De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 267]

Hoofdstuk 22
Genderen

Inleiding

De afscheiding die zich eind 1834 te Genderen voltrok betrof personen die tot de Hervormde kerk te Doeveren, Gansoyen en Genderen behoorden. We laten in dit hoofdstuk het gehucht Gansoyen verder buiten beschouwing.¹ Reeds hier merken we op dat de kerken te Doeveren en te Genderen ieder een zelfstandige kerkeraad bezaten, maar dat zij - tot 1899 - waren verbonden door één predikant. Zo was H.P. Scholte van 1833 tot 1834 dienaar des Woords van beide gemeenten. Daarnaast bestond de Hervormde kerk van Eethen en Drongelen die in beide dorpen haar leden telde en over twee kerkgebouwen beschikte.²

De burgerlijk-gemeentelijke indeling was echter een geheel andere. Na de Franse tijd werden uit voormalige heerlijkheden de gemeenten Eethen, Genderen en Heesbeen alsmede Drongelen, Hagoort, Gansoyen en Doeveren geformeerd.³ In de tijd van de Afscheiding was aanvankelijk W.J. Millenaar burgemeester van Drongelen c.a. - hij overleed mei 1835, waarna de burgemeester van Eethen c.a., V.G.A. Boll, ook met de uitoefening van zijn funetie werd belast.

In 1841 telde Drongelen, Hagoort, Gansoyen en Doeveren 92 huizen, bewoond door 96 huisgezinnen en 460 inwoners die voornamelijk in de landbouw en veeteelt hun bestaan vonden. Er woonden 380 Hervormden en Afgescheidenen, alsmede 80 Rooms-Katholieken.⁴ In hetzelfde jaar woonden te Doeveren 120 zielen (verdeeld over 17 huizen), 80 Hervormden en Afgescheidenen, 40 Rooms-Katholieken.⁵

Eethen, Genderen en Heesbeen telde in 1844 ruim 150 huizen, 179 huisgezinnen en 1000 inwoners; de voornaamste middelen van bestaan waren ook daar landbouw en veeteelt. Hervormden en Afgescheidenen omvatten 880 personen en er waren 120 Rooms-Katholieken.⁶ In het dorp Genderen woonden in 1843 ongeveer 500

1 Volgens Van der Aa IV (1843) 431-432 stonden er in 1843 slechts 4 huizen, bewoond door 11 personen van wie er 7 Hervormd waren en 4 Rooms-Katholiek. Gansoyen verdween, toen in 1889-1890 de Bergse Maas werd gegraven.

2 Deze gemeente werd bestuurd door één kerkeraad.

3 De volgorde in beide opsommingen is in de stukken verschillend. Het was gebruikelijk dat Eethen en Drongelen de burgemeesters leverden.

4 Van der Aa III (1841) 527.

5 Van der Aa III (1841) 395-397.

6 Van der Aa V (1844) 314.

[p. 268]

personen en er stonden 73 huizen: Hervormden en Afgescheidenen waren er 450; verder: 40 Rooms-Katholieken en enige Evangelisch-Luthersen.⁷

Wat de aantallen Afgescheidenen betreft: we mogen hiervoor verwijzen naar de uiteenzetting gegeven in hoofdstuk 3 onder Genderen. Samengevat, we vonden daar - we laten secondaire verschillen met de hierboven aan Van der Aa ontleende aantallen (van het latere tijdvak 1841-1844) rusten - dat in november 1834 zich te Doeveren-Genderen circa 440 personen afscheidden. Te Doeveren brak 75% met de Hervormde kerk, te Genderen 96%.⁸ Geleidelijk brokkelden dit aantal en beide percentages af. In Doeveren keerden zelfs de meeste Afgescheidenen terug tot de Hervormde kerk, de enkele overblijvenden zochten aanvankelijk onderdak bij de gemeente te Drongelen - maar sloten zich na enige jaren aan bij die te Genderen. Het getal der Afgescheidenen, merendeels dus wonende te Genderen, was - zoals we zagen - als volgt. Februari 1835: 412; maart 1836: 362; november 1836: 315; september 1841: 328; 1849: 398.

Door oorlogshandelingen, met name gedurende het tijdvak september 1944 tot mei 1945, werd het dorp Genderen zwaar geteisterd; men vindt weinig terug van de historische plekken, bekend uit de kerkgeschiedenis van de vorige eeuw. Ook het archief van de Hervormde gemeente heeft zijn toi moeten betalen; de notulen van de kerkeraad alsmede de ledenregisters beginnen met 1833; voorgaande acta etc. zijn in de oorlog of reeds eerder verdwenen.

Hoewel over de Afscheiding te Genderen c.a. een omvangrijke literatuur bestaat,⁹ blijft het interne leven der gemeente over het tijdvak 1834-1869 voor ons gesloten. De ledenlijsten van 1834, 1836 en 1841 kunnen we enigszins reconstrueren uit de ‘Acte van Afscheiding’¹⁰ en uit een tweetal requesten,¹¹ maar de notulen van de kerkeraad, voor zover bewaard, beginnen met 9 december 1868.¹² Vermeldingen in de classicale notulen¹³ wijzen in de richting dat er te Genderen twisten zijn geweest. Het is niet uitgesloten dat ds. H.P. Scholte was betrokken bij de eerste controverse - wij komen hierop terug. Op 22 februari 1837 ontving laatstgenoemde van de provinciale vergadering van Noord-Brabant een ontslag-attest inzake

7 Van der Aa IV (1843) 522-523.

8 M.J. van Diggelen, ‘Regionale verscheidenheid in de Afscheiding van 1834?’ in Skript 3 (1984) 180.

9 Literatuur: C.W. Pape, Handelingen van het Klassikaal Bestuur van Heusden omtrent den gewezen predikant H.P. Scholte, en zijne aanhangers I-II, 's-Gravenhage 1835; H.P. Scholte e.a., Officiëele stukken I-II, Kampen 1863; J.A. Wormser, Een schal in aarden vaten II (H.P. Scholte), Nijverdal 1915; Bos, Archief stukken I-IV, Kampen 1939-1946 (register onder Doeveren, Genderen); L. Oostendorp, H.P. Scholte, Franeker 1964; EERSTE DEEL 32-33, 48-57, 76-77; DERDE t/m VIJFDE DEEL register onder Doeveren, Genderen; ZESDE DEEL hoofdstukken 4, 6-8, 10, 13; M.J. van Diggelen, ‘Regionale verscheidenheid in de Afscheiding van 1834?’ in Skript 3 (1984) 171-193.

10 DERDE DEEL 42-61.

11 Respectievelijk hoofdstuk 3 onder Genderen en verder in dit hoofdstuk.

12 Opmerkenswaard is dat het eerste notulenboek is gemerkt ‘I’. Dit maakt onzes inziens duidelijk, dat voorgaande notulenboeken reeds tientallen jaren geleden uit het archief zijn verdwenen. Het oudst-bewaarde leden- en doopregister is aangelegd in 1848 na de komst van ds. P.M. Dijksterhuis (deze stond te Genderen van 2 april 1848 tot 16 nov. 1851).

13 Men zie het voorgaande hoofdstuk.

[p. 269]

zijn predikantschap van Doeveren en Genderen,¹⁴ maar reeds daarvóór was hij naar Gorinchem verhuisd en had hij zich niet meer laten zien in het Land van Heusden en Altena - namelijk na 14 februari 1836.¹⁵

De Afscheiding te Genderen was geenszins een beweging van ‘kleine luyden’, evenmin als te Almkerk - want tot de leiders behoorden enige rijke boeren zoals Gijsbert van der Beek en Johannes Branderhorst. De verklaring voor de percentage-gewijs aanzienlijke omvang van de Afscheiding in de onderhavige plaats, moet onzes inziens worden gezocht in de godsdienstige - destijds orthodoxe - gezindheid van de Hervormden in het Land van Heusden en Altena alsmede in de krachtige en begaafde persoonlijkheid Hendrik Peter Scholte.¹⁶ Teneinde niet in herhalingen te vervallen, willen we in dit hoofdstuk voor bepaalde onderwerpen naar de literatuur en naar vorige delen verwijzen,¹⁷ of voorheen gepubliceerde zaken in samenvatting noemen.

14 DERDE DEEL 26.

15 Volgens ‘Lijst der texten’ Er is één uitzondering: op 15 mei 1837 bevestigde Scholte te Almkerk het huwelijk van ds. G.F. Gezelle Meerburg.

16 Wij wijzen de gedachte van Van Diggelen in Skript, a.a. van de hand, namelijk dat de Afscheiding te Genderen ten diepste moet worden verklaard uit het verlangen van het merendeel der notabelen de dorpsautonomie op burgerlijk en kerkelijk terrein alsmede op het gebied van het onderwijs te herstellen of te bewaren. (174-176) Van Diggelen blijft geheel en al in gebreke - bij de inderdaad aanwezige veranderingen op staatkundig gebied etc. - aan te tonen dat hierin de oorzaak van de Afscheiding ligt. Wij menen dat zonder het predikantschap van Scholte en Gezelle Meerburg de Afscheiding te Genderen, Almkerk, Sleeuwijk, Werkendam, Sprang, Vuren, Herwijnen etc. aanmerkelijk geringer in omvang zou zijn geweest. Terzijde merken we op dat dit ook steeds de overtuiging is geweest van C.W. Pape - een feit waarop we terugkomen in dit hoofdstuk.
Typerend vinden we de uitspraak: ‘De afscheiding in Genderen en Doeveren implieeerde een gedeeltelijk herstel van de dorpsautonomie. Niet voor niets werd er reeds in 1851 in Genderen een Christelijke Lagere School opgericht’. (182) De schrijver vergeet dat na de grondwetswijziging van 1848 ‘de deur op een kier werd gezet’ inzake vrijheid van onderwijs en dat in en na dit jaar verscheidene raden van Afgescheiden kerken begonnen te ijveren voor het stichten van een Christelijke school (men zie: D. Langendijk, De Schoolstrijd, 's-Gravenhage 1935, 38-44, 58). Kort nadat ds. P.M. Dijksterhuis uit Dordrecht naar Genderen is vertrokken (26 maart 1848) worden in de Dordtse kerkeraad de eerste besprekingen over het stichten van een school gevoerd en tijdens het tweede predikantschap van laatstgenoemde te Dordrecht (1851-1852) worden de plannen afgerond; de school wordt in 1853 geopend (TWEEDE DEEL 133, 134, 169). Ongetwijfeld heeft Dijksterhuis ook te Genderen (2 april 1848-16 nov. 1851) - na enigszins orde op zaken te hebben gesteld - het stichten van een lagere school ter hand doen nemen.

17 Vergelijk noot 9. We vestigen met name de aandacht op de levensschets van ds. H.P. Scholte (1805-1868) in ZESDE DEEL 19-21.

