder eenige bepaling; alleen dan waren de afgevaardigden verbonden heen te gaan zonder vergadering gehouden te hebben, wanneer eenig gedeelte der tezamengekomene opzieners geweerd zoude worden om het al of niet vereenigd zijn in 't geen vroeger bepaald of verrigt was’: Gelderland, Overijssel, Noord-Brabant.
Aangezien geen overeenstemming werd bereikt over de vraag wie wel en wie niet tot de vergadering mochten behoren, verlieten de afgevaardigden van Zeeland, Utrecht, een gedeelte van Zuid-Holland (groep Scholte), alsmede Gelderland, Overijssel en Noord-Brabant de vergadering.

28 Handelingen en Verslagen 267-380.

29 Behalve in HPVG vinden we de notulen in Bouwman, Chrisis der jeugd 69-78.

30 De gronden voor de schorsing van ds. Scholte - geformuleerd door de synode 1840 Amsterdam - waren: het zich schuldig maken aan laster (aangaande de prediking van ds. S. van Velzen) en scheuring, alsmede het verwerpen van de Dordtse kerkenorde (Handelingen en Verslagen, 246-248, 261-262).

31 Naar wij menen kunnen de genoemde omstandigheden: het niet-ingang vinden van de zonde waartegen de schorsing zich richtte, het openbaar bestraft-zijn en het bewaren van de eenheid, geen gronden zijn de kerkelijke tucht te beëindigen.

32 A. Brummelkamp; J.W. ten Bokkel (sedert 16 juli 1843) predikant te Winterswijk, J. Visser, ouderling te Hattem.

[p. 32]

‘De Leeraars Van Raalte en Brummelkamp hebben... verklaard toch zooveel in hen zoude zijn alle verwijdering te keer te willen gaan, daarom ook bereid te blijven overal te arbeiden waar men zulks maar zal verlangen.’
Ook na het vertrek van genoemde groepen afgevaardigden werd geen overeenstemming bereikt, zodat op 2 augustus de overgeblevenen moesten besluiten uiteen te gaan ‘met de verklaring, dat de kerk niet vereenigd is, en er dientengevolge geen vergadering kon worden gehouden’.

Van Raalte en Brummelkamp hebben hun belofte waar gemaakt en bij herhaling voor de dissidenten Woord en sacramenten bediend.³³

Op grond van bovenstaand verslag kunnen we niet anders dan concluderen dat de verschillen tussen de provincies ingrijpend waren, en geenszins te herleiden tot zaken van minder belang, zoals het ambtsgewaad. Gelderland koos in feite de zijde van de geschorste Scholte die in deze jaren hoe langer hoe meer de gereformeerde koers kwijtraakte. Het verwondert niet dat een tijd van verwijdering aanstaande is. Vóór de synode van 1846 blijft het schisma echter sluimerend.

In de dubbele provinciale vergadering van Overijssel en Gelderland, gehouden 2 september 1846, wordt besloten de predikanten C.G. de Moen (Den Ham) en J. Wildenbeest (Varsseveld) ‘als commissie’ te zenden naar de synode die van 16 tot 24 september te Groningen zal worden gehouden.

Naar aanleiding van het onderzoek van hun lastbrief verklaren de twee afgevaardigden ter synode dat zij de Dordtse kerkenorde kunnen volgen ‘tot eenen regel omtrent de regering der Kerk’ voor zover deze met Gods Woord overeenkomt, tenzij zij het tegendeel met Gods Woord zouden kunnen bewijzen.³⁴

Maar op deze synode rijst een conflict over het al dan niet dragen door predikanten van het ‘ambtsgewaad’ - bestaande uit steek, bef, mantel en kuitbroek. De vergadering meent dat het in het geval dat haar wordt voorgelegd - ds. H.A. de Vos, gekomen uit Zwolle naar het Friese Marrum - noodzakelijk is, om ergernissen te voorkomen, het ambtsgewaad te blijven dragen. De Moen en Wildenbeest protesteren en waarschuwen dat de handelwijze der synode tot scheuring in Overijssel, Gelderland en in andere provincies zal leiden. De vergadering echter meent dat de bezwaren van De Moen en Wildenbeest voortvloeien ‘uit een niet gereformeerd beginsel van kerkregering’; en:

