Logo DBNL
De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland (1991)

De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

(1991)–C. Smits–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Inleiding

De ondertitel van dit boek ‘Provincie Gelderland’ vergt enige toelichting. Reeds in het EERSTE DEEL behandelden we een gedeelte van genoemd gebied. Namelijk ‘Beneden-Gelderland’, anders gezegd: de Bommelerwaard en een strook van de Tielerwaard.1 Het zou derhalve mogelijk zijn geweest als ondertitel te kiezen: ‘Gelderland-Boven’. Toch is hiervan afgezien, hoewel deze term in de eerste helft van de vorige eeuw werd gebruikt bij de aanduiding van het geheel van de Afgescheiden kerken dat hierna wordt besproken; dit in tegenstelling tot ‘Beneden-Gelderland’. Immers, men zou thans bij ‘Gelderland-Boven’ eerder denken aan het noordoostelijke deel van de provincie dan aan het gebied dat wij gaan bespreken: nagenoeg het gehele territoir van de provincie Gelderland met uitzondering van de Bommelerwaard alsmede van het westelijke gedeelte van de Tielerwaard.2

1. Kerkelijke indeling

Vanaf 1816 bestonden in Gelderland de hervormde classes (alphabetisch): Arnhem, Harderwijk, Nijmegen, Tiel, Zaltbommel (‘Bommel’) en Zutphen.3 ‘Gelderland-Boven’ valt ongeveer samen met het grondgebied van deze classes min dat van Nijmegen en Zaltbommel.4

 

Wat de Afgescheiden gemeenten betreft: de indeling in kerkelijke ressorten heeft niet aanstonds een vaste vorm verkregen; dit kwam mede doordat in het begin de provinciale vergaderingen van Gelderland wel gecombineerd werden gehouden met die van Overijssel.5 Begin 1838 komt de volgende indeling tot stand: classis Apeldoorn (Apeldoorn, Beekbergen, Dinxperlo,6 Nijkerk, Twello, Voorst); classis Hattem (Elburg, Epe, Hattem, Heerde, Oene).7 In 1842 constateert de provinciale vergadering dat de classis Apeldoorn ‘te ver is uitgestrekt’. Zij wordt dan gesplitst in classis Apeldoorn (Apeldoorn, Beekbergen, Deventer, Nijkerk,

Putten, Twello) en classis Varsseveld (Bredevoort,8 Lochern en Geesteren, Varsseveld, Winterswijk).9 Apeldoorn en enige andere gemeenten verlaten in 1848 de classis Apeldoorn en voegen zich bij de classis Hattem, zoals we nader zullen zien. De classis Apeldoorn wordt dan verder classis Arnhem genoemd.10

De classicale ressorten zijn vanaf 1848 stabiel: Arnhem, Varsseveld en Hattem. Vandaar dat we de indeling van dit boek hierop hebben gebaseerd.

 

In de archieven van de hervormde classes - voor zover bewaard - vinden we uiterst weinig ‘voorgeschiedenis’ van de Afscheiding; reden waarom wij aan dit onderwerp geen afzonderlijk hoofdstuk zullen besteden. De classis Zaltbommel laten we, zoals aangestipt, nagenoeg buiten beschouwing; die van Nijmegen eveneens, aangezien op haar territoir geen Afgescheiden gemeenten ontstonden. Het archief van de classis Arnhem van nà 1816 is in de Tweede wereldoorlog verloren gegaan11; aangaande dat van de classis Tiel - althans voor het grootste gedeelte - moet helaas hetzelfde worden geschreven.12 In het archief van de classis Zutphen13 vinden we geen voor ons onderwerp vermeldenswaardige bijzonderheden. Slechts in de acta van het classicaal bestuur van Harderwijk14 staan twee zaken opgetekend, die als voorgeschiedenis kunnen worden getypeerd15; we zullen deze behandelen in het desbetreffende hoofdstuk.16

2. Overheid

Wat de houding van de provinciale overheid betreft zij hier het volgende vermeld.