[p. 270]

1. Voorgeschiedenis: Typeringen van C.W. Pape

Ds. C.W. Pape¹⁸ heeft in zijn reeds genoemde Handelingen van het Klassikaal Bestuur van Heusden een aantal typeringen gegeven, waarvan we de voornaamste hier vermelden.¹⁹ Pape begint met te schrijven

‘Eene alzins godsdienstige stemming kenmerkt de Hervormde ingezetenen des lands van Heusden, en onwrikbare gehechtheid aan de leer onzer kerk is gewisselijk evenzeer eene van derzelver eigenschappen, als vurige liefde tot het vaderland, en ondubbelzinnige verkleefdheid aan Oranje’.(5)

Bij de ‘gehechtheid aan de leer’ komen volgens Pape ‘Bijzonder twee hoofdbegrippen in aanmerking’...: ‘die der vrije genade en der wedergeboorte door den Heiligen Geest’. Daarnaast heeft in sommige gemeenten ‘een zoogenaamd lijdelijk Christendom de overhand’. Er is ‘verkleefdheid’ aan het oude, maar toch gelukte het aan de predikanten de afkeer tegen de Evangelische Gezangen te overwinnen ‘en men zich bevredigde met de latere verordeningen van het hooge Kerk Bestuur’. Zo ging het ook te Doeveren, Gansoyen en Gender en. (5-7)

‘Wanneer men de gegoedheid van onderscheidene inwoners, wier hoofdbestaan de landbouw en de veeteelt is, in aanmerking neemt, dan kan men, ten minste wat Genderen belangt, deze gemeente onder de vermogendste des lands van Heusden rangschikken.
Ten aanzien der godsdienstige verlichting, Staat zij gelijk met vele andere gemeenten des vaderlands; geenszins heerscht bij allen Evangelische kennis, die vrij en onafhankelijk van alle vooroordeel, zich in eenen Evangelischen wandel openbaart; veeleer benevelt eene diepe onkunde velen, eene onkunde te gevaarlijker bij de zoodanigen, waar zij zich achter eene hooge zelfbehagende inbeelding van wijsheid verschuilt; overigens willen wij gaarne gelooven, dat het ook aan zulken niet ontbreekt, die vasthouden aan het vaak verdonkerd beginsel onzer gezegende Kerkhervorming, dat de Bijbel alléén, de kenbron van ons geloof, en het rigtsnoer van ons gedrag moet wezen’.(8)

Het is wenselijk hier een kanttekening te maken. Er dient niet te worden heen gelezen over het woord ‘Evangelische(n)’ en de uitdrukking ‘de Bijbel alleen’. Immers, zij leggen de overtuiging van Pape en zijn vele medestanders bloot. In het kader van de strijd pro of contra de Afscheiding betekenen zij: een Christendom en een kerk, los van de Drie formulieren van enigheid. We willen ten aanzien van de overtuiging van Pape aan het bovenstaande slechts één citaat toevoegen, uit zijn brief aan J.D. Janssen ambtenaar van Hervormde Eredienst, gedateerd 17 juni 1835. Scholte werd te Doeveren c.a. opgevolgd door CF. van Setten (deze stond aldaar van 1835 tot 1852). Pape schrijft

18 Carolus Wilhelmus Pape geb. 1788 te Breda, overl. 1873 te 's-Gravenhage. Hervormd predikant te Renswoude 1813, te Heusden 1815, rector van de Latijnse school aldaar. In de loop der jaren lid van lagere en hogere kerkbesturen; in de tijd van de Afscheiding scriba van het classicaal bestuur van Heusden. Hij moet worden beschouwd als de voornaamste en bekwaamste tegenstander van de Afscheiding in het Land van Heusden en Altena. Literatuur: Chr. Encyclopedie² V, 382-383.

19 Ten dele lopen deze parallel met die we vinden in Bos, Archiefstukken I-III.

[p. 271]

‘Van Setten maakt het wel, doch vordert niets. Ik geloof dat hij zeer knap is, ordelijk en verstandig preekt, maar toch verstaat hij mijns inziens de kunst niet om de Gendersche zielen te vangen. Hij moest meer platweg wawelen willen over de ellende, de verdoemenis en de genade, langer bidden etc. etc. etc., dan zoude het misschien gaan kunnen, maar nu gaat het niet.²⁰ Hij behoefde daarom geen huichelaar te zijn, indien hij den vorm der waarheid veranderde! Ik heb hem dit reeds duidelijk te verstaan gegeven, indien hij mij heeft willen begrijpen’.²¹

Terugkerende tot de Handelingen etc. vinden we

‘Niet weinig opziens baarde eenige jaren geleden, eene zekere godsdienstige opwekking welke te Genderen plaats greep, en menigeen die belangstelde in de uitbreiding van het Rijk des Heeren, beloofde er zich groote dingen van. Anderen daarentegen, die niet elke godsdienstige geestdrift voor een werk des Heiligen Geestes meenden te mogen houden, schortten liever hun oordeel op, en wachtten op de vruchten des Geestes... (Galaten 5 vers 22)...
Ik vermeet mij niet te beoordeelen, hoeveel of hoe weinig goeds er van die godsdienstige opwekking is overgebleven...’. (9)

Over deze ‘opwekking’ is uiterst weinig bekend. Zij moet rond 1820 zijn begonnen. Wellicht vinden we in de ‘bidstonden’, waarover we in de ‘Lijst der texten’ van ds. Scholte lezen, een voortzetting van het toen ontstane conventikel.²²

Door het vertrek van A.S. Nanninga eind 1832, werd de gemeente vakant; aanvankelijk liet het zich aanzien dat proponent CF. van Setten - hij werd de opvolger van Scholte, naar we zagen - predikant der gemeente zou worden, maar het op beroep preken van Hendrik Peter Scholte, candidaat tot de heilige dienst bij

20 Pape bedoelt te zeggen, dat nu niet zovelen tot de Hervormde kerk terugkeren als hij wel wenselijk zou vinden.

21 Bos II, 325. Schimpende taal van Pape inzake de gereformeerde leer, de Drie formulieren van enigheid en de Dordtse synode 1618-1619 vinden we bij hem in meer brieven, bijv. Bos II, 412; III, 23, 43. Eiders zegt hij, dat het classicaal bestuur van Heusden ‘zich altijd ten regel heeft gesteld de predikwijze, en den vorm der beschouwing der Godsdienstige leerstukken aan ieder vrij te laten...’ (Handelingen, a.w. 25).

22 Zoals reeds aangestipt: er zijn geen notulen van de kerkeraad van vóór 1833. Het is de vraag, of deze op het punt van de ‘opwekking’ licht zouden hebben verschaft. In meer plaatsen is er na 1819 een opwekking ontstaan; dit verschijnsel hield verband met de herdenking van de Dordtse synode 1618-1619 en met het schrijven door ds. Nic. Schotsman van Eerezuil ter gedachtenis van de voor tweehonderd jaar te Dordrecht gehouden Nationale Synode (Leiden 1849). Men zie ook: M.E. Kluit, Het Protestantse Réveil in Nederland en daarbuiten 1815-1865, Amsterdam 1970, 58; J. Wesseling, Afscheiding in Groningerland III, 31-32.
Merkwaardig is dat we een neerslag vinden van het te Genderen rond 1820 ontstane conventikel in ‘Oud-Rekeningenboek der Ned. Herv. Diaconie van Genderen 1813-1834’. Over de jaren 1819 tot 1832 vinden we bij ‘Ontfang’ zes maal een post ‘Op het Gezelschap gecollecteerd’. In 1821 is de (blijkbaar over enige maanden) verzamelde som ƒ 45,- (het hoogste bedrag), over 1832 nog slechts 6 cent (het laagste bedrag; wellicht het ‘saldo’). Dat er geen spanningen waren tussen kerkelijke organisatie en conventikel blijkt reeds uit deze collecten, maar ook uit het feit dat in 1829 bij de ‘Uitgaaf’ wordt vermeid dat de diaconie 9 stuivers heeft betaald ‘voor Kaarsligt op het Gezelschap’; in 1825 ‘Voor pond kaarsen voor het Gezelschap’ 12 stuivers.

[p. 272]

het Pro vinciaal Kerkbestuur van Noord-Holland, bracht ‘eene geheele wending’. Het valt niet te betwijfelen

‘of hij werd eenparig door den Kerkeraad, en, met uitzondering van misschien enkelden, door de geheele gemeente begeerd. lets bijzonder aandachtwekkends had zijn voorstel; ernstig, en op den man aan, predikte hij (wat men algemeen zoo gaarne zag, en slechts weinigen gedaan hadden) uit het hoofd; en wist daarenboven den juisten toon der... gemeente zoo goed te treffen, dat dezelve in aller harten weerklank vond. Voegt men hier bij: dat hij geen ongunstig uiterlijk bezat, - ongedwongen, en zonder pligtplegingen met de eenvoudige landlieden wist om te gaan, - in zijne gesprekken evenzeer als op den predikstoel zich door regtzinnigheid aanbeval, - en men begrijpt ligt, hoe duidelijk het den Kerkeraad werd, dat hij, op zijn eigen licht afgaande, hem beroepen moest, en zich onmogelijk vergissen kon, wanneer men hem, met voorbijgang van anderen, de Heilige Bediening des Evangelies opdroeg’. (11-12)

Ds. Hendrik Peter Scholte (1805-1868)

[p. 273]

Scholte werd 12 november 1832 beroepen en zondag 17 maart 1833 bevestigd.

‘Bij zijne intrede beantwoordde hij niet alleen aan de verwachting zijner gemeente, maar overtrof dezelve verre; en viel het oordeel van deskundigen over het plan, de orde, den toon en stijl zijner rede veel minder gunstig uit, dan waren de meeningen. van allen toch eenstemmig, dat de jonge Predikant van Genderen met eenen hem eigenen, zonderlingen ijver predikte’.
...
Onbeschrijfelijk was de toeloop, dien de Heer Scholte weldra bij zijne openbare godsdienstoefeningen had, minder uit de gemeenten zijner onmiddellijke nabuur-schap, dan van de verder afgelegene; want het gerucht zijner regtzinnige predikwijze, en zijner buitengewone gaven verspreidde zich allerwege, zoodat de kerken te Doeveren en Genderen den steeds meer en meer aandringenden volksstroom niet langer konden bevatten, en men te rade werd eene gaanderij in de kerk te Doeveren te bouwen, welk plan men ook te Genderen zoude hebben bewerkstelligd, indien aldaar de bedenking niet de bovenhand behouden had, dat de toeloop wel eens konde afnemen, - de gaanderij overbodig worden, - en het geld nutteloos uitgegeven zoude zijn. Inderdaad, men had juist geoordeeld: want de toeloop veminderde langzamerhand; en hoezeer de opkomst der gemeente zelve, bleef aanhouden, bevond men toch na eenig tijds verloop, dat de kerkgebouwen ook zonder gaanderijen, groot genoeg waren voor de zich verzamelende schare’. (14-15).

Pape vervolgt met te verteilen dat men met de nieuwe predikant aanvankelijk zeer ingenomen was, en dat men hem veel 'inwilligde, zelfs met belangrijke opofferin-gen van de zijde der kerkefondsen, wat hij tot verbetering en verfraaijing van zijne woning en tuin wenschte...’. (15)

Na over een incident zowel te Doeveren als te Genderen, alsmede over schorsing en afzetting van Scholte te hebben gehandeld - men zie paragraaf 2 - vinden we de volgende typeringen van het optreden van Scholte, zoals ook uitgedrukt in een rapport van het classicaal bestuur van Heusden aan het Ministerie van Eredienst, gedateerd 15 november 1834.²³

‘In het eerste gedeelte van zijn rapport, staafde het Bestuur... dat Zijn Eerw. de eenige uitsluitende oorzaak was van al de plaats grijpende verwarringen.²⁴
...
In weinig woorden toonde men voorts aan, hoe door het gedrag van den Heer Scholte alléén, de grond was gelegd der heerschende wanorde; hoe door zijn voorbeeld uitsluitend, de gemeente was opgeruid, tot eene onberedeneerde afscheiding; en hoe door zijn prediken ontegenzeggelijk, een vijandige en hatelijke secte-geest was ingeboezemd tegen de bestaande Kerkelijke orde’. (43-45)

We beseffen dat laatstgenoemde uitspraken zijn gedaan door een overtuigde en geharnaste tegenstander van de Afscheiding. We nemen er echter dit uit over, dat we Scholte zien als de Organisator van de Afscheiding in Noord-Brabant, ‘Beneden-Gelderland’, Utrecht, Zuid- en Noord-Holland. Scholte heeft fouten gemaakt; voor wat de eerste jaren betreft, zouden we deze willen verklaren uit zijn te grote voortvarendheid.