‘Mogten er eens scheuringen uit ontstaan, aan de zijde dergenen die niet gereformeerd willen zijn in de regering der Kerk, en het zoo nuttig, stichtelijk en voor het tegenwoordige noodzakelijk kenbaar gewaad niet willen dragen, maar eigenzinnig en ligtvaardig afleggen, dat dan die scheuring nimmer toegekend worde aan de Vergadering, maar aan hem, die deze zachte, liefelijke en welluidende banden en regels verscheurt en van zich werpt’.³⁵

33 M. te Velde, ‘J.A. Wormser en zijn vrije gemeente...’, in M.J. Arntzen e.a., Bezield verband, Kampen 1984, 268; VIERDE DEEL 280, Te Velde, Brummelkamp 193, 201.

34 Handelingen en Verslagen 385.

35 Over deze kwestie en het ambtsgewaad in het algemeen Handelingen en Verslagen 400-403, 410-412; Te Velde, Brummelkamp 193-197.

[p. 33]

5. De jaren 1847 tot 1854³⁶

Op 2 juni 1847 kwam te Zwolle een provinciale vergadering van Gelderland en Overijssel bijeen. Nadat verslag is uitgebracht van de synode Groningen 1846, wordt besloten aan de broeders in Groningen en Friesland te schrijven, dat men het aanvaarde over het ambtsgewaad niet aanneemt. Het besluit valt bij meerderheid van stemmen, want:

‘De ouderlingen van Rouveen en Staphorst zeggen, dat zij wel met de artikelen der Synode vereenigd zijn, benevens eenige andere broeders’.³⁷

De breuk werd openbaar toen de afgevaardigden van Overijssel en Gelderland op 23 september 1847 opnieuw te Zwolle bijeenkwamen. Vanwege het examen van vier candidaten waren ook zeven predikanten uit het noorden aanwezig. Na geruime tijd te hebben gesproken meende een deel der afgevaardigden niet samen te kunnen vergaderen met de overigen. Men ging uiteen³⁸ en daarna bestonden er tot 1853 - zoals reeds aangestipt - in Overijssel en Gelderland twee provinciale vergaderingen, één van de ‘Zwolsen’ - de synodalen - en één van de ‘Geldersen’ die tot 1854 (officieel) buiten het kerkverband stonden.

De synodalen zetten op 25 september 1847 te Rouveen de vergadering voort. Aanwezig waren de predikanten L. Dijkstra (Steenwijk), F.A. van Gijssel (Rouveen), R.H. Smit (Nieuwleusen), ouderlingen uit Dalfsen, Staphorst, Elburg en Hattem alsmede de hierna te noemen zeven afgevaardigden uit het noorden. We lezen in de notulen van de samenkomst

‘De... broederen, Leeraren en Ouderlingen vergaderd op de tweevoudige provinciale vergadering van Gelderland en Overijssel³⁹ om te examineren, doch na eenen dag gesproken en wedersproken te hebben, gebleek het dat men niet in vereeniging met de Afgescheiden kerk, op grond van de laatst gehouden Sijnode konde vergaderen noch examineren; daarom hebben zij zich onderling en te zamen verklaard met de kerk vereenigd te willen blijven, en na ernstige vermaningen, de broeders welke tegenstonden, verlaten en zich zamen vereenigd en zamengesteld, als vergadering om te examineren, gesterkt met de gecommitteerden van Groningen do. D. Postma, van Friesland do. D.J. van der Werp en do. B. Amsing, van Drenthe do. W. Kok en do. K.J. van Goor, alsmede do. T.F. de Haan voor de school van Groningen en Friesland en do. K.H. Talen uit de provincie Groningen, die zich... met deze vergadering hebbe kunnen vereenigen;...’.⁴⁰

36 In te Velde, Brummelkamp 198-225 worden het schisma in Overijssel en Gelderland alsmede de vele pogingen tot hereniging, op een uitvoerige en uitnemende wijze beschreven. Ten einde, ten opzichte van deze publicatie van recente datum, niet in herhalingen te vallen, zullen we ons hier beperken tot het voornaamste van genoemde zaken zoals deze hun neerslag vonden op de provinciale vergaderingen.

