De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 5]

Opgedragen aan de nagedachtenis van

DS. KOENE VAN DEN BOSCH
geboren in 1818 te Wolvega
overleden in 1897 te Grand Haven, Michigan

pionier en tirailleur
in Nederland en
in de Verenigde Staten

verguisd
haastig driftig
met een hard en
onbezadigd karakter

geprezen
man van taaie volharding
van oprecht geloof
met een godvrezend hart

steeds bedacht op het
zuiver houden van de kerk
overwinnaar in
eeuwigheidslicht

[p. 6]

ZALIG ZIJT GIJ, ALS U (DE MENSEN) SMADEN,
EN VERVOLGEN, EN LIEGENDE ALLE KWAAD
TEGEN U SPREKEN, OM MIJNENTWIL.

VERBLIJDT EN VERHEUGT (U); WANT UW LOON
(IS) GROOT IN DE HEMELEN; WANT ALZO
HEBBEN ZIJ VERVOLGD DE PROFETEN, DIE
VOOR U (GEWEEST ZIJN).

Mattheus 5 vers 11 en 12

[p. 7]

Ten geleide
Leven en werk van Cornelis Smits

De auteur van dit boek, doctor Cornelis Smits, heeft de publicatie niet mogen beleven. Onverwachts is hij op 16 december 1990 overleden. De familie verzocht mij enkele woorden over zijn leven en werk te schrijven. Aan dit verzoek wil ik heel graag voldoen.

Cornelis Smits werd 22 juli 1917 geboren te Gorinchem als zoon van Dirk Cornelis Smits en Heiltje Francina van Mill. Zijn vader was makelaar; beide ouders waren belijdend lid van de Gereformeerde kerk. Reeds vroeg heeft Kees hen moeten missen: toen hij zestien was overleed zijn moeder, twee jaar later zijn vader. In zijn geboortestad doorliep hij na de lagere school de HBS, met glansrijk eindresultaat. In 1935 werd hij ingeschreven in de faculteit van wis- en natuurkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. In 1939 legde hij het candidaats-, in 1942 het doctoraal examen af.

Inmiddels was hij samen met zijn oudste zuster naar Laren verhuisd. Daar leerde hij haar kennen, die tot zijn dood alle lief en leed met hem zou delen: Catharina Aleida (‘Tine’) van Keulen, geboren op 25 september 1917, met wie hij zich in 1939 verloofde. Na zijn benoeming aan de Hogere Technische School te Haarlem begin 1943, traden zij op 12 augustus van dat jaar in het huwelijk. Uit hun huwelijk zijn zeven kinderen geboren.

In januari 1944 werd op de school het vak ‘Nationaal-Socialistische Vorming’ ingevoerd. Smits verzette zich met woord en daad, werd gezocht door de SD en moest onderduiken. In de hongerwinter werd hij opgepakt bij een razzia en naar Duitsland gevoerd. Na zeer zware maanden wist hij te ontkomen en bevrijd gebied in Nederland te bereiken. De gezinshereniging eind mei 1945 luidde een nieuwe periode in zijn leven in.

Smits hervatte zijn arbeid in Haarlem, en promoveerde 24 mei 1946 aan de VU met een dissertatie over De Möbius-meetkunde van het platte vlak. Kort hierna volgde zijn benoeming aan de Christelijke HBS te Amsterdam, waar hij elf jaar aan verbonden bleef.

In de strijd die in de Gereformeerde kerken was ontbrand kozen hij en zijn vrouw met beslistheid voor de Vrijmaking. Wonend te Laren (kerkelijk ressorterend onder Hilversum) diende hij de gemeente als ouderling. Het Barthianisme, veld winnend ook in kringen van het christelijk onderwijs, bracht hem in deze jaren tot uitvoerige bestudering van Barths werken, en tot publicatie van Het Barthianisme in strijd met Schrift en Belijdenis. Hij begaf zich ook op het terrein van de politiek en was onder meer lid van de Verbondsraad van het GPV.

In 1957 aanvaardde hij de benoeming tot directeur van de juist opgerichte Gereformeerde HBS te Groningen. De aanvankelijk ongesubsidieerde instelling groeide onder zijn krachtige leiding uit tot een Gereformeerd Lyceum, met leerlingen uit heel het Noorden. In 1968

[p. 8]

nam hij als rector afscheid van het Lyceum. Hij verbond zich in Groningen aan de Gereformeerde Pedagogische Academie, waarvan hij één der oprichters was. Hij bekleedde daar een deeltijdfunctie in de periode 1972-'82. In dit laatste decennium vóór zijn pensionering woekerde hij met de tijd in verband met het nieuwe werk waar hij aan begonnen was: de geschiedenis van de Afscheiding van 1834, beschreven vanuit de bronnen.

Naast en na zijn arbeid in het onderwijs is Smits zijn werkzaamheid op dit nieuwe gebied als een tweede levenstaak gaan zien.

Hoe kwam de wiskundige daartoe?