23 Bos II, 87-97; vergelijk Pape, Handelingen 43.

24 Hier wordt bedoeld: verwarringen vóór de Afscheiding te Genderen c.a. 1 november 1834.

[p. 274]

2. Voorgeschiedenis; de (voornamelijk) kerkelijke procedures tegen H.P. Scholte en de kerkeraden te Doeveren en Genderen (samenvatting)²⁵

Eind 1833 bestond de Hervormde kerkeraad te Doeveren uit: H.P. Scholte; de ouderlingen Jan Boll, Jan van Marsbergen; de diakenen Teunis Boll, Jan Colijn. Aftredend waren Van Marsbergen en Colijn. In de vergadering van de kerkeraad van 31 december 1833 werd gekozen tot ouderling Dirk Branderhorst en tot diaken Arie Verkuijl. Beiden wonende te Genderen en lid van de gemeente aldaar! Dit gebeurde ‘wegens gebrek aan stof’ - bedoeld is: gebrek aan geschikt-geachte personen - in de gemeente te Doeveren.
Het besluit was niet alleen een slag in het gezicht van vele Doeverense leden - immers, de kerkeraden te Doeveren en Genderen waren, zoals we reeds zagen, twee zelfstandige lichamen - maar ook in strijd met de reglementen etc. van de Hervormde kerk. Het verwondert niet dat de beslissing bij enige gemeenteleden verzet wekte. Na de tweede afkondiging - zondag 2 februari 1834 - verklaarde een viertal leden: Arie Baaijens, Cornelis Baaijens, Jan Colijn (diaken) en Lambertus van der Kolk, de verkiezing ‘onwettig, onregtvaardig en onraadzaam’. (B2) Eerst wendden de bezwaarden zich tot de kerkeraad, daarna - toen zij nul op het request kregen - tot het classicaal bestuur van Heusden. Dit college nodigde de kerkeraad uit de gekozenen vooreerst niet te bevestigen. (B3) Na enige vergaderingen van de kerkeraad werden evenwel D. Branderhorst en A. Verkuijl op zondag 2 maart 1834 bevestigd. (B6) Het classicaal bestuur verklaarde de bevestiging onwettig en gelastte dat beiden hun ambt niet zouden waarnemen, maar dat vooralsnog de afgetredenen, Van Marsbergen en Colijn, in hun bediening zouden blijven. (B7) De kerkeraad had echter reeds besloten te zullen voortvaren en de uitspraken van genoemd Bestuur naast zich neer te leggen. (B8)
Op 19 maart 1834 verscheen de kerkeraad, geciteerd zijnde, voor het classicaal bestuur en in een lange vergadering, waarin door Scholte niets werd toegegeven, verklaarde deze tenslotte schriftelijk dat de kerkeraad zich over de zaak in geschil zou wenden tot het provinciaal kerkbestuur van Noord-Brabant en inmiddels de nieuwbenoemden buiten bediening zou laten (B10); de aanwezige leden van de kerkeraad - Jan Colijn uitgezonderd - betuigden met deze verklaring in te stemmen.
Na het wisselen van tal van stukken sprak het provinciaal kerkbestuur op 6 augustus 1834 uit dat de onderhavige benoemingen ‘als onwettig gedaan, en diensvolgens als nietig en vervallen’ worden beschouwd. (B13)
Volgens de notulen van de kerkeraad van 23 augustus 1834, legde dit college, op grond van de gedane uitspraak, het hoofd in de schoot. Branderhorst en Verkuijl -hoewel bevestigd! - treden niet als ambtsdragers op. Op 5 september wordt de aftredende ouderling Jan van Marsbergen herkozen; in de plaats van diaken Jan Colijn komt Arie Baaijens.²⁶

De Hervormde kerkeraad te Genderen had eind 1833 als samenstelling: H.P. Scholte; Johannes Branderhorst, Willem van Wijk, ouderlingen; Govert van Andel, Arie Verkuijl, diakenen.

25 In deze paragraaf baseren we ons onder meer op Pape, Handelingen, a.w. Dit werk bevat 57 bijlagen, van welke we enige zullen aanhalen met B... (volgt nummer).

26 Dit is de enige maal voor zover we vonden - dat Scholte in kerkelijke zaken retireert. Oostendorp, één van de biografen van Scholte, die dit geval wellicht niet heeft gekend, schrijft over hem: ‘There is no evidence that he ever accepted correction or admitted he was wrong ... A man of less conviction would have compromised at many of the crisis of his life’. (Oostendorp, a.w. 191)

[p. 275]

Op 9 december 1833 vergadert genoemd college ‘in vereeniging met de stemgerech-tigde mansledematen, kerkvoogden en notabelen’.²⁷ Door de predikant wordt voorgesteld over te gaan tot het verhogen van het predikantstractement en wel met in toaal ƒ 100 per jaar. Scholte zegt dit voorstel te doen ‘opdat men bij eene mogelijke vacature in staat zoude zijn om naar eenen voor de Gemeente geschikten Predikant te kunnen uitzien en zich niet bij proponenten te bepalen’.²⁸ Nadat het voorstel is aangenomen en nadat ‘Doeveren’ zich er mee heeft verenigd, wendt men zich voor het verkrijgen van het ‘alterum tantum’²⁹ op 30 december 1833 tot de Koning met een desbetreffend request. Het verzoekschrift draagt de volgende ondertekening.
Uit Doeveren:
Jan Boll, Jan van Marsbergen, ouderlingen; Teunis Boll, diaken; Dirk Boll, kerkvoogd.³⁰
Uit Genderen:
Johannes Branderhorst, kerkvoogd en ouderling; Willem van Wijk, notabel en ouderling; Govert van Andel, Arie Verkuijl, diakenen; Jan van Gammeren, president-kerkvoogd; Gijsbert van der Beek, president-notabel; Dirk Branderhorst, Cornelis van Gammeren, Matthijs van der Mooren, Cornelis Verdoorn, notabelen.
In de notulen is hierbij aangetekend ‘... hebbende Isaac van Gammeren’ - kerkvoogd - ‘zich zonder wettige redenen aan de onderteekening onttrokken’.³¹

Op 30 december 1833 wordt in plaats van de aftredende ouderling Van Wijk, Cornelis Verdoorn gekozen; in plaats van diaken Arie Verkuijl, Gerrit van der Beek.

Terwijl de procedure inzake de verkiezing te Doeveren, bovengenoemd, nog gaande was, had zich naar aanleiding van gebeurtenissen te Genderen een incident van geheel ander karakter ontwikkeld. Het ‘gelijk’ lag hierbij onzes inziens aan de zijde van de kerkeraad aldaar. En het laat zien, hoezeer de Stelling van C.W. Pape c.s., namelijk dat aan Scholte en zijn beide kerkeraden door de bestaande orde in de Hervormde kerk niets in de weg werd gelegd om te leven en te handelen naar Gods Woord en de Drie formulieren van enigheid,³² onhoudbaar is. Te Genderen - zo lezen we in de acta van de kerkeraad³³ - woonde Hendrik van de Graaf. Deze verklaarde in de Gereformeerde kerk te zijn gedoopt, maar zijn naam werd in doop- of lidmatenboek niet gevonden. Door de gemeente werd hij ‘vroeger’ voor Rooms-Katholiek gehouden, mede doordat hij nooit in de kerk kwam. Van de Graaf gehuwd zijnde met Cornelia van Rijswijk, eveneens geen lidmaat, was meermalen door de predikant en de ouderling Johannes Branderhorst vermaand, zich in de openbare samenkomsten der gemeente te laten vinden, alsmede Gods Woord in zijn huis met zijn vrouw te lezen en te onderzoeken. Maar beide zaken werden door hem volstrekt geweigerd ‘met de schrikkelijke betuiging dat hij God den hemel wel wilde laten behouden’. Nadat uit zijn huwelijk een kind was geboren, begeerde hij het te doen dopen. Dit werd eerst door de predikant, daarna door de kerkeraad geweigerd. Wel werd de

27 Acta kerkeraad Herv. gemeente Genderen. Kerkvoogd Isaac van Gammeren is afwezig.

28 Wij kunnen in dit voorstel geen eigenbelang van Scholte zien. Na zijn afscheiding heeft hij in Nederland - 1834-1847 - geen tractement genoten.

29 Letterlijk ‘het andere zoveel’ of ‘nog eenmaal zoveel’, namelijk van de zijde van de landsregering.

30 Jan Colijn, diaken, ontbreekt.

31 Tengevolge van de verwikkelingen die de Afscheiding enige maanden later met zich brachten, wordt in de acta van de kerkeraad over dit request niet verder gerept.

32 Pape, Handelingen, a.w. 45.

33 Eén van de onderschriften na de vergadering van de kerkeraad van 17 mei 1834. De acta worden na deze datum zeer onsystematisch.

[p. 276]

mogelijkheid geopend, dat Van de Graaf een lidmaat der gemeente zou zoeken, die bij de doop de vragen van het Doopsformulier zou willen beantwoorden.³⁴
De predikant - vinden we in de acta - werd over deze zaak aangesproken door alle leden van het classicaal bestuur (met uitzondering van ds. Pape, die op de desbetreffende vergadering niet aanwezig was). De algemene mening was dat het kind kon worden gedoopt - men zou het niet weigeren ‘al kwam er een Jood of een Turk’. Verder werd over deze zaak niets vernomen, tot de predikant een brief ontving van het classicaal bestuur van Heusden, gedateerd 8 juli 1834. Hierin verklaarde de scriba Pape onder meer dan Van de Graaf tegen Scholte zou hebben gezegd ‘gaarne zijne belijdenis ... te willen leeren, en zijn kind bij opwassen in dezelve te doen, of te helpen onderwijzen...’. (B18a) Scholte reageert hierop met een brief van 12 juli 1834, waarin we onder meer lezen, dat het classicaal bestuur opmerkzaam wordt gemaakt
‘op de verregaande onbeschaamdheid van Van de Graaf, daar ik hem, na het lezen van den brief,³⁵ onderhoudende over zijne leugenachtige verklaring aan het Klassikaal Bestuur, dat hij mij zou gezegd hebben gaarne zijne Belijdenis te willen leeren, mij toegevoegd: dat hij dat niet gezegd had, beschuldigende dus het Klassikaal Bestuur van onwaarheid’. (B18b)
Zonder verder onderzoek vraagt hierna het classicaal bestuur aan ds. B. van Veen te Aalburg, het kind te willen dopen; de plechtigheid wordt op 20 juli 1834 voltrokken. De kerkeraad te Genderen ontvangt hiervan bericht en antwoordt 22 augustus aan ds. Van Veen, dat hij niet kan besluiten het kind - Dirk geheten - in het doopregister in te schrijven. (B19)
Het commentaar van Pape - na de weigering van Scholte inzake het dopen - luidde als volgt ‘Wat zoude het bestuur nu doen? Zoude het den Predikant Scholte noodzaken, het kind te doopen? Maar! met hoeveel bezwaar ging dit vergezeld, en hoe weinig liet zich eenen goeden uitslag van dwangmaatregelen hopen? Zoude het, het kind ongedoopt laten, tot zoo lang de ouders van hetzelve, belijdenis hadden afgelegd? Maar, waren die ouders dan geene Christenen? Waren zij dan geene leden der Hervormde kerk, door hunnen doop? Werden zij dan als zoodanig niet erkend, door de bestaande kerkorde? En moest dan niet de doop aan het kind van Christenouders bediend worden volgens de ontegenzeggelijke bedoelingen van het Formulier des Doops?
En hoe! indien het den ouderen, het lang uitstellen moede, eens in de gedachten kwam, om, in plaats van hunne belijdenis te leeren, en dan hun kind te laten doopen, eenen veel korteren, en zoo ligt te vinden weg, in te slaan, om zich bij de Roomsche geestelijkheid aan te melden!... zoude deze hen dan afwijzen? En zoo neen! hoe groot zoude dan daarover niet de ergernis bij de Hervormden zijn, in deze meest door Roomsch Katholijken bewoonde streken?
Het Klassikaal Bestuur overwoog al deze bedenkingen, moeiten en bezwaren, en werd te rade, om dezelve te voorkomen; en, allen doelloozen briefwissel met den Doeverenschen Leeraar afsnijdende, schreef het aan eenen der naburige Predikanten, en noodigde dezelven uit tot het doopen des verstooten kinds, met verzoek tevens, om den Heer Scholte hiervan te berigten, op dat Zijn Eerw. den doopeling in het register zijner gemeente zoude kunnen inschrijven. Dit alles geschiedde, en de Predikant van Aalburg en Heesbeen voldeed aan het verlangen van het Klassikaal Bestuur: doch de Heer Scholte voelde zich geroepen, om aan dezen zijnen medebroeder den vreemdsoortigen brief te schrijven, welke den graad zijner Evangelische liefde bepaalt, en het standpunt zijner Evangelische kennis aanwijst. (Bijlage 19.)’³⁶

34 Een in die tijd meer gebruikte vorm. De ‘doopgetuige’ nam dan de verantwoordelijkheid op zich, er voor te zorgen het kind (de dopeling) ‘als het tot zijn verstand zal gekomen zijn, in de leer der zaligheid ... te onderwijzen en te doen onderwijzen’ (Doopsformulier).