37 HPVOv/G 2 juni 1847, 2e sessie art. 3.

38 A. Brummelkamp was niet aanwezig; C.G. de Moen fungeerde als praeses. De notulen van deze vergadering zijn niet bewaard. In 1850 berustten zij bij ds. De Moen; zie hiervoor Te Velde, a.w. 199. Ook voor deze bijzonderheid: ‘9 leden (stemden) voor aanneming van de Groningse artikelen, 6 leden tegen, 5 verklaarden niets te kunnen zeggen, 1 hield zijn stem voor zichzelf’.

39 Op 23 september 1847 te Zwolle.

40 HPVOv/G 25 sept. 1847, art. 2. In marge staat: ‘Aanmerk. Zie omtrent dit artikel de notulen van den 13 Octob. 1847, art.4’.

[p. 34]

In deze vergadering werden de vier candidaten - dezen hadden verklaard ‘in eenheid met de synode-getrouwe kerken te willen leven’ - geëxamineerd. Hun namen: M.H.J. Bosch, K. van den Bosch, W.H. Frieling en E. Teunis.⁴¹

Reeds 13 oktober 1847 kwamen de ‘Zwolsen’ weer bijeen, en wel te Staphorst. Uit Gelderland waren vertegenwoordigd Elburg, Hattem en Heer-de.⁴² Het volgende wordt toegevoegd bij artikel 2 van de notulen der vorige vergadering.

‘De predikanten en ouderlingen in dit artikel vermeld, zijn niet van de Christelijke Afgescheidene Kerk gescheiden, ook niet de andere broeders welke met hen wilden vergaderen, dewijl zij tezamen tot voornoemde Kerk behooren, maar de eerst genoemden onderwerpen zich aan de besluiten der Sijnodale vergadering, gehouden in September des jaars 1846 binnen de stad Groningen, terwijl de laatsten zijnde de andere broeders, zich aan de besluiten der voornoemde Sijnode, en wel voornamelijk aan artikel 58⁴³ niet kunnende onderwerpen en daardoor, wat de Kerkregering aangaat van ons gescheiden zijn’.

Dezelfe vergadering bepaalde: in Gelderland ‘maken de gemeenten van Hattem, Elburg en Heerde eene classis’.⁴⁴

Op de synode van 1849 gehouden te Amsterdam verschenen afgevaardigden, zowel van de Zwolsen als van de Geldersen.⁴⁵ Laatstgenoemden ontvingen echter, nadat met hen uitvoerig was gesproken, geen zitting als leden der vergadering: genoemde afgevaardigden ‘toonden duidelijk met hunne gesprekken, het Gereformeerde beginsel in de Kerkregering te verwerpen, namelijk de onderwerping van een mindere aan een meerdere kerkelijke vergadering’. Bovendien werd geconstateerd: een verkeren en scheuring ten opzichte van andere ambtsdragers in hun provincies enz.⁴⁶

Ook enige provinciale vergaderingen van het jaar 1850 en 1851, alsmede de synode 1851 gehouden te Amsterdam, brachten de hereniging van Brummelkamp c.s. met de hoofdstroom der Afgescheidenen niet. Het jaar 1852 gaf echter een doorbraak te zien. Op 23 en 24 juni 1852 waren de predikanten A. Brummelkamp en J.W. ten Bokkel aanwezig op de vergadering van de Zwolsen. Bij het begin van de besprekingen tussen

41 HPVOv/G 25 september 1847, art. 4-14.

42 Zie verder noot 2.

43 Over het ambtsgewaad. Handelingen en Verslagen 400-402. Wellicht ten overvloede vestigen we de aandacht op het feit dat de synode besloot dat men “het gewoon gewaad der Leeraaren” zal behouden, daar waar men “in de Classen en Provinciën hetzelve gewoon is” en het afleggen ergernis zoude geven.

44 HPVOv/G 13 okt. 1847, art. 6. We merken op dat in de notulen van 7 maart 1849 wordt gesproken van ‘classis Apeldoorn’ en ‘classis Hattem’; in die van 23-24 juni 1852 van ‘classis Hattem’ en ‘classis Twello’. De doorgaande lijn is echter dat de classis Hattem vergaderde met de ‘Zwolsen’; voor de omvang van deze classis zie men noot 2.

45 Van de Geldersen waren aanwezig ds. J.H. Donner (Ommeren en Tiel) en ouderling J. Ravesloot (Veenendaal), van de Zwolsen de predikanten D. Postma en M.H.J. Bosch alsmede ouderling J.W. van der Bent (Zwolle).