Reeds in zijn studententijd was zijn belangstelling mede uitgegaan naar de wijsbegeerte en de theologie, met name naar de kerkgeschiedenis. In latere jaren ontdekte hij bij het onderzoek naar de stambomen van zijn ouders zoveel nog niet gepubliceerd materiaal inzake de Afscheiding, dat de gedachte bij hem opkwam iets van het gevondene in het licht te geven. Aanvankelijk reikte zijn intentie niet verder dan een boekje van bescheiden omvang over de Afscheiding te Gorinchem. Maar omstreeks 1968 besloot hij zijn nasporingen voort te zetten in een breder kader. Van veel betekenis was hier het intensieve contact met zijn vriend en collega dr. J. Wesseling te Groningen. Deze koesterde de wens de geschiedenis van de Afscheiding in de provincie Groningen te beschrijven, en vervolgens - indien mogelijk - ook over de Afscheiding in Friesland te publiceren. Richtte Wesseling zich dus op het Noorden waar Hendrik de Cock werkzaam was geweest, Smits ging zijn speurtochten voortzetten in een ander deel van het land, grosso modo eertijds het wijde rayon van H.P. Scholte. Beide onderzoekers gingen zelfstandig te werk, in een harmonie die de verstandhouding tussen de beide voormannen van de Afscheiding overtrof. Het resultaat van beider inspanning heeft mogen zijn een historiebeschrijving die bijna alle provincies bestrijkt. Met zijn laatste deel, Noord-Holland betreffend, was Smits volop bezig toen hij van iedere aardse taak ontheven werd. Onbewerkt bleef tot dusver Drenthe, in verband met het voornemen van een andere auteur. Na het heengaan van zijn vriend en collega schreef Smits dat de lezer tussen de delen van Wesseling en die van hemzelf wel verschillen in vorm zou ontdekken, maar dat dit het overeenkomstige was: dat zij beiden de Afscheiding mochten zien als een reformatie van de kerk. ‘Deze overtuiging verbond ons diep en gaf ons nagenoeg wekelijks stof tot gesprek’. De kerkelijke terugkeer tot de Here en zijn Woord, tot de gereformeerde belijdenis en kerkregering deed hem onmiddellijk in zijn eerste deel verklaren ‘van harte te zijn en te willen zijn een zoon van de Afscheiding’.

De grote waarde van Smits' thans 9-delige werk is ontegenzeggelijk vooral gelegen in het door hem gepresenteerde en verwerkte archieven-materiaal. Zijn streven was er op gericht alles wat terzake was bijeen te krijgen. Geen moeite was hem hierbij te veel. Van stenen en planken bouwde hij zelf een vlonder, toen in de kelder van een kerkgebouw de onder stof en schimmel wegrottende archieven alleen op die manier bereikbaar waren ingevolge het water. In tal van archiefbewaarplaatsen, in streekarchieven en zeker in het Algemeen Rijksarchief was hij kind aan

[p. 9]

huis. Driemaal reisde hij voor archievenonderzoek naar de Verenigde Staten. In Pella, Iowa bleek hij sinds het bestaan van de kolonie de eerste Nederlander te zijn die een blik in de ‘Scholte Papers’ sloeg. Hoe werd de speurtocht beloond! Vrijwel alle stukken gaf hij geannoteerd uit - zie de delen 3, 5 en 6 van zijn serie. Het belang en de hoge kwaliteit van zijn werk leidde tot subsidiëring door ZWO/NWO - een zaak waar hij zeer erkentelijk voor was: extra-problemen betreffende de uitgave bleven hem en de uitgever bespaard.

Met een ijver en volharding die ‘verbazingwekkend’ en ‘boven alle lof verheven’ zijn genoemd, heeft Smits voortgewerkt, zes dagen per week op zijn studeerkamer, wanneer hij niet op onderzoek uit was. In zijn weergave van stukken en zijn beschrijving van gebeurtenissen was hij accuraat. De kennis van de Afscheiding, en van de geschiedenis der Afgescheiden kerken in de eerste vijfentwintig jaar is op indrukwekkende wijze door hem verrijkt. Voor wie zich met de Afscheiding bezig houdt is zijn werk onmisbaar.

De overledene was drager van het Verzetskruis van de Tweede Wereldoorlog. In 1984 werd hij wegens de kwaliteit van zijn geschriften benoemd tot lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Jarenlang was hij redacteur van de periodiek Woord en Wetenschap, later: Gereformeerde Stemmen, uitgegeven door de Stichting voor Gereformeerd Wetenschappelijke Arbeid. Hij was medewerker van het Nederlands Dagblad. In zijn werk over de Afscheiding wordt het beeld verscherpt van voormannen, maar de figuur die vooral aandacht ontvangt is de ‘gewone man’. Smits geeft in zijn tweede deel uiting aan zijn liefde voor die gewone mannen en vrouwen, die ‘werkers uit het uur van benauwenis bij de geboorte van de Afscheiding’. Hij zag ze gaan over de dijken, de regen, sneeuw en storm, op weg naar hun schamele bedehuizen. ‘De rug een beetje gebogen door de zorgen en door de wind, een tikje eigenzinnig, soms teveel volgend hun “generaal” ds. H.P. Scholte - immers: gij zult niemand op aarde meester, vader of leider noemen, want Eén is onze Leidsman: de Christus Gods (Matth. 23:8-10). Maar allen met brandende harten en voortdurend bezig in de dienst des Heren’.

Brandend was eveneens het hart van de zoon van de Afscheiding Cornelis Smits. Ook zijn historiebeschrijving was voor hem: dienst aan zijn Heer. Reeds als jongeman gaf hij zich aan de evangelisatie-arbeid. Hij bleef daarin werkzaam tot en met zijn 71ste jaar. Zijn leven was één.

Dr. C. Smits heeft in de loop der jaren een groot aantal artikelen gepubliceerd in de bovengenoemde bladen waarvan hij redacteur resp. medewerker was; daarnaast artikelen ook in diverse andere bladen. Het zou te ver voeren deze publicaties hier op te sommen.

Ik beperk mij hier tot het vermelden van boeken, brochures en bijdragen in bundels.

In zijn grote werk De afscheiding van 1834 kwamen de volgende delen uit:

Eerste deel:

Gorinchem en ‘Beneden-Gelderland’. Oudkarspel (De Nijverheid) 1971;

[p. 10]

Tweede deel:	Classis Dordrecht c.a. Dordrecht (J.P. van den Tol) 1974;
Derde deel:	Documenten uit het archief ds. H.P. Scholte, bewaard te Pella, Iowa, U.S.A. Dordrecht (J.P. van den Tol) 1977;
Vierde deel:	Provincie Utrecht. Dordrecht (J.P. van den Tol) 1980;
Vijfde deel:	Documenten uit het archief ds. H.P. Scholte, bewaard te Pella, Iowa, U.S.A. (vervolg). Dordrecht (J.P. van den Tol) 1982;
Zesde deel:	Het Reveil en ds. H.P. Scholte. Correspondentie. Dordrecht (J.P. van den Tol) 1984;
Zevende deel:	Classes Rotterdam en Leiden. Dordrecht (J.P. van den Tol) 1986;
Achtste deel:	Provincie Noord-Brabant. Dordrecht (J.P. van den Tol) 1988;
Negende deel:	Provincie Gelderland (behalve ‘Beneden-Gelderland’). Dordrecht (J.P. van den Tol) 1991.

Voorts zagen van zijn hand het licht:

De Möbius-meetkunde van het platte vlak. Academisch proefschrift wis- en natuurkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, 24 mei 1946. Amsterdam (Noord-Hollandse U.M.) 1946;

Het Barthianisme in strijd met Schrift en Belijdenis. Goes (Oosterbaan & Le Cointre) 1951, 1955;

Geen koninkrijk voor de mens. Ontstaan, bestaansrecht en program van het Gereformeerd Politiek Verbond. Amsterdam (Buijten & Schipperheijn) 1959;

Gedenk mijner, mijn God! De ontwikkelingen in het Gereformeerd Politiek Verbond in de periode januari 1958 - mei 1959. Amsterdam (Buijten & Schipperheijn) 1959;

Wijsgerige achtergronden van de evolutie-leer, in: Creatie-Evolutie. Referatenbundel Conferentie van Gereformeerden 16/17 mei 1967 te Oosterbeek. Amersfoort (Stichting Geref. Wetensch. Arbeid) 1967, 1969, pp. 25-43.

Inleiding in de Wijsbegeerte [gestencilde bundel ten behoeve van het onderwijs aan de gymnasium-afdeling van het Gereformeerd Lyceum te Groningen]. Haren/Groningen (huisuitg. Geref. Lyceum, thans: Gomarus-college) 1968;

Woord ter Inleiding, in: H. Bouwman, De crisis der jeugd. Eenige bladzijden uit de geschiedenis van de Kerken der Afscheiding. Kampen (J.H. Kok) 1976 (?) (oorspronkelijk: Kampen (J.H. Kok) 1914;

Met S. Akkerman: Albertus Zijlstra, leven en arbeid. Goes (Oosterbaan & Le Cointre) 1978;

Secession, Quarrels, Emigration and Personalities, in: Herman Ganzevoort and Mark Boekelman (eds.), Dutch Immigration to North America. Toronto (The Multicultural History Society of Ontario) 1983, pp. 97-110.

De Afscheiding bewaard (De strijd van ds. S. van Velzen te Amsterdam), in: D. Deddens en J. Kamphuis (red.), Afscheiding - Wederkeer. Opstellen over de Afscheiding van 1834. Haarlem (Vijlbrief) 1984, pp. 195-221;

De zuivere lijn van J.C. Sikkel (1855-1920) in: D. Deddens en J. Kamphuis (red.), Doleantie-Wederkeer. Opstellen over de Doleantie van 1886. Haarlem (Vijlbrief) 1986, pp. 241-263.

[p. 11]

Ten geleide. Leven en werk van Jan Wesseling in: J. Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Zeeland (1834-'69). Dl. 2: Walcheren, Schouwen-Duiveland, Tholen en Sint Philipsland. Barneveld (De Vuurbaak) 1989, pp. 7-9.

April 1991

D. Deddens

[p. 12]

dr. C. Smits