De gouverneur van Gelderland, W.H.A.C. baron van Heeckeren tot Kell17 moet, onder de hogere ambtenaren, worden gerekend tot de felste en meest-vindingrijke tegenstanders van de Afscheiding. Reeds in 1831 is hij het die de gedachte lanceert, dat artikel 191 van de vigerende grondwet

(1815) - ‘Aan alle godsdienstige gezindheden, in het Koningrijk bestaande, wordt gelijke bescherming verleend’ - niet zou slaan op godsdienstige gezelschappen, zoals deze hier en daar bijeenkwamen. In genoemd jaar schrijft hij aan de minister van eredienst

‘Dat, hoezeer bij art. 191 van de Grondwet aan alle gezindheden in het Koningrijk bestaande, gelijke bescherming verleend wordt, echter daaruit niet volgt, dat de Regering alle openbare godsdienstoefeningen, welke bij de invoering der Grondwet niet bestonden, zoude moeten toelaten.’18

Tevens:

‘Dat voornoemde oefeningen’ - bedoeld worden de samenkomsten van een klein gezelschap te Ingen en Lienden - ‘van een dweepachtige aard waren...
Dat dezelve nergens anders toe strekken, dan om alle verlichting in de Godsdienst tegen te werken.’18

Vervolgens moeten we opmerken dat van de gouverneur van Gelderland het krachtige initiatief is uitgegaan tot het zenden van militairen naar een plaats waar, in de tijd van de Afscheiding, een samenkomst van meer dan twintig personen werd of zou worden gehouden. Zijn desbetreffende circulaire aan de gemeentebesturen in Gelderland van 30 juli 1835 geeft een zeer nauwkeurige instructie ten aanzien van het inroepen van militaire assistentie19; het stuk wordt aan andere gouverneurs ten voorbeeld gesteld,20 en heeft als eerste gevolg dat zondag 23 augustus 1835 aan een samenkomst in de open lucht te Gameren, onder leiding van ds. H.P. Scholte, door dragonders een einde wordt gemaakt.21

Toch ziet baron van Heeckeren tot Kell dat, ondanks de genomen maatregelen, de Afscheiding ook in zijn provincie zich ontplooit. Dit brengt hem er toe, strengere voorschriften te begeren en aan de landsoverheid voor te stellen. We vinden hierover in een rapport van de minister van binnenlandse zaken, gedateerd 4 september 1835 het volgende.

‘... terwijl het schijnt te blijken uit het bij rapport van 27 augustus 11... aan Uwe Majesteit aangeboden berigt van den Gouverneur van Gelderland dat de toepassing der voorschriften, welke in het besluit van dien Gouverneur voorkomen,22 op den duur niet dat
gevolg zal teweeg brengen, hetwelk men er zich van had voorgesteld, of althans had gewenscht.
Volgens dat berigt acht voornoemde Gouverneur het wenschelijk dat andere en meer afdoende maatregelen mogten kunnen genomen worden...
Bedriegt de ondergeteekende zich niet, dan zouden die andere en meer afdoende maatregelen, van welke evengemelde Gouverneur spreekt, moeten gelegen zijn in meerder krachtbetoon tegen de lieden, die het voorwerp van de reeds genomen maatregelen waren, en zouden hunne pogingen om zich te vereenigen, en van het Hervormd kerkbestuur af te zonderen, nog krachtiger behooren te worden tegengewerkt.’23

Uit de laatste woorden van dit citaat kan niet anders worden geconcludeerd, dan dat de gouverneur van Gelderland pure gewetensdwang begeerde. Echter, tot het nemen van ‘andere en meer afdoende maatregelen’ dan de reeds van kracht zijnde - vervolging door de rechtbanken, het zenden van militairen voor het eventueel ontbinden van godsdienstoefeningen en het korter of langer inkwartieren van soldaten al dan niet bij Afgescheidenen - is het niet gekomen. Een voorstel van genoemde gouverneur de wettelijk vastgestelde inkwartieringsgelden aan de Afgescheidenen te onthouden, wordt door de regering afgewezen,24 en het zelfstandig optreden van militairen - dat wil zeggen ‘zonder den bijstand van het burgerlijk gezag’ - tegen de Afgescheidenen, verboden.25

De bovengeschetste maatregelen betekenden evenwel voor de Afgescheidenen reeds een zware vervolging. Vele malen zijn enigen van hen veroordeeld tot hoge boeten door de rechtbank van eerste aanleg te Arnhem, Tiel of Zutphen.26 Bij die te Arnhem kon hoger beroep worden aangetekend op het gelijknamige college te Amsterdam - zonder uitzondering volgde daar vrijspraak, zoals we hierna uit vele gevallen zullen zien. Zowel van Tiel als van Zutphen ging men in appèl te Arnhem.

3. Anthony Brummelkamp

De aanvankelijke ontwikkeling van de Afscheiding werd in nagenoeg elke provincie voor een belangrijk gedeelte bepaald door de arbeid van een predikant27 die ook als zodanig was opgetreden in de Nederlandse Hervormde kerk. Voor Gelderland is deze onmiskenbaar A. Brummelkamp geweest.