46 Handelingen en Verslagen 437-441; ook de ‘Narede’ 483-489, inzonderheid 486.

[p. 35]

beide ‘partijen’ stelde de praeses, ds. D. Postma, voor te onderhandelen over hereniging ‘zonder te spreken over vroeger plaatsgevonde feiten en met vergeven en vergeten van 't geen achter is’. De vergadering verklaarde hiermee in te stemmen.⁴⁷ Na langdurige discussies kon het volgende voorstel worden aangenomen.

‘Ds. Brummelkamp en Ds. ten Bokkel hebben nu de ervaring van deze Verg., hoe van onze kant⁴⁸ de vereeniging kan plaats hebben gelijk wij ook van hunne personen hebben gekregen.
Daarom is het voorstel:
1^o. Wij zullen afschrift van deze handeling doen toekomen aan de correspondenten van de andere Provintien, met welke wij in vereeniging staan met eene ernstige opwekking om vooral niet meer te vragen dan de Synode van 1851 toen van die broeders gevraagd heeft,⁴⁹ en zoo ze behoefte hebben om hen in 't bijzonder hier of daar over te onderhouden, dat zij dit dan doen, raden wij, gelijk wij nu ook gedaan hebben.
2^o. Dat ook Ds. Brummelkamp en Ds. ten Bokkel dit mededeelen aan hunne gemeenten en pogen hen daarvoor te winnen.
3^o. Blijkt ook de vereeniging dier Gemeenten, dan kunnen daarna de Prov. Gelderland en Overijssel met alle hunne Gem. eens te zamen vergaderen om dan twee nieuwe vergaderingen daar te stellen, te weten Gelderland en Overijssel afzonderlijk en dingen van ondergeschikt belang nader te regelen.
4^o. Mochten sommige klasses echter in andere Prov. de vereeniging met de gemeenten van Ds. Brummelkamps zijde, zoo niet kunnen toestaan als wij nu gedaan hebben, dat dan eene commissie van hier zich op zulk eene klassis vervoege en verzoeke met dezelve te onderhandelen tot toelichting of raadgeving.
5^o. Mochten onverhoopt die klasses niet kunnen volgen tot deze geschikte vereeniging, dan zullen deze beide provintien verzoeken eene buitengewone Sijnode.’⁵⁰

Nadat zich inzake de vereniging opnieuw obstakels voordeden, tengevolge van eenige negatieve reacties en artikelen in het blad De Stem, kon 17-18 november 1852 te Arnhem de beraamde dubbele provinciale vergadering worden gehouden; ds. S. van Velzen behoorde tot de aanwezigen.⁵¹ Ook daar dreigde de verzoening te mislukken, maar een voorstel van laatstgenoemde bracht uitkomst. Hij stelde de zaak in kwestie ‘kort en duidelijk’. Zijn Eerwaarde ontwierp drie artikelen, die ‘van Ds. Brummelkamps zijde zouden moeten worden onderteekend’. Deze luidden

‘1. Terwijl de meerderheid der Chr. Afg. Gereformeerde Gemeenten heeft te kennen gegeven, dat zij zich niet met ons wenscht te vereenigen, verklaren wij thans van deze zijde dat wij ons definitief met haar vereenigen, overeenkomstig hetgeen door Ds. Brummelkamp en Ds. Ten Bokkel op de Provinciale Kerkvergadering te Zwolle den 23en en 24en Junij 1.1. is gesproken.

47 HPVOv/G 23-24 juni 1852, art. 15.

48 Aldus de scriba van synodale zijde, ds. Hel. de Cock te Kampen.

49 Namelijk te verklaren “met de Christelijk Afgescheiden gemeente vereenigd te zijn, in vasthouding aan hare Belijdenisschriften en aangenomene Kerkregering” (Handelingen en Verslagen 513).

50 HPVOv/G 23-24 juni 1852, art. 18.

51 HPVG 17-18 nov. 1852. We herinneren er aan dat, behalve door gemeenten uit Overijssel en Gelderland, een aantal ‘dissidente’ kerken uit andere provincies de provinciale vergaderingen van de Geldersen bezocht; vergelijk noot 3.