35 Bedoeld is die van het classicaal bestuur van 8 juli 1834, hiervóór genoemd.

36 Pape, Handelingen, a.w. 31-32.

[p. 277]

Over parallel-lopende ontwikkelingen die in deze tijd reeds zijn begonnen en die zouden hebben geleid tot de afzetting van Scholte, als zij niet zouden zijn doorkruist door de gebeurtenissen te Ulrum, kunnen we kort zijn. Evenals met Brummelkamp, De Cock, Gezelle Meerburg en Van Velzen, is er in de procedure van Scholte sprake van reglementen en bepalingen van de Hervormde kerk, waaraan de ‘Vaders der Scheiding’ zich niet konden en wilden onderwerpen.
Midden 1834 bereikten het classicaal bestuur van Heusden klachten over het te Genderen en Doeveren niet laten zingen van de Evangelische Gezangen, het niet stellen van de vier ‘avondmaalsvragen’ en het door Scholte uitspreken van ‘schimpredenen op zijne mede-broeders’ predikanten. Op verzoek van genoemd bestuur schreef de voorganger van Scholte, A.S. Nanninga te Raamsdonk, 22 augustus 1834 een brief, waarin hij betoogde dat de moeilijkheden ten aanzien van Gezangen en vragen, tijdens zijn predikantschap (1828-1832) gering waren geweest. Te Doeveren waren de bezwaren steeds te verwaarlozen geweest. Te Genderen zong Johannes Branderhorst, kerkvoogd, zoon van ‘den ouden schoolonderwijzer’ de Gezangen niet. Hetzelfde gold van de notabel Gijsbert van der Beek alsmede van een aantal andere gemeenteleden - waarbij dient te worden opgemerkt dat verscheide-nen noch de Psalmen noch de Gezangen zongen. Wat de avondmaalsvragen betreft: zij werden te Genderen ‘alleen door sommige kerkeraads en gemeenteleden staande beantwoord’. ‘Het is’, schrijft Nanninga, ‘den ondergeteekende steeds voorgekomen, dat men te Genderen het meest tegen het staande beantwoorden dier vragen was ingenomen’. (B14)
Scholte wordt geciteerd 27 augustus 1834 te verschijnen voor een commissie benoemd door het classicaal bestuur; de vergadering wordt gehouden in de kerk te Doeveren. Op drie aan Scholte gestelde vragen antwoordt deze, dat hij de Evangelische Gezangen niet laat zingen, dat hij de avondmaalsvragen niet stelt en dat hij ontkent zich uitdrukkingen te hebben veroorloofd ‘tegen... mededienaren van het Evangelie in het algemeen als tegen de leden der kerkelijke besturen in het bijzonder’ waardoor zou zijn gepoogd dezen in minachting te brengen. (B20)³⁷ Deze procedure, welke ongetwijfeld zou hebben geleid tot de schorsing van Scholte, werd -zoals reeds aangestipt - afgebroken door het feit dat Scholte op vrijdag 10 oktober 1834 te Ulrum was voorgegaan in een dienst des Woords en wel zonder toestemming van de consulent; en op zondag 12 oktober, 's middags, toen de kerk voor hem was gesloten ‘eene godsdienstige aanspraak tot de menigte in de open lucht’ had gehouden.³⁸ Op 29 oktober sprak het classicaal bestuur over deze ‘misdaad’ de schorsing over Scholte uit. (B24)
De reactie, in de eerste plaats van laatsgenoemde, liet niet op zich wachten. We lezen hierover in de Genderense kerkeraadsacta - het laatste door Scholte geschrevene en (slechts) door hem getekende ‘Genderen 1 Mei 1835’.³⁹
(Scholte verklaarde na ontvangst van het schorsingsbesluit aan) ‘de vergaderde kerkeraad aan dit bevel geen gehoor te kunnen geven daar het besluit geheel tegenstrijdig was met Gods Woord en met de aloude formulieren der zuivere Gereformeerde kerk; dat hij zich dus van dit, tegen Gods Woord en waarheid strijdende kerkbestuur en van allen die er zich aan onderwierpen afscheidde en dat hij dus ook deeze gemeente spoedig dacht te verlaten; en te zien waar de Koning der kerk hem verder wilde gebruiken; de kerkeraad verklaarde daarop, dat dezelve hierin niet kon bewilligen, doch dat zij tegen het classicaal besluit protesteerden; de herder en leeraar merkte hierop aan dat de kerkeraad hiertoe de vrijheid had, doch dat hij voor zich zelven niet anders kon als zich afscheiden en heengaan; de kerkeraad besloot

37 Hetzelfde stuk: Bos I, 300-305.

38 Uitvoerig hierover DERDE DEEL 66-76.

39 Deze datum is niet onbelangrijk. Na 1 mei 1835 is er wellicht door de raad van de Afgescheiden gemeente een ander notulenboek aangelegd. Op 1 augustus 1837 droeg ouderling Joh. Branderhorst het archief van Doeveren en Genderen over aan het classicaal bestuur van Heusden (Bos IV, 140).

[p. 278]

eenpariglijk om het gevoelen van de Gemeente op te nemen; en gaf hiervan kennis aan twee niet tegenwoordig zijnde kerkeraadsleden te Doveren.
Den 30sten ging de kerkeraad te Genderen rond en den 31sten te Doveren, met dit gevolg dat de geheele gemeente te Genderen zich eenparig heeft afgescheiden behalve de navolgende personen...⁴⁰
Den 31sten des avonds werden de afschriften der acte van afscheiding der Gemeente als mede de acte des kerkeraads en van den Herder en Leeraar in gereedheid gebracht en verzonden den lsten November.’

De hier bedoelde acte ‘der Gemeente’ luidt als volgt.⁴¹

‘Wij ondergetekende lidmaten en inwoners der Gereformeerde Gemeenten van Doeveren en Genderen en Gansoyen vernomen hebbende dat het Classikaal bestuur van Heusden onzen herder en leeraar geschorst heeft, om dat hij in de gemeente van Ulrum heeft gepredikt, gedoopt en eene Godsdienstige aanspraak tot de menigte in de open lucht gehouden, daar dit alle op Gods woord gegronde en door Gods woord aan de herder en leeraars bevolen werkzaamheden zijn, zoo kan de gemeente in die daad van het Classikaal bestuur niets anders zien als het stellen van menschelijke bepalingen boven Gods Woord even als dit geschiede in de tijd van de reformatie door de paapsche kerkelijke overheden en in de dagen van Jezus en de apostelen door de Pharizeën en Schriftgeleerden en in de dagen des ouden testament door de tegenstanders van de waarachtige Godsdienst, en derhalve verklaren wij bij deze dat wij niet langer onder zulk een bestuur willen leven en met hen die er zich aan onderwerpen in kerkelijke gemeenschap verkeeren maar ons houdende aan Gods Woord en de daarop mede in alles overeenkomende formulieren van eenigheid als gereformeerde gemeente van hen afscheiden, zullende ons in de openbare godsdienst-oefeningen rigten naar de aloude Kerkelijke liturgie, en onze van Gods wege beroepene opzienders en ouderlingen zullen zich in het openbaar Kerkbestuur voor het tegenwoordiege houden aan de kerkeordening van de Sijnode van Dordrecht gehouden in 1618 en 1619.’

De procedures aangespannen door het classicaal bestuur van Heusden leidden er toe, dat 10 december 1834 ook de kerkeraden van Genderen en Doeveren werden geschorst en dat genoemd college in hun rechten trad; op dezelfde datum werd Scholte afgezet, (B46) Laatstgenoemde werd gelast zijn pastorie (te Doeveren) te ontruimen; hij deed dit 31 maart 1835 en verhuisde naar Genderen.⁴²
Na enige tijd verzet te hebben geboden, namelijk in het tijdvak november 1834 tot mei 1835, geven ouderlingen en diakenen de kerkelijke goederen over.⁴³

40 Volgen de namen van acht personen; het lijstje is onvolledig. In het archief van de classis Heusden vinden we, dat - samen met Doeveren! - 35 personen (kinderen inbegrepen) niet met de Afscheiding mede gingen; bovendien keerden er al spoedig 17 terug (men zie voor de namen EERSTE DEEL 43-44).
Van de niet-Afgescheidenen en reeds na enige weken teruggekeerden noemen we - te Doeveren: Arie Boll, Jan Colijn, G.J. van Hemert (schoolmeester); te Genderen: oom en neef Jan (Matthijs) van Gammeren (president-kerkvoogd) en Isaac van Gammeren (secretaris-kerkvoogd), C. van den Heuvel (ambachtsheer), L. van Horssen (schoolmeester).

41 We volgen de tekst van het in de Scholte Papers, Central College, Pella, Iowa bewaarde origineel. Men zie ook DERDE DEEL 44-45; Pape, Handelingen, a.w. 97-98 (de spelling in het aldaar afgedrukte afschrift verschilt enigszins met die van het origineel).
Vergeleken met de Acte van Afscheiding van Ulrum, gedateerd 13-14 oktober 1834 (G. Keizer, De Afscheiding van 1834, Kampen 1934, 574-578) moet de argumentatie in die van Genderen c.a. sober worden genoemd.

42 Bos II, 206-207.

43 Uitvoerig hierover: VIJFDE DEEL 54-56.

[p. 279]

Een afzonderlijk rechtsgeding werd nog in de jaren 1837 tot 1839 gevoerd door het classicaal bestuur contra Arie Baaijens en Teunis Boll, voormalige diakenen van de Hervormde gemeente te Doeveren. Van hen werd terugbetaling geeist van circa ƒ 560 door hen in het tijdvak augustus 1834 tot maart 1835 qualitate qua besteed uit de diaconiekas. Dit bedrag was gebruikt voor het bouwen van een schuurtje aan de pastorie te Doeveren; de besteding was gebaseerd op een besluit van de kerkeraad van 4 augustus 1834. Nadat de rechtbank van eerste aanleg te 's-Hertogenbosch op 23 november 1837 de classis in het ongelijk had gesteld, werd door het provinciaal gerechtshof van Noord-Brabant op 10 september 1839 uitgesproken dat Baaijens en Boll persoonlijk aansprakelijk waren voor bovengenoemd bedrag; bovendien werden zij veroordeeld in de kosten van de processen in beide instanties.⁴⁴

44 VIJFDE DEEL 449-450.

3. Begin van de Afscheiding; vervolging

Aangezien Pape op 13 april 1835 aan Hervormde Eredienst kan rapporteren: ‘Geheel Doeveren is nu - op een huisgezin na - met Gansoyen tot de oude orde teruggekeerd...’,⁴⁵ zullen we in het verdere gedeelte van dit hoofdstuk kunnen volstaan met te handelen over het dorp Genderen.

Op 2 november - de eerste zondag na de schorsing van Scholte en de afscheiding van een groot deel van zijn gemeente - preekt L.P. Suringar, te Eethen, 's morgens in het Hervormd kerkgebouw te Genderen. Incidenten komen daarbij niet voor. De marechaussee uit Heusden is ter plaatse en de kerkvoogd Jan van Gammeren alsmede de diaken Govert van Andel zorgen er voor dat de sleutels van de kerk op tijd aanwezig zijn. Burgemeester V.G.A. Boll is op zijn post en na afloop van de kerkdienst begeeft hij zich naar de schuur van Gijsbert van der Beek, waar Scholte een groot aantal mensen, onder wie vele vreemdelingen, toespreekt. Scholte leest onder meer de Acte van Afscheiding voor, en stelt de ‘vreemdelingen’ in de gelegenheid een soortgelijk stuk te tekenen. De samenkomst wordt met gebed geopend en gesloten, maar van een godsdienstoefening kan niet worden gesproken.⁴⁶

Scholte verwoordt de gebeurtenissen van zondag 2 november 1834 en van de weken daarna - tot 29 maart 1835 (men zie verder in dit hoofdstuk) als volgt.

‘November 2. Door het innemen der Kerkgebouwen door de ringpredikanten van het zoogenaamd hervormd genootschap, geholpen en gerugsteund door het burgerlijk bestuur der plaatsen,⁴⁷ kon de gemeente in die gebouwen niet tezamenkomen en werd dien ten gevolge aan de vergaderde menigte, welke zich begeven had in de schuur van Gijsbert van der Beek, mededeling gedaan van de onderscheidene stukken betrekkelijk de afscheiding der Gereformeerde Gemeente en deed Ds. Scholte daarna een toespraak en eindigde deeze bijeenkomst met gebed en Psalmgezang.

45 Bos II, 311. De uitspraak ‘op één huisgezin na’ lijkt ons te sterk; onzes inziens sloten Arie Baaijens, Teunis Boll en Jan van Marsbergen al dan niet met hun gezinnen - zich aan bij de Afgescheiden gemeente te Drongelen.

46 Bos II, 77-79; DERDE DEEL 63-64.

47 Bedoeld is van de burgerlijke gemeenten Eethen c.a. (Genderen) en Drongelen c.a. (Doeveren).

[p. 280]

Sedert dien tijd las Ds. Scholte in de onderlinge bijeenkomsten⁴⁸ des Zondags en in de week meestal predikantieën voor van reeds in den Heere ontslapenen verkondigers der waarheid en hield eindelijk Ds. Scholte weder een leerreden in de schuur der pastorie.’⁴⁹

Behalve deze ‘leerreden’ - gehouden zondag 16 november 1834 te Doeveren - was er op dezelfde dag een samenkomst te Genderen, waarover we lezen in een missive van de burgemeester van Eethen c.a. van 17 november aan de gouverneur.

‘Des voormiddags om 10 uuren heeft Ds. T. van Spall, Predikant te Dussen, op zijne beurt in de kerk te Genderen gepredikt, welke Godsdienstoefening zonder eenige de minste stoornis is afgeloopen.
Doch daar ik onderrigt werd er omstreeks een à twee uuren te Genderen zich een meer en meer toenemende volksmenigte vereenigde, zoo vond ik het raadzaam den veldwachter derwaards te zenden, ten einde te zien wat aldaar voorviel; denwelke mij tegen den avond berigt, dat hij bij zijne aankomst te Genderen in en bij de schuur van Gijsbert van der Beek eene ontzettende massa volks zoo uit Genderen als ook zeer veele vreemdelingen heeft aangetroffen, omdat de Heer Scholte in gemelde schuur aan deze verzamelde menigte bezig was een zeker stuk voor te lezen dat... ten onderwerp had de vroegere vervolging der Christenen en vervolgens met gebed en het zingen van een Psalm deeze bijeenkomst heeft geëindigd en als toen aan de menigte heeft bekendgemaakt dat hij op aanstaande Zondag zoo te Doeveren als te Genderen op dezelfde uuren en plaats zonder wettige verhindering weder zoude optreden en hij met eenen ouderling op aanstaande Woensdag een begin zoude maken van langs de huizen huisbezoek te geven en na eene collecte voor de armen gedaan zijnde, is de menigte uiteengegaan.’⁵⁰

Nadat de burgemeester naar aanleiding van deze voornemens in correspondentie was getreden met de gouverneur van Noord-Brabant, ontving hij reeds na enige dagen een aanschrijving, waarin hem werd afgeraden de samenkomsten van de Afgescheidenen met de Sterke arm te ontbinden, maar zich voorshands te bepalen tot het opmaken van proces-verbaal. Eén dag voor zondag 23 november 1834 neemt de burgemeester zijn maatregelen. Hij schrijft hierover het volgende.

‘Dat ik teneinde op de zagste wij s tewerk te gaan mij in persoon op den laatstleden Zaterdag heb vervoegt bij den Heer Scholte en Gijsbert van der Beek - de eerste als redevoerder bij de Godsdienstige vergaderingen en de tweede als de vergaderde menigte ontvangende in zijne schuur en op deszelfs erf, hen als toen bescheidenlijk vermaande zich hiervan te onthouden, en voor het vervolg te zorgen dat zulks niet meer plaatsvond, want dat ik anders genoodzaakt zou zijn mij tegen die vergaderingen te moeten verzetten en tegen hen Procesverbaal zoude deklareeren hetgeen tengevolge had dat men mij te kennen gaf hiervan te zullen afzien en zij liever zich daaromtrend aan hooger hand zouden adresseren.
Op gisteren Zondag zijn alzoo te Genderen geene vergaderingen gehouden en alles is rustig afgeloopen.’⁵¹

48 Volgens andere gegevens - zie hierna - moet worden gedacht aan kleine bijeenkomsten in woonhuizen.

49 ‘Lijst der texten’, onder 2 nov. 1834. Met ‘eindelijk’ is bedoeld 16 nov. 1834 (Bos II, 104).

50 Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1834, onder 17 nov. 1834.

51 Idem, onder 24 november 1834.

[p. 281]

De burgemeester voegt hieraan toe dat Scholte wegens zijn handelingen en gedragingen te Ulrum, op zaterdag 29 november zal moeten verschijnen voor de rechter van instructie te Appingedam. Op grond van dit feit en de hierboven vermelde toezeggingen verwacht hij de komende weken geen moeilijkheden en vindt hij vooralsnog geen aanleiding voor te stellen tot inlegering van militairen over te gaan.⁵²

Scholte adresseerde inderdaad ‘aan hooger hand’ en wel in de vorm van een verzoekschrift aan de Koning van 27 november 1834.⁵³ De requestrant bepleitte daarin de rechtmatigheid van zijn zaak en verzocht daarin opnieuw vrijheid van godsdienst voor zijn gemeente.⁵⁴

Op zondag 29 maart 1835 ‘verstout’ Scholte zich - hij is 27 februari te Appingedam vrijgesproken - te Genderen een godsdienstoefening met meer dan twintig personen, te leiden. Zijn tekst is Psalm 125.⁵⁵ De predikant tekent in zijn ‘Lijst der texten’ verder aan: ‘Daarop kwam er den 31 Maart een detachement kurassiers waardoor de onderlinge bijeenkomsten gewelddadig werden belet.’ Toch vond het komen van 30 kurassiers en een officier niet zijn oorzaak in het hervatten van de godsdienstoefeningen door Schölte. Maar de autoriteiten vreesden gewelddadigheden bij het, met behulp van de sterke arm, ontruimen van Scholte's pastorie.⁵⁶ Typerend voor de ‘milde’ houding van de latere Koning

52 Dit gevoelen wordt gedeeld door de gouverneur - Bos II, 104-105. We krijgen de indruk dat Scholte, met in het vooruitzicht het proces te Appingedam (en door appel van de officier van justitie aldaar) daarna te Groningen, in het tijdvak eind december 1834 tot eind februari 1835 (eerste vrijspraak), nieuwe botsingen met de autoriteiten heeft willen vermijden. Men zie ook DERDE DEEL 66-76.

53 We gaan voorbij aan andere requesten in deze tijd uit Doeveren-Genderen aan de Koning gezonden, aangezien deze reeds één of twee maal zijn gepubliceerd: passim in Bos, Ar chiefstukken II; Officiëele Stukken; Pape, Handelingen, a.w.

54 Op 14 januari 1835 trachtten Scholte en vier andere leden der gemeente te Genderen, te worden toegelaten op de audientie van Koning Willem I, maar dit mislukte, aangezien laatstgenoemde hen niet als ‘Commissie van den Kerkeraad van Doeveren c.a.’ wilde erkennen (Bos II, 189-190). Arie Verkuijl was één van de commissie-leden.
Naar aanleiding van dit gebeuren merken we op dat in de passage die J. Verkuyl, in zijn Gedenken en verwachten (Kampen 1983) wijdt aan zijn overgrootvader, enige onjuistheden voorkomen. Arie Verkuijl, zo lezen we, zou zijn ‘gearresteerd en gevangengezet in de torenkamer van het hervormde kergebouw’. (11) Te Genderen zijn echter geen inwoners gearresteerd vanwege de Afscheiding.
Verkuyl vermeldt verder van de bekende schrijver van kinderboeken Louwrens Penning (zoon van ds. F.M. Penning die van 1851-1861 te Waardhuizen stond) een brief te hebben ontvangen, waarin deze onder meer schreef:
‘Toen hij’ - namelijk Arie Verkuijl - ‘uit de gevangenis ontslagen was, werd hij naar het Loo gezonden om aan Koning Willem II te vragen om opheffing van de bepaling dat kurassiers en gendarmes de samenkomsten van de “afgescheidenen” mochten verstoren’. (11)
‘Penning vertelde verder’ - aldus J. Verkuyl - ‘hoe Arie Verkuyl... bij Zijne Majesteit ontvangen werd op het Loo. Blijkbaar niet zonder succes, want niet lang daarna hielden die maatregelen die al verminderd waren voorgoed op.’ (11)
Dit verhaal zal zijn ontstaan uit de herinnering aan de mislukte audientie bovengenoemd.

55 Lijst der texten, onder 29 maart 1835; Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1835, 6 april.

56 Bos II, 203-206.

[p. 282]

Willem II, dan opperbevelhebber van het leger te velde, te Tilburg, is dat we vinden in het bevelschrift (29 maart 1835) inzake het zenden van de kurassiers naar Genderen c.a.