Anthony Brummelkamp werd 14 oktober 1811 te Amsterdam geboren als zoon van Johannes Brummelkamp en Anna Henriëtta Hesselink; hij overleed 2 juni 1888 te Kampen. Anthony was een telg uit het derde huwelijk van zijn vader. In 1813 verhuisde het gezin van Amsterdam naar Smilde; de oorzaak was een eco-
nomische: het verlopen van de tabakshandel - vader Brummelkamp was tabakswinkelier - in de Franse tijd. Een aandeel in de erfenis van een schatrijke tante stelde Johannes Brummelkamp in staat te gaan rentenieren. In 1819 verhuisde het gezin naar Elburg.28 In 1828 begon Anthony Brummelkamp zijn studie aan het Athenaeum te Amsterdam en in 1830 werd hij als student in de theologie ingeschreven aan de Leidse universiteit. Na voltooide studie en na het aanvaarden van een beroep op hem uitgebracht door de kerkeraad van de Hervormde gemeente te Hattem, huwde hij 16 augustus 1834 te Leiden Maria Wilhelmina de Moen, sedert 1828 weduwe van Caspard Tieleman met wie zij ruim twee jaar was getrouwd geweest.

illustratie
Anthony Brummelkamp (1811-1888)


Op 19 oktober 1834 werd Anthony Brummelkamp als predikant te Hattem bevestigd. Reeds na enige maanden werd hij aldaar betrokken in conflicten aangaande het dopen van kinderen van niet-meelevende ouders; daarna kwamen zijn adres aan de synode en zijn weigering Evangelische Gezangen te laten zingen. Als gevolg van een en ander werd hij 7 oktober 1835 door het provinciaal kerkbestuur van Gelderland afgezet.29 Brummelkamp verwierp deze tuchtmaatregel; hij werd hierin slechts door één andere ambtsdrager, een diaken,
gevolgd. In de jaren 1835 en 1836 brak, op een totaal van circa 2700 zielen, een klein gedeelte van de Hervormden te Hattem c.a. met het kerkbestuur - ongeveer 265, de kinderen inbegrepen.30 De Christelijke Afgescheiden gemeente te Hattem werd 21 november 1835 geïnstitueerd.
In de eerste jaren daarna werd door Brummelkamp grote activiteit ontplooid: hij institueerde een aantal gemeenten in Gelderland en preekte zowel in alsbuiten deze provincie op onderscheidene plaatsen. Van 11 december 1839 tot 18 juli 1842 was hij predikant van de Afgescheiden gemeente te Schiedam; gedurende dit tijdvak is het zijn overtuiging dat hij ook ‘te zijner verzorging de gemeenten in Gelderland heeft’.31 Midden 1842 keert hij naar ‘zijn’ provincie terug: van augustus 1842 tot 29 oktober 1854 staat hij te Arnhem in combinatie met Velp. We merken op dat hij te Arnhem - evenals te Schiedam - niet werd bevestigd. Sterker: hij werd in eerstgenoemde plaats ook niet beroepen, en pas na zijn vestiging aldaar ontstaat er ‘om hem heen’ een kerke raad. We lezen hierover:

‘Ds. Brummelkamp betuigt den Broederen dat Z. Eerw. herwaarts gekomen is met de hartelijke keus om werkzaam te zijn ter bevordering van het Koningrijk Gods. Z. Eerw. neemt daartoe op zich, om en hier en te Velp en in de omstreken, waar de Heere den weg daartoe opent, het Woord te prediken en dat alles te doen wat een Herder achter den Heere betaamt, waartoe dan ook behoort de behoorlijke verzorging van en voorziening in hetgeen er noodig [is], opdat de onderlinge bijeenkomsten hunnen loop hebben...’.32

Brummelkamp zette te Arnhem zijn, reeds te Schiedam begonnen, predikantsopleiding voort - de begeerte daartoe ligt uitgedrukt in de laatste woorden van bovenstaand citaat. In 1844 komt ds. A.C. van Raalte te Arnhem wonen en verbindt zich eveneens aan de opleiding, en wel tot aan zijn emigratie in 1846. Nadat van circa 1843 tot 1852 een verwijdering had bestaan tussen enerzijds een deel van de Gelderse kerken alsmede enige gemeenten uit andere provincies, een groep die onder leiding van Brummelkamp stond33 - en anderzijds de overige Afgescheidenen,34 kwam 17 november 1852 ‘provinciaal’ een hereniging tot stand.35 Deze werd - landelijk - bevestigd op de synode gehouden in 1854 te Zwolle. Brummelkamp werd in dit jaar docent aan de Theologische School die in december te Kampen werd geopend. In 1882 ontving hij emeritaat. Gedurende de jaren 1853 tot 1888 was hij één der op de voorgrond tredende medewerkers van het weekblad De Bazuin, waarvan hij sedert 1875 de hoofdredactie waarnam.36