[p. 36]

2. Terwijl wij wenschen te waken tegen verloochening van het bestuur door de...⁵² Kerk gesteld, verlangen wij dat degenen onder ons op wie eenig wettig Kerkbestuur de tucht heeft toegepast, ook weder door het bevoegde bestuur van de tucht worde ontheven.
3. Wanneer iemand onder kerkelijke tucht gekomen is, alleen ten gevolge der Scheuring die bestaan heeft, en nogthans het Kerkbestuur bezwaar maakt hem te ontheffen, behouden wij ons de vrijheid voor, dat hij blijve dienen totdat eene Algeneene Synode in ons land uitspraak zal gedaan hebben.’.

Op de ‘dubbele provinciale vergadering van de provinciën Overijssel en Gelderland’ gehouden 23 en 24 februari 1853 te Zwolle⁵³ werd er van uitgegaan dat de hereniging was tot stand gekomen; met het ook hierop werd een aantal bepalingen gemaakt. We noemen slechts dat besloten werd, dat in het vervolg (weer) één provinciale vergadering in Overijssel en één in Gelderland zal worden gehouden. Gelderland zal omvatten

Classis Arnhem: Arnhem, Beekbergen, Nijkerk,⁵⁴ Ommeren, Putten, Scherpenzeel,⁵⁴ Tiel, Veenendaal,⁵⁴ Velp;

Classis Varsseveld: Aalten, Geesteren, Varsseveld, Winterswijk, Zutphen;

Classis Hattem⁵⁵: Apeldoorn, Elburg, Hattem, Heerde, Twello.⁵⁶

De vereniging werd ‘bezegeld’ op de synode die van 8 tot 22 juni 1854 te Zwolle werd gehouden. Overijssel was vertegenwoordigd door de predikanten J.W. ten Bokkel, D. Postma en twee ouderlingen; Gelderland door de predikanten A. Brummelkamp, D. Breukelaar, E. Weers en twee ouderlingen. Aanvankelijk, namelijk tijdens de discussies met Brummelkamp c.s. leidde S. van Velzen de vergaderingen, daarna P.M. Dijk-sterhuis. Hoewel er ook op deze synode kritieke ogenblikken waren,⁵⁷ werd de vrede bevestigd. De afgevaardigden uit Gelderland verklaarden volledig in te stemmen met ‘Gods Woord, de Formulieren van Eenheid, en de aangenomene Dordtsche Kerkorde van 1619...’.⁵⁸

Brummelkamp werd met J. Bavinck, T.F. de Haan en S. van Velzen gekozen tot leraar aan de op te richten Theologische School te Kampen.⁵⁹

52 Eén woord of twee woorden onleesbaar.

53 A. Brummelkamp was afwezig wegens ernstige ziekte van zijn dochtertje Maria Wilhelmina Brummelkamp. Zij overleed 13 maart 1853, oud twaalf jaar. Ds. H.A. de Vos was praeses, ds. Hel. de Cock scriba.

54 Deze gemeenten zijn behandeld in VIERDE DEEE.

54 Deze gemeenten zijn behandeld in VIERDE DEEE.

54 Deze gemeenten zijn behandeld in VIERDE DEEE.

55 In het origineel staat: ‘Klassis Apeldoorn’.

56 HPVOv/G 22-23 febr. 1853, art. 13.

57 J. Bavinck vermeldt in zijn ‘Korte schets van mijn leven’ (48) dat het tijdens de synode soms zo heftig toeging, dat er een finale breuk dreigde. (Vermelding Te Velde, Brummelkamp 225) Het verzet tegen de vereniging kwam vooral van de zijde van de provincie Zuid-Holland (de predikanten H. Joffers en S.O. Los).

58 Handelingen en Verslagen 577.

59 Ibidem 614. J. Bavinck bedankte; in zijn plaats werd Hel. de Cock gekozen, die de benoeming aannam.

6. De jaren 1855 tot 1870

In dit tijdvak werden de Afgescheiden gemeenten in Gelderland driemaal geconfronteerd met een crisis. In de eerste plaats: eind 1862 werd Evert Teunis op grond van onrechtzinnigheid geschorst als predikant