‘Het is het verlangen van Zijne Koninklijke Hoogheid dat tot deze zending een geschikt Officier worde gedesigneerd, en dat aan denzelven vertrouwelijke Instruc-tien worden gegeven - alzoo het doel Zijner Missie is, om de rust in deze gemeente en omstreken te helpen bewaren en om, ingeval hij daar toe door de plaatselijke besturen mocht worden aangezocht, de sterke hand te verleenen, ingeval in deze gemeenten eenige woelingen onder de ingezetenen mogten ontstaan, ter oorzake van den afgezetten Predikant H.P. Scholte, aan wien de ontruiming der Pastorij te Doeveren, door het politiek gezag, is aangezegd.’⁵⁷

Scholte wachtte echter de ontwikkeling der dingen niet af, maar verhuisde - naar we reeds zagen - 31 maart 1835 naar Genderen, waar hij in een huis ‘De Hoef’ enige kamers betrok.⁵⁸

Op zondag 5 april is er een incident: in De Hoef bevinden zich, volgens constatering door de commandant van de cavaleristen, de eerste luitenant H. Hamming, 35 à 40 personen, voornamelijk niet-ingezetenen van Doeveren of Genderen, aangeduid als ‘vreemdelingen’. Hoewel niet van een godsdienstoefening kan worden gesproken, verlaat een aantal de woning, zodat er slechts twintig overblijven.⁵⁹ Zondag 12 april wordt C.F. van Setten bevestigd als Hervormd predikant. Hierbij doen zich geen ongeregeldheden voor. Wel blijven gedurende de gehele maand april de moeilijkheden rond de ‘vreemdelingen’ die Scholte willen bezoeken, aanhouden. Indien zij niet zijn voorzien van een geldige reispas, worden zij enige dagen in arrest gehouden.⁶⁰

Aangezien er rond 21 mei ‘onder de ingezetenen van de Dorpen Genderen en Doeveren eene goede rust blijft heerschen en het getal der vreemdelingen welke den Heer Scholte komen bezoeken⁶¹ begin te verminderen’, stelt de burgemeester van Eethen c.a en (inmiddels ook) van Drongelen c.a., V.G.A. Boll, voor, de ‘gecantonneerde troepen’ terug te nemen. Het opperbevel geeft daarop last dat het detachement kurassiers op 1 juni 1835 Genderen zal verlaten.⁶²

De rust is echter slechts van korte duur. Als Scholte 23 juni in hoger beroep te Groningen is vrijgesproken wegens zijn optreden te Ulrum⁶³ houdt hij in de ‘hete zomer’ van 1835 zijn vermaard-geworden serie hagepreken, soms voor één à twee duizend toehoorders: Vuren, Genderen, Sprang, Poederoyen, Tricht, Asperen, Langerak, Genderen, Gameren.⁶⁴ Aangaande de eerste hagepreek te Genderen, tekent Scholte aan in de ‘Lijst der texten’

57 ARA, Arch. Oppercommando der Cavalerie 1835, nr. 185, 29 maart.

58 Bos II, 206-207, 307.

59 Bos II, 307-308.

60 Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1835, onder 19 en 24 april; Bos II, 313.

61 Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1835, onder 21 mei (aan gouverneur).

62 Vergelijk noot 57; 1835, nr. 674, 29 mei.

63 DERDE DEEL 76.

64 EERSTE DEEL 72-100; 290.

[p. 283]

Het huis ‘De Hoef’ zoals het was in 1834. Op 25 april 1932 brandde het af en werd het door een modern gebouw vervangen. In de tijd van de Afscheiding stonden er zware bomen voor het huis

‘1835, 19 July. Te Genderen in de open lucht over Judas vers 20-23; des namiddags aldaar binnenshuis de kinderen der gemeente gedoopt en de kerkeraad der gemeente Sprang bevestigd’.

Het gebeuren wordt aanleiding tot een uitgebreide correspondentie van Pape en van overheidspersonen. Pape schrijft dat Scholte stond ‘voor de deur van zijn huis op een soort van stellaadje en de geloovigen zaten, stonden of lagen op de grond in de open lucht’. Het aantal aanwezigen bedroeg 500 à 600, onder wie ‘velen die uit nieuwsgierigheid er zich bevonden, en met de gansche vertooning openlijk den spot dreven’.⁶⁵ De burgemeester van Genderen maakt proces-verbaal op en vraagt de gouverneur raad, op welke wijze samenkomsten van zulke grote aantallen personen te stuiten.⁶⁶ De procureur-crimineel in Noord-Brabant schrijft 21 juli aan de procureur-generaal te 's-Gravenhage onder meer het volgende.

‘... dat de gewezen predikant Scholte op ad vies, zoo hij opgeeft, van regtsgeleerden, sints zijne vrijspraak te Groningen de stoutheid tot die hoogte drijft, dat hij eergisteren ... in de open lucht voor zijne woning te Genderen... heeft gepredikt en geoefend ... en dat de Burgemeester, geadsisteerd met een wachtmeester-kommandant der brigade en eene marechaussee, hem uitgenoodigd en de vergaderde menigte vermaand hebbende, de godsdienstoefeningen te staken en uiteen te gaan, hij, wel

65 Bos II, 411-412.

66 Bos II, 413. Scholte werd 3 sept. 1835, mede wegens een hagepreek gehouden te Sprang (24 juli 1835), door de rechtbank te's-Hertogenbosch veroordeeld tot ƒ 50,-boete; Bos II, 429-431. Men zie hiervoor ook hoofdstuk 28 (Sprang).

[p. 284]

verre van daaraan te voldoen, heeft voortgevaren, onder stellige verklaring, dat hij, gedekt door de uitspraken van verschillende regtbanken, zulks niet verkoos te doen...’.⁶⁷

Het gevolg van genoemde briefwisseling is dat op 27 juli 1835 de gouverneur van Noord-Brabant vraagt, opnieuw cavaleristen naar Genderen te zenden.⁶⁸ De chef van de generale staf schrijft daarop 28 juli aan de commandant van de eerste brigade cavalerie onder meer:

‘Op last van Zijne Koninklijke Hoogheid den Opperbevelhebber, heb ik de eer Uw HoogEdelGestrenge te verzoeken, de vereischte bevelen te willen geven dat reeds op morgen:
1. Een detachement sterk 1 officier en 30 manschappen van de Afdeeling Kurassiers No.l, naar Doeveren en Genderen worde gezonden,
2^o....⁶⁹
De bedoeling der zending dezer detachementen naar de gezegde plaatsen is om de openbare rust te kunnen handhaven, en tot dat einde de plaatselijke autoriteit op hunne aanvrage te kunnen ondersteunen.
Dien ten gevolge is het wenschelijk dat eene bijzondere keuze worde gedaan, ten aanzien der officieren⁷⁰ aan wien het Kommando over deze detachementen... zal worden opgedragen en dezelven bovendien... van instructien worden voorzien in den geest van die, dewelke aan den officier van de Afdeeling Kurassiers No.9 zijn gegeven, die op den 31 Maart jl.⁷¹ tot hetzelfde doeleinde naar Doeveren en Genderen is gezonden geweest’.⁷²

Tweede luitenant CH. Devallée is bevelhebber van bedoelde cavaleristen.⁷³ Hun aanwezigheid belet Scholte niet - na donderdag 13 augustus 1835 voor ongeveer tweeduizend mensen te Langerak te hebben gepreekt - te trachten op zondag 16 augustus een godsdienstoefening te houden op het bij hem in gebruik zijnde erf van het huis ‘De Hoef’⁷⁴ Er behoeft niet aan te worden getwijfeld, of Scholte deze ‘hagepreek’ in andere plaatsen heeft aangekondigd. Anders zouden er die dag niet zoveel ‘vreemdelingen’ te Genderen zijn geweest; zij kwamen onder meer uit Aalburg, Drongelen, Waardhuizen, Zevenbergen, Babyloniënbroek, Gorinchem, 's-Hertogenbosch, Middelburg, Rotterdam en Waalwijk. De toehoorders te Genderen worden door de burgemeester gemaand en vervolgens gelast het erf te verlaten. De kurassiers kunnen met hun paarden niet optreden, aangezien het toegangshek gesloten blijft; er worden geen pogingen aangewend de toegang te forceren. Vijf kurassiers te voet alsmede twee marechaussees gaan dan door de menigte ‘in alle rigtingen, waar op het volk zich geduriglijk eenigermate verwijderde of uiteen ging, maar achter hen zich dadelijk weer aansloot...’. Onverrichterzake verlaat de burgemeester het terrein - na er van ongeveer tien

67 Bos II, 414.

68 Bos II, 417.

69 Heeft betrekking op het zenden van een detachement naar Sprang.

70 Eén naar Genderen c.a. en één naar Sprang.

71 Men zie hiervóór in deze paragraaf.

72 Vergelijk noot 57; 1835, no. 961, 28 juli.

73 Bos II, 421.

74 Het huis ‘De Hoef’ is geheel verdwenen; het bijbehorend erf is thans gedeeltelijk bebouwd, de rest is een plantsoen.

[p. 285]

uur tot kwart voor twaalf te hebben vertoefd. Opdracht geven van de wapenen gebruik te maken wordt door hem duidelijk vermeden. Zoals Pape drie dagen later schrijft, luidde zijn lastgeving daartoe te vaag: ‘desnoods’ uiteendrijven - ‘men vraagt: wanneer is de nood daar?’ - en de bevelvoerende officier heeft, gezien zijn instructie, er zich blijkbaar niet aan gewaagd sabels en pistolen te laten gebruiken.⁷⁵ De geplaagde burgemeester schrijft nog op de dag van de hagepreek aan de gouverneur:

‘... tot strengere maatregelen heb ik niet durven overgaan, eensdeels omdat ik vermeende dat sommigen der menigte de hoofden bij elkander staken en hun ongenoegen deden blijken, ik dan welligt door strenge maatregelen de rust eerder gestoord dan gehandhaafd zoude hebben en anderdeels omdat ik geene speciale last had ontvangen om langs strengere maatregelen of desnoods door kragt van wapenen te werk te gaan’.⁷⁶

Burgemeester Valerius Geertruidus Andringa Boll heeft door zijn optreden een bloedbad voorkomen...

Scholte tekent in de ‘Lijst der texten’ aan:

‘1835. 16 Augustus. Te Genderen in de open lucht over Mattheus 11 vers 28-30, doch in de verklaring verhinderd door den Burgemeester Boll met gewapende curassiers welke de vergadering uit een dreven’.

Het proces-verbaal van de burgemeester vindt zijn weg naar de rechtbank van eerste aanleg te 's-Hertogenbosch en deze veroordeelt Scholte op 25 september 1835 tot ƒ 50,- boete.⁷⁷ De datum 16 augustus 1835 mag een historische worden genoemd; nadien is Scholte te Genderen niet meer in een grotere vergadering opgetreden - volgens zijn nauwkeurig-bijgehouden ‘Lijst der Texten’ heeft hij er zelfs geen godsdienstoefening binnenskamers meer geleid.

Na 16 augustus 1835 keert de rust in Genderen weer. Vanaf die datum valt er voorlopig een sluier over het leven van de Afgescheiden gemeente. Enige vragen blijven onbeantwoord. Hebben de leden van de kerkeraad en hebben andere voormannen te Genderen een ontwikkeling als bij de laatste hagepreek wellicht met zorg aangezien? Is er een breuk geslagen tussen Scholte en de andere leiders van de Afscheiding aldaar? Pape duidt op dit laatste in meer dan één brief.⁷⁸ En wat is het lot geweest van de kerkeraad van het eerste uur? Hij bestond, zoals we schreven, uit acht leden. Van Doeveren: de ouderlingen Jan Boll, Jan van Marsbergen, de diakenen Arie Baaijens, Teunis Boll. Van Genderen: de ouderlingen Johannes Branderhorst, Cornelis Verdoorn; de diakenen Govert van Andel, Gerrit van der Beek.

We zagen reeds dat in Doeveren de meeste Afgescheidenen terugkeerden tot de Hervormde kerk. Drie van de vier leden van de kerkeraad aldaar - Van

75 Bos II, 419-426.

76 Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1835, onder 16 aug.

77 RA Den Bosch; archief rechtbank van eerste aanleg Den Bosch - vonnissen 1835, 25 sept.

78 Bos II, 418, 501; III, 28, 411.

[p. 286]

Marsbergen, Baaijens en Boll - treffen we rond 1836 aan als leden van de Afgescheiden gemeente te Drongelen. Door deze omstandigheid en, voor Genderen, door oorzaken die we slechts kunnen gissen, vertoont de kerkeraad in september 1841 en wellicht eerder - we komen hierop terug - een geheel ander gezicht; hij heeft dan als samenstelling: Arie Verkuijl,⁷⁹ Antonie van Wijk, ouderlingen; Ambrosius Rooyaal, Blees Versteeg, diakenen.

We willen over de jaren 1835 tot 1837, in chronologische volgorde, nog enige bijzonderheden noemen die ons uit externe bronnen bekend zijn.

Op 14 september 1835 richtten Scholte en enige ‘afgevaardigden’ van ‘onderscheidene afgescheidene gereformeerde Gemeenten in de provincie Zuid-Holland, Gelderland en Noord-Brabant’ zich tot de Koning met een request waarin vrijheid van godsdienstoefening werd gevraagd.⁸⁰ Van Genderen tekenen: H.P. Schölte; Johannes Branderhorst, ‘ouderling’ en Arie Verkuijl.⁸¹ Op verzoek van het classicaal bestuur van Heusden geeft burgemeester V.G.A. Boll onder meer de volgende inlichtingen.⁸² Het ‘zedelijk gedrag’ van genoemd drietal is onberispelijk; alleen ‘dat zij door hun afscheiding veel onrust en verwarring hebben gestigt, inzonderheid H.P. Scholte, die wellicht veel in de Gemeente tot deze afscheiding heeft voorbereid’. J. Branderhorst en A. Verkuijl zijn landbouwers. De invloed van Schölte, aldus de burgemeester, is bij velen zeer groot. ‘De invloed van Branderhorst is minder en die van Verkuijl was voor de afscheiding uiterst gering en is nog niet groot.’⁸³ Tenslotte schrijft de burgemeester, dat onder de Afgescheidenen ‘waarschijnlijk’ - dus niet: zeker - ‘veele gevonden worden die meer uit verpligting dan wel uit eigene overtuiging zich hebben afgescheiden’. Het gezin Scholte is eind augustus 1835 uit Genderen vertrokken. Het logeert enige maanden te Gorcum, namelijk tot november van genoemd jaar, waarna mevrouw Scholte-Brandt met haar dochtertje Sara Johanna naar het ouderlijk huis te Amsterdam gaat en daar 3 mei 1836 haar tweede kind ter wereld brengt.⁸⁴ Scholte blijft te Gorcum. Van ongeveer juli 1836 tot september 1837 woont het gezin Scholte te Gorinchem aan het Eind.⁸⁵

Nadat 26 oktober 1835 door de opperbevelhebber van het leger is besloten, op verzoek van de gouverneur van Noord-Brabant, het detachement kurassiers

79 Hij is 22 februari 1837 als ouderling van Genderen op de provinciale vergadering (DERDE DEEL 26) en 27 maart 1837 op de (eerste) classicale vergadering (NCGe 27 maart 1837, art. 2).

80 Herv. Ered. 21 dec. 1835, no. 10; EERSTE DEEL 28-34.

81 Kennelijk was Arie Verkuijl op genoemde datum geen ouderling; bij afgevaardigden-ambtsdragers wordt vermeld ‘ouderling’ of ‘diaken’.

82 Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1835, onder 5 oktober.

83 Van 1836 tot zijn migratie in 1854 was Arie Verkuijl één van de steunpilaren van de gemeente te Genderen. Daarna, van 1856 tot zijn overlijden in 1876 van die in zijn nieuwe woonplaats Haarlemmermeer-Oostzijde. Men zie voor die laatste J. de Lange, Blijdschap en verwondering (Gereformeerde kerk van Haarlemmermeer-Oostzijde 1856-1956), Nieuw Vennep 1956, 11-18.

84 Het meisje, Maria geheten, overleed te Amsterdam in juli 1836.

85 EERSTE DEEL 60-68, 71; VIJFDE DEEL 47.

[p. 287]

‘vooreerst’ nog te Genderen te laten verblijven,⁸⁶ schrijft burgemeester Boll, gedateerd 6 november het volgende.

‘Daar de Heer Scholte met deszelfs huisgezin reeds een geruimen tijd zich niet meer te Genderen bevindt en dezer dagen het grootste gedeelte zijner meubelen heeft wezen halen en deze vervoerd zijn, en ons de heilige verzekering is gegeven dat de Heer Scholte kamers te Gorinchem heeft gehuurd, waarbij komt dat ons door eenige der notabelste en geloofwaardigste ingezetenen van Genderen en aanhangers van den Heer Scholte is verklaard dat men van het zekere vertrouwen is, dat door hem geene vergaderingen te Genderen meer zullen worden gehouden en men ons heeft betuigd dat in het ongunstige geval (hetgeen niet te vermoeden is) hij zulks toch wilde ondernemen men met alle mogelijkheid zal beproeven zulks tegen te gaan.
En in aanmerking nemende de genoegzame ontoegankelijkheid der wegen in den winter voor vreemdelingen naar Genderen en doordien wij wijders overtuigd zijn geworden, dat door de inwoners van Genderen de rust niet zal worden verstoord en de troepen bij den zoo spoedig op handen zijnde rusttijd groote moeilijkheden zullen teweegbrengen door dien vele ingezetenen hunne eigene behoeften niet kunnen stillen.
En doordat getuigenis is gegeven door de notabelste en geloofwaardigste ingezetenen, zoo nemen wij de vrijheid UHEdGestr. te verzoeken om door Uwe tusschenkomst van de gekantonneerde troepen ontzet te worden.’⁸⁷

De inhoud van deze brief bevestigt ons vermoeden dat de Genderense Afgeschei-denen hagepreken, zoals die van 16 augustus 1835, niet op prijs stelden. Wij vonden geen stuk dat bevestigt dat de kurassiers kort na 6 november zijn vertrokken, maar aangezien we niets meer over hen lezen - ook niet in de uitvoerige brieven van C.W. Pape - nemen we aan dat aan de militaire inlegering te Genderen in november 1835 voorgoed een einde is gekomen.

Zoals we reeds zagen in hoofdstuk 3, zond een deel van de Afgescheidenen te Genderen, 24 november 1836 een request aan de Koning, waarin opnieuw vrijheid van godsdienstoefening werd gevraagd. De inlichtingen die burgemeester Boll aangaande de ondertekenaars van dit verzoekschrift verstrekt, beheizen onder meer, dat dezen ‘met uitzondering van twee of drie tot de minvermogende klasse der Gemeente behooren’. Terwijl ‘alle de vermogende van de aanhangers der gevoelens van den Heer Scholte zich van de onderteekening onthouden hebben’. De ondertekenaars, aldus de burgemeester, hebben zich wellicht verbonden tot iets - namelijk het instandhouden van hun eredienst - waartoe zij niet vermogend genoeg zijn. ‘Wijders hebben zig op gisteren reeds drie der onderteekenenden bij mij vervoegd met verzoek dat hunne naamteekeningen mogten worden doorge-haald als zijnde van gevoelens veranderd, onder welke zig de gegoedste en de vermogendste der onderteekenaren bevond.’⁸⁸ Pape bericht inzake het request dat te Genderen de aanzienlijksten weigerden te tekenen. Dit heeft - evenals te Almkerk - de factie in twee delen gesplitst ‘van welke het eerste gedeelte zich “afgescheiden”, het tweede N.B. “geteekenden” noemt’.⁸⁹

86 ARA, Archief Oppercommando der Cavalerie 1835, nr. 1340, 26 okt.

87 Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1835, onder 6 nov. (aan gouverneur).

88 Als vorige noot; 1836, onder 26 november.

89 Bos IV, 136.

[p. 288]

Op maandag 30 januari 1837 wordt te Genderen voor de laatste maal een godsdienstoefening gehouden die de aandacht van de autoriteiten trekt. Naar het ons voorkomt zijn in bedoelde samenkomst de ouderlingen en diakenen bevestigd die we aantreffen onder het request 1841.⁹⁰ Zien wij het goed, dan heeft gedurende de jaren 1836 tot 1841 (erkenning) de Genderense gemeente uitsluitend in groepjes van ten hoogste twintig personen vergaderd. Maar wellicht heeft burgemeester Boll, als hij in de jaren 1838 tot 1840 bemerkte dat er een grotere vergadering werd gehouden, een oogje dicht gedaan.

De burgemeester schrijft 1 februari 1837 naar aanleiding van de samenkomst op 30 januari het onderstaande.

‘Gepasseerde Vrijdag werd ik onderrigt dat de afgezette predikant van Almkerk, Gezelle Meerburg, in de Gemeente Genderen zou komen om Ouderlingen en Diakenen te bevestigen en kinderen te doopen. Ik zond de veldwachter in stilte van zulks te gaan onderzoeken, maar Zijn Eerwaarde was niet gearriveerd. Zaterdag bracht de veldwachter mij berigt dat gemelde Predikant was aangekomen en hij een samenspraak had gehad met zeven personen zijnde de leden van den ouden en volgens gerugt nieuw benoemden Kerkenraad,⁹¹ doch dat er geene bevestiging of doopplechtigheid was voorgevallen en Gezelle Meerburg des avonds naar Drongelen was vertrokken doch bij zijne terugkomst een en ander zoude plaatsvinden. Gistermorgen werd mij geïnformeerd dat er den afgeloopen nagt⁹²... ten huize van Arie Verkuijl eene vergadering was gehouden (het getal onbekend) en men wilde⁹³ dat aldaar alstoen de nieuwe kerkenraad zoude zijn bevestigd en kinderen zouden zijn gedoopt, alsmede dat gemelde Ds. Gezelle Meerburg des morgens hier en daar in de gemeente vergezeld van 2 à 3 personen in onderscheidene huizen is geweest en aldaar kinderen zoude hebben gedoopt. Daar alles met de grootste stilte en onder de diepste geheimhouding is voorgevallen, zoo is het mij ondoenlijk geweest in persoon de verrigtingen dezer plegtigheden bij te wonen of te beletten.’⁹⁴

90 Men zie hiervóór, maar ook de volgende paragraaf.

91 Dit zou er op kunnen duiden dat van de “oude” kerkeraad van acht personen nog slechts drie leden - al dan niet in funetie - aanwezig waren.

92 Wij stellen de samenkomst op maandag 30 januari 1837. Preciezer ware wellicht te spreken van: in de nacht van 30 op 31 januari.

93 “men wilde” = de burgemeester hoorde één en ander bij geruchte.

94 Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1837, onder 1 februari (aan gouverneur).

4. Erkenning (1841)

Gedateerd 7 september 1841 wendt de Genderense gemeente zich tot de Koning met een adres waarin wordt gevraagd ‘in de burgerlijke maatschappij te worden toegelaten en erkend’.⁹⁵ Behalve de gewone vermeldingen en beloften trekt het de aandacht, dat de adressanten aan de toezegging van te zullen zorgen voor de eigen behoeftigen toevoegen de woorden

‘Zij nemen echter eerbiedig de vrijheid ten dezen opzichte er bij deze eene aanmerking bij te voegen, dat het huns inziens boven allen twijfel verheven is, dat de algemeene burgerlijke armenfonds onzer gemeente welke door alle gezindheden wordt gestijfd, ook, onder het voorzigtig beheer van bestuurderen van dat fonds, en

95 Herv. Ered. 30 okt. 1841, no. 3.

[p. 289]

toezigt der plaatselijke regering, steeds gelijkelijk voor alle gezindheden openstaat’.

Het eerste kerkgebouw van de Afgescheidenen te Genderen, ongeveer in de staat waarin het door Gijsbert van der Beek aan de gemeente werd geschonken. Bij de pastorie staat ds. J. van Haeringen Kzn. (1867-1920) met zijn familie. Foto van circa 1900

De gemeente heeft het ‘huishoudelijk reglement van Utrecht’ als het hare aangenomen. De ondertekenaars vragen een ‘spoedige gunstige dispositie’. In dit opzicht worden zij niet teleurgesteld, want bij koninklijk besluit van 20 november 1841, no. 71⁹⁶ wordt de gevraagde toelating en erkenning verleend. Burgemeester Boll schrijft in het vereiste certificaat, van 26 mei 1841, inzake het gebouw, dat het huis waar de Afgescheidenen zich wensen te vestigen toebehoort aan Gijsbert van der Beek, landbouwer; het is kadastraal bekend onder Sectie D, no. 249. Het is wat de ligging aangaat, geschikt ‘mits men zich onthoude van het luiden of kleppen der klok bij den aanvang der Godsdienst Oefening, daar zulks wegens de korte nabijheid der kerk van het Hervormd Kerkgenootschap zeer ligt verwarring zoude kunnen daarstellen’. Dit kerkgebouw, vermoedelijk aanvankelijk van eenvoudige opzet, heeft met een aantal verbouwingen dienst gedaan tot het in de oorlogswinter 1944-1945 werd verwoest. De pastorie, naast de kerk, werd gespaard; het is een woonhuis aan de huidige Oegemastraat.