Voor wat betreft de beoordeling van de arbeid van Anthony Brummelkamp is het onze overtuiging ons in de hoofdzaken te moeten aansluiten

bij de kerkhistorici H. Bouwman en G. Keizer. Eerstgenoemde schrijft, in een onzes inziens voorzichtige formulering

‘In den kring van de gemeenten der Scheiding vertegenwoordigde hij [Brummelkamp] de Geldersche en Overijsselsche richting. Een tijdlang, van 1847 tot 1854, leefden deze gemeenten onder zijne leiding in een geïsoleerden toestand, wijl zij andere gevoelens hadden over de Dordtsche Kerkorde, met name over het beginsel in Artikel 31 uitgesproken, de ambtskleeding en andere zaken. Bij velen in de kerken der Scheiding leefde er geruimen tijd wantrouwen tegen Brummelkamp, wijl men oordeelde dat hij te ruim was in het aanbod der genade, en niet straf genoeg stond tegen hen, die in de Hervormde kerk waren achtergebleven. Het bleek later evenwel dat er wel eenig verschil bestond in de wijze van voorstelling van het Evangelie, maar geen verschil in het wezen der leer.’37

De vragen aangaande het al dan niet te ruim zijn in ‘het aanbod der genade’ laten we rusten, aangezien het buiten het bestek van dit boek valt: op dit punt verkrijgen we geen evidentie uit de arbeid van Brummelkamp in de in deze publicatie te behandelen gemeenten.38 F.L. Bos voegt in het herschreven artikel van Bouwman aan het bovenstaande toe, dat Brummelkamp ‘een min of meer independente houding tegenover synodale ordebepalingen’ aannam.39

 

Met het oordeel van G. Keizer kunnen wij ons het beste verenigen. Hij geeft dit in 1905 naar aanleiding van de ontwikkeling in de Afgescheiden gemeente te Tiel, nadat aldaar eind 1864 Johannes Brummelkamp, de zoon van Anthony Brummelkamp, als predikant was bevestigd. Bij genoemde gemeente komen we op deze zaak terug. Hier moge het volgende volstaan. Op de eerste vergadering van de kerkeraad, gehouden nadat Brummelkamp Jr. was bevestigd, is ook vader Brummelkamp aanwezig. De reeds enige tijd netelige kwestie of personen die geen lid zijn van de gemeente, tot het avondmaal mogen toegelaten, wordt aan Brummelkamp Sr. voorgelegd. Deze adviseert tot toelating, waarna de kerkeraad daartoe eenparig besluit.

Keizer dan schrijft:

‘Uit bovengenoemd advies spreekt duidelijk de eigenaardige positie, die wijlen Vader A. Brummelkamp innam in de Kerken der Scheiding; de “afgescheidene”, die lid werd van de “Evangelische Alliantie” doet zich ook hierin weer kennen. Zijn advies is een bijdrage tot de kennis van de “Brummelkampianen” en van de Geldersch-Overijsselsche richting in de “Scheiding”. Het gevoelen, dat door den kerkeraad omtrent deze zaak eenstemmig werd weergegeven, werpt mede een helder licht over heel het volgend leven der gemeente tot op de komst van Ds. Varekamp.40 Ter billijke beoordeeling van vele handelingen van den Kerkeraad onder Ds. J. Brummelkamp en zijne naaste opvolgers, houde men sterk rekening met het verhandelde en beslotene in deze vergadering.’41

Ingrijpender nog waren de plannen van ‘Tiel’, onder meer het volgende op de generale synode 1866 te brengen: kanselruil met hervormde en andere predikanten en een verzoek tot aanknoping van banden door de synode met de Evangelische Alliantie.42 De scriba van de kerkeraad, H.C. Schmitz, vroeg ‘confidentieel’ advies aan A. Brummelkamp. Deze antwoordde uitvoerig dat hij de inhoud van het voorgestelde juist achtte; hij voegde hieraan toe

‘Eigenlijk zitten wij sedert het jaar 1840 op een jammerlijke klip, die ons veroordeelt om te doen, alsof wij in de 17de eeuw leefden en niets bemerkten van hetgeen God in de 19de eeuw doet. En toch kunnen wij niet miskennen, dat wij in de 19de eeuw leven.’43