[p. 37]

van de kerk te Heerde. Op 1 februari 1864 maakte hij zich met zijn kerkeraad los van het kerkverband, daarin gevolgd door een deel van zijn gemeente - deze groep⁶⁰ bleef in het bezit van de kerkelijke goederen. De Afgescheiden gemeente aldaar werd 2 maart 1864 opnieuw geïnstitueerd. Verder: de 11 november 1859 geformeerde gemeente te Doetinchem trad 16 juli 1869, onder leiding van haar predikant Jan van Dijk Mzn., in haar geheel uit het verband van de afgescheiden kerken, en zette zich voort onder de naam van ‘Nederlandsch Hervormde Zendingsgemeente’.⁶¹ In de derde plaats: na veel deining - evenals dit rond ds. J. van Dijk het geval was geweest - ging Johannes Brummelkamp, predikant te Tiel, 16 januari 1870 over naar de Hervormde kerk. Hoewel deze zaken ook de provinciale vergaderingen beroerden, kunnen zij het best bij de desbetreffende classes en gemeenten worden behandeld.

Verder vinden we in de jaren 1855 tot 1870 nog slechts één zaak die in het kader van dit hoofstuk dient te worden genoemd. Zoals we reeds aanstipten, behield in 1865, bij uitspraak van de rechtbank te Arnhem, de gemeente van ds. E. Teunis de kerkelijke goederen. Dit gebeurde na een proces gevoerd voor de arrondissementsrechtbank te Arnhem.⁶² De classis Arnhem vond hierin aanleiding aan de provinciale vergadering te vragen naar middelen teneinde deze situatie in de toekomst te kunnen voorkomen. We lezen in de notulen

‘De Klassis Arnhem heeft eene vraag aan de Vergadering “om middelen te beramen teneinde door de Hooge Regering te worden erkend als Provinciale Vereeniging van Afgescheidene Gemeenten.” Deze vraag is geboren uit de treurige uitkomst der Heerder-geschiedenis.
Breedvoerig wordt hierover gesproken. De Vergadering acht het wenschelijk door de Regering te worden erkend, indien zulks zonder verloochening van beginselen zou kunnen geschieden. Hieruit vloeit voort dat de Naam ter tafel komt. Sommige broeders zouden den naam Gereformeerd niet gaarne overgeven ter wille van uitwendige voorregten; - anderen achten het onverantwoordelijk alleen om den naam de uitwendige belangen der gemeenten prijs te geven, daar het toch uitgemaakt is dat de Regering onze gezamenlijke Gemeenten niet onder den titel van Gereformeerde Kerk wil erkennen.
In de tweede plaats achten sommige broeders het niet wenschelijk dat onze Provincie op zich zelf hiermee begon zonder zich vooraf hierover met andere Provinciën te hebben verstaan, terwijl weder andere broeders bevreesd waren dat zoodanig eene behandeling der Provincie, verdeeldheid in de Gemeenten zoude kunnen veroorzaken. Na eenige discussie brengt de Praeses in omvraag: “Of onze Provincie deze zaak zal aanvatten en bewerkstelligen, of dat vooraf de Gemeenten zullen worden geraadpleegd?”
Met algemeene stemmen wordt besloten dat hieromtrent het oordeel der Gemeenten zal worden ingewonnen, en aan de afgevaardigden opgedragen hiervan hunne Klassen meedeeling te doen’.⁶³

We lezen over deze zaak verder in de notulen niet. Eerst in 1869 wordt door de synode voor de gezamenlijke gemeenten de naam ‘Christelijke

60 Thans de Vrije Evangelische gemeente te Heerde.

61 In 1966 werd zij opgenomen in de Nederlandse Hervormde kerk.

62 HPVG 3 mei 1865, art. 15; hoofdstuk 24, par. 9.

63 Idem, art. 7.

[p. 38]

Gereformeerde Kerk in Nederland’ gekozen en wordt aan de regering kennis gegeven van deze rechtspersoon met bijvoeging van een ‘Reglement’, dat in 1891 werd afgeschaft. Dit document was in strijd met de Dordtse kerkenorde die geheel is gebaseerd op het bestaan van zelfstandige gemeenten welke (slechts) van tijd tot tijd in meerdere vergaderingen bijeenkomen. Het betekende de stichting van een genootschap, zoals door de Dolerenden in de jaren 1886 tot 1891 zonder ophouden werd betoogd.⁶⁴

64 Aangezien de tekst van het bedoelde ‘Reglement’ in de literatuur slechts een enkele maal is afgedrukt, hebben we het als bijlage IV opgenomen.