De ondertekening van het verzoekschrift draagt een eigen karakter, zoals we reeds in hoofdstuk 3 opmerkten. We lezen: ‘De ondergeteekenden zijn alle Hoofden van huisgezinnen welke huisgezinnen geheel tot de Christelijke afgescheidene Gemeente behooren’. In totaal hebben 53 mannelijke ‘hoofden’ en 3 alleenstaande mannen getekend, tezamen voor 288 personen. In hoofdstuk 3 veronderstelden wij

96 Idem 25 nov. 1841, no. 4.

[p. 290]

dat er daarnaast ongeveer 40 ongehuwde belijdende leden waren van het vrouwelijk geslacht. Dit zou voor de omvang der gemeente betekenen: 328 zielen. Vermoedelijk is het aantal iets groter geweest, daar niet iedereen in de gelegenheid is geweest te tekenen, bijvoorbeeld door ziekte of afwezigheid.

De ondertekening luidt als volgt.

Het cijfer achter de naam betekent: ‘het getal zielen van het huisgezin’.
Arie Verkuijl, landbouwer, ouderling	10
Antonie van Wijk, winkelier, ouderling	7
Ambrosius Rooyaal, landbouwer, diaken	6
Blees Versteeg, winkelier, diaken	11
Govert van Andel	6
Magchiel van Andel	4
Arie Bax	6
Gerrit van der Beek	6
Gijsbert van der Beek	4
Jan van der Beek	3
Simon van Berkel	8
Arie van den Biesheuvel	7
D.G. Branderhorst	10
Gerret Branderhorst	2
Gerrit W. Branderhorst	4
Gerrit D. Branderhorst	1
Gijsbert Branderhorst	7
Hendrik Branderhorst	3
Johannes Branderhorst	4
Jan G Branderhorst	2
Jurriaan Branderhorst	9
Willem Branderhorst	7
Bastiaan Donkersloot	4
C. van Gammeren	5
Hendrik van den Heuvel	7
Peter van den Heuvel	6
Matthijs de Koning	5
Bastiaan Lankhaar	3
Gerret Lankhaar	3
Hendrik Lankhaar	5
Hendrikus Lankhaar	3
Maarten Lankhaar	2
David Mans	6
Jan van Marsbergen	5
Louwerens van Marsbergen	8
Pieter van Marsbergen	4
Alexander Millenaar	7
Cornelis van der Mooren	10
M. van der Mooren	1
Matthijs van der Mooren	4
Jan van der Pol	4
Josephus Schoondermark	6
Arie Thur	4
Blees Thur	7
Jacob Thur	4
Adriaan Verdoorn	5
Cornelis Verdoorn	6
Jan Versteeg	3
Adrianus Vos	7
Gerret Vos	1
Gerrit van Vuuren	3
Jan van Wijk	2
Jan P. van Wijk	10
Piet van Wijk	3
Willem van Wijk	4
Willem van Wijk	4

5. Gemeentelijk leven 1842-1869⁹⁷

Na de vacature ontstaan door het ‘ontslag’ van ds. H.P. Scholte - 22 februari 1837 - werd de gemeente allereerst gediend door Pieter Zonne, en wel van mei 1842 tot midden 1845.⁹⁸ Na hem neemt de bekwame Pieter Meinderts Dijksterhuis de herdersstaf op; deze zal ongetwijfeld in de enigszins verwaarloosde gemeente

97 Wij herinneren aan de vermelding in de inleiding van dit hoofdstuk, dat de notulen van de kerkeraad die zijn bewaard gebleven, beginnen met 9 december 1868.

98 Uitvoerig over hem hoofdstuk 21, onder ‘Kroniek, 1842’.

[p. 291]

orde op zaken hebben gesteld - in de classis Genderen zorgt hij er voor dat de Dordtse kerkenorde weer onvoorwaardelijk wordt aangenomen, mede waardoor de breuk tussen ‘Noord-Brabant’ en het landelijk kerkverband van de Afgescheidenen wordt geheeld. Dijksterhuis staat te Genderen van 2 april 1848 tot 16 november 1851.⁹⁹ De derde predikant is Pieter den Boer die de gemeente dient van 28 november 1852 tot 2 november 1857.¹⁰⁰ Laatstgenoemde werd opgevolgd door Freerk Hajer; hij stond te Genderen van 6 december 1858 tot aan zijn overlijden 20 augustus 1878.¹⁰¹

Zoals we zagen had de kerkeraad in 1841 als samenstelling: Arie Verkuijl, Antonie van Wijk, ouderlingen; Ambrosius Royaal, Blees Versteeg, diakenen. Voor zover valt af te leiden uit de acta van de classicale vergaderingen (presentie etc.) werden deze personen reeds begin 1837 als ambtsdrager bevestigd. In dezelfde notulen vinden we Antonie van Wijk na 1842 niet meer als ouderling; Arie Verkuijl blijft als zodanig werkzaam tot 1854. In 1843 worden twee nieuwe ouderlingen benoemd: G. van der Beek¹⁰² en Johannes Branderhorst. Het ouderlingschap van beiden is vermoedelijk niet van lange duur geweest; nà 1850 worden zij niet genoemd. In 1849 is de te Doeveren wonende Arie Baaijens, diaken en scriba.¹⁰³ Gedurende de vijftiger jaren zien we als ouderling optreden (oud-diaken) Blees Versteeg en J.D. van den Heuvel; in het tijdvak 1860-1870: M. van Andel, (opnieuw een) G. van der Beek, A. Branderhorst en G. Branderhorst.

Tot slot van dit hoofdstuk een document uit de tijd dat P.M. Dijksterhuis te Genderen predikant was. Het is een verzoek aan Koning Willem II - van januari 1849 - om ‘eenig onderstand’ in de bekostiging van de predikant. Het mag een enigszins merkwaardig stuk worden genoemd, naar inhoud slechts te verklaren uit de siechte economische omstandigheden in de landbouw gedurende die tijd. Een dergelijk verzoek werd rond genoemd jaar door meer dan één Afgescheiden gemeente gedaan. Met het oog hierop sprak de synode 1860 gehouden te Hoogeveen uit, dat door de kerken geen beroep op 's lands schatkist diende te worden gedaan. Zij werd daarin gesteund door afgevaardigden van de ‘Veree-

99 Men zie voor P.M. Dijksterhuis vorige delen, register - inzonderheid TWEEDE DEEL (Dijksterhuis te Dordrecht); De Haas I, 102-103.

100 Abusievelijk vermelden zowel De Haas I, 40 als Honderd vijftig jaar 60, 213 dat P. den Boer te Genderen werd bevestigd in 1856. De eerste classicale vergadering die den Boer bijwoonde als predikant van Genderen was die van 17 maart 1853 (NCGe 17 maart 1853, presentie en art. 6). Men zie voor hem: De Haas I, 40 en ZEVENDE DEEL register. Pieter den Boer werd 7 jan. 1828 te Bodegraven geboren; hij overleed te Puttershoek 6 sept. 1901. Werd opgeleid te Schoonhoven door ds. FA. Kok. Melissant 1852; Genderen 1852; Puttershoek 1857; Baarland 1863; Veer 1871. Van het ambt ontheven 1881. Vrije Gereformeerde gemeente Ooltgensplaat 1881. Melissant 1888; Puttershoek (tweede maal) 1892. Te Genderen huwde hij Dingena van der Beek.

101 Freerk Hajer werd 5 december 1830 te Assen geboren. Hij deed 10 juni 1858 zijn candidaatsexamen aan de Theologische School te Kampen. Genderen was zijn enige gemeente. De Haas II, 133.

102 Op geen enkele plaats wordt zijn voornaam vermeld. We weten niet of Gerrit of Gijsbert van der Beek is bedoeld.

103 Men zie hierna in dit hoofdstuk.

[p. 292]

nigde Presbyteriaansche kerk’ in Schotland.¹⁰⁴ Het request werd van de hand gewezen, daar het ongezegeld was ingediend; echter, de raad werd gegeven het verzoek niet op zegel te hernieuwen.¹⁰⁵ Het verzoekschrift luidt als volgt.

‘Sire
De kerkenraad der Chr. afgesch. gemeente te Genderen, Prov. Noordbraband, vindt zich gedrongen, zich tot Uwe Majesteit te wenden met het nederig verzoek dat het Uwe Majesteit behage aan die gemeente eenig onderstand te verleenen ter bezoldiging hunner Leeraar.
Zij weten wel Sire! dat dit haar onder vorm van regt kan geweigerd worden, vermits bij de erkenning dier gemeente in de burgerlijke maatschappij haar opgelegd is van dat regt¹⁰⁶ afstand te doen, gelijk zij heeft moeten doen, zoude zij van jammerlijke vervolging worden bevrijd of niet verder worden blootgesteld; maar daar de driften meer bedaard zijn, geen Godsdienstgenootschap als godsdienst van Staat wordt erkend; de echte afgescheidenen duidelijke bewijzen geven geene nieuwe Sekte te zijn noch gevaarlijk voor de Staat, als belijdende de oude gereformeerde waarheid, en zijnde vurige aanklevers van het huis van Oranje; daar de geliefde Koning toond alle zijne onderdanen gelijke regten te willen bezorgen, en daaromtrent de Nieuwe Grondwet¹⁰⁷ zoo vrijgevig is daargesteld; zou die gemeente dan ook niet mogen verwachten, niet meer stiefkinderlijk te worden aangezien als zijnde eene echte dochter van Nederland!
Ja Sire, tot alles te betalen, en wel conscientieus het minst¹⁰⁸ te onderduiken; en dan met anderen niet in gelijke voorregten te deelen; moet er dan niet eindelijk moedeloosheid uit voortvloeijen en onverschilligheid omtrent het vaderland waar eertijds hare belijdenis zulk eenen vasten voet had?
't Is waar, Uwe Majesteit kan bezwaarlijk elke afgescheidene gemeente ondersteu-nen; omdat zij te klein zijn, en er ook dagelijksch nieuwe gemeenten opgeworpen kunnen worden uit Separatisme, maar ook in dit geval is het met deze gemeente anders. Zij telt bijna 400 leden, daar de gehele burgerlijke gemeente maar 550 zielen telt. Nu hebben zij eenen Leeraar, maar hoe bezwaarlijk en moedbenemend wordt nu het onderhoud, bij zooveele andere lasten, want dan is de gemeente nog te klein; en zal zoo een hoop volks herderloos daar henen loopen?
Daarom Sire! uwe Vorstelijke goedgunstigheid strekke zich dan ook uit tot deze gemeente en het worde gezien dat ook de oude gereformeerde belijdenis bij het Nederlandsch Staatsbestuur zoowel wordt geacht als al het nieuwe der 19de eeuw.
In afwachting van eene spoedig en gunstige dispositie teken wij ons
Uwer Majesteit getrouwe onderdanen, die
dagelijks voor vorst en volk bidden.
Uit naam des kerkenraads
P. Dijksterhuis v.d.m. Praeses
Arie Baaijens Diaken Scriba

Genderen den
Jan. 1849’.

104 Handelingen en Verslagen 141, 799, 801-802.

105 Het request wordt bewaard Herv. Ered. 8 mei 1849, no. 11. De afwijzing onder het agendapunt van hetzelfde archief 16 juni 1849, no. 4.

106 Namelijk van het recht op financiële steun.

107 Bedoeld is die van 1848, waarbij in artikel 168 werd verklaard: “Aan alle kerkgenootschappen in het Rijk wordt gelijke bescherming verleend”.

108 Bedoeld zal zijn: niet het minst.