We keren terug tot het citaat uit de artikelen van H. Bouwman en F.L. Bos. Zoals reeds door ons uiteengezet in de ‘Inleiding’ van het ACHTSTE DEEL44: de aanvankelijke bezwaren van Brummelkamp c.s. tegen artikel 31 van de Dordtse kerkenorde gingen verder dan verzet tegen ‘synodale ordebepalingen’. We noemen slechts het besluit van de provinciale vergadering van Gelderland van 17 september 1839 - Brummelkamp presideerde deze samenkomst - waarover we lezen:

‘Wordt gesproken over het stuk der kerkordening waarvan in de voorige vergadering gehandeld is. Alle de broeders zijn ten volle vereenigd met Artikel 32 onzer geloofsbelijdenis, en wenschen dientengevolge niet verder medetewer-ken tot het maken van wetten waardoor de conscientie der gemeente gebonden of gedwongen wordt in de zaken der godsdienst.’45

In artikel 32 van de Nederlandse geloofsbelijdenis staat onder meer het volgende.

‘Intussen geloven wij, hoewel het nuttig en goed is, dat die Regeerders der Kerk zijn onder zich zekere ordinantie instellen en bevestigen tot onderhouding van het lichaam der Kerk, dat zij nochtans zich wel moeten wachten af te wijken van hetgeen ons Ghristus, onze enige Meester, geordineerd heeft. En daarom verwerpen wij alle menselijke vonden, en alle wetten, die men zoude willen invoeren, om God te dienen, en door deze de conscientiën te binden en te dwingen, in wat voor manier het zou mogen zijn...’.46

Hoewel de zaak, in bovengenoemd besluit van de provinciale vergadering uitgedrukt, enigszins vaag blijft, moeten we haar toch zien tegen de achtergrond van het groeiende verlangen van H. de Cock en anderen naar het opnieuw invoeren van de Dordtse kerkenorde als regel voor de

regering der kerk. Zoals bekend nam de synode van eind 1840 haar weeraan. Evenwel: uit de formuleringen van artikel 32 van de geloofsbelijdenis blijkt in het geheel niet, dat de Dordtse kerkenorde niet zou mogen worden aanvaard. Integendeel: beide werden door de synode te Dordrecht gehouden in de jaren 1618-1619, verbindend verklaard.47

 

Het bovenstaande overziende willen we ons geheel aansluiten bij M. te Velde, als hij schrijft

‘Er is in Brummelkamps kerkrechtelijke visie geen expliciete beïnvloeding door auteurs uit vroeger of later tijd aan te wijzen. Voorzover bekend heeft hij van het gereformeerde kerkrecht ook nooit systematisch studie gemaakt. Van een samenhangende kerkrechtelijke traditie was hier geen sprake.’48

We vinden in dit boek gelegenheid terug te komen op de mening van J. van der Sluis over het independentisme in de provincie Gelderland, met name in hoofdstuk 14 (Varsseveld), maar reeds hier willen we, in aansluiting op laatstgenoemd citaat, als onze slotsom mededelen dat bij Brummelkamp niet het dogmatische independentisme werd gevonden dat de arbeid van H.P. Scholte kenmerkte en dat we in diens kerkenorde, het ‘Utrechts reglement’,49 in zo sterke mate aantreffen. Wel trekt onze aandacht in de arbeid van Brummelkamp in Gelderland - dat wil zeggen in het tijdvak 1842-1854 een handelen dat maar weinig was gebonden aan kerkordelijke regels.50 Daarnaast is hij de man geweest - zoals ons bleek uit het vermelde aangaande Tiel - die èn zelf èn via zijn leerlingen in de Afgescheiden kerken een zekere mate van ‘interkerkelijkheid’ heeft gebracht.51

Onze conclusie is dat er geen grond bestaat Brummelkamp te stellen boven andere voormannen der Afscheiding, inzonderheid boven predikanten als S. van Velzen, P.M. Dijksterhuis en S.O. Los.52 Immers laatstgenoemden hebben beter dan Brummelkamp het gereformeerde beginsel in tijden van crisis - inzonderheid in 1840 en volgende jaren rond het optreden van H.P. Scholte - verdedigd en vastgehouden, een stand van zaken die wij in vorige delen uitvoerig hebben beschreven.

 

Tenslotte: uit de ledenlijsten die bij de beschrijving van de meeste Afgescheiden gemeenten worden gegeven, kan worden afgelezen dat vooral de jongere alleenstaande personen en gezinnen tot afscheiding overgingen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs