De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 137]

B
Classis Almkerk

[p. 139]

Hoofdstuk 13
Vergaderingen classis Almkerk 1857 - 1869

Inleiding

Onze bron is ‘Notulen-boek van de handelingen der Klassicale vergaderingen van Almkerk. Aangelegd volgens Klassicaal besluit van den lsten April 1857’.¹ We vinden het besluit in het verslag van 1 april 1857 - de eerste vergadering die wordt genoemd - artikel 3:

‘Dewijl er tot hiertoe geene aantekening was gehouden van de handelingen dezer Klassis, zoo besluit de Vergadering, op voorstel van Do. Dosker hiertoe; alsmede om een notulenboek aanteleggen, hetwelk aan laatstgenoemde, die tevens tot scriba verkoren is, wordt opgedragen’.

We constateren dat er in de eerste twintig jaren van het bestaan van de (Afgescheiden) classis Almkerk, geen notulen zijn gemaakt. Ongetwijfeld is dit verzuim mede te wijten aan het standpunt van ds. G.F. Gezelle Meerburg (overleden te Almkerk 12 december 1855). Echter, zijn collega's - P.J. de Bruin (gekomen in 1843 te Andel) en F.M. Penning (gekomen in 1851 te Waardhuizen) - hebben geen initiatief genomen hierin verandering te brengen of zijn in hun pogingen daartoe niet geslaagd. Blijkbaar worden eerst nadat ds. N.H. Dosker te Almkerk is gekomen - september 1856 - de classicale vergaderingen georganiseerd volgens artikel 45 van de Dordtse kerkenorde.²

In 1857 omvat de classis Almkerk vijf gemeenten: Almkerk, Andel, Giessen, Veen en Waardhuizen.³ Hierbij voegen zich - zoals we reeds zagen - Werkendam, midden 1859 en Sleeuwijk, begin 1860.

Op 1 april 1857 zijn de volgende afgevaardigden bijeen.

1 Bewaard StrA Heusden. Dit notulenboek, dat we verder zullen aanduiden met NCA, loopt van 1 april 1857 tot 1 maart 1881.

2 Bouma, Kerkenordening 84. Artikel 45 spreekt onder meer van de ‘Acten’ der classicale vergaderingen.

3 We merken hierbij op dat de gemeenten Andel (instituering 1837) en Giessen (instituering in of vóór 1842) twee afzonderlijke gemeenten waren, (slechts) verbonden door eenzelfde predikant. In de statistiek (bijlage II) wordt gesproken van ‘Andel c.a.’. Wij vermoeden dat ds. P.J. de Bruin dit zó heeft opgegeven. Honderdvijftig jaar vermeldt abusievelijk: ‘Giessen en Rijswijk (N. Br.)-Chr. Afgescheiden gemeente vanaf plm. 1850...’ (61); P.J. de Bruin: Andel ... 1849’. (219) Dit moet zijn: Andel 1843. Men zie verder de hoofdstukken over Andel en Giessen.

[p. 140]

Van Almkerk: ds. N.H. Dosker en A. van der Linden, ouderling; van ‘Andel c.a.’: ds. P.J. de Bruin en C. Verhagen, ouderling; van Veen: J. Verbeek, ouderling; van Waardhuizen: ds. F.M. Penning en C. Nieuwenhuizen, ouderling.

De gemeente te Werkendam en haar predikant;
de gemeente te Sleeuwijk⁴

Het zijn slechts een paar algemene zaken die in deze paragraaf onze aandacht vragen; de andere zaken zullen we noemen in de hoofdstukken over de afzonderlijke gemeenten.

Reeds in de vergadering van 1 oktober 1857 wordt gesproken over de gemeenten Werkendam en Sleeuwijk. Deze vergaderen ‘ook na opheffing hunner bezwaren⁵ nog voortdurend met Zuid-Holland’. Er zal een commissie naar beide kerken gaan teneinde te onderhandelen over ‘hunne hereeniging met Noord-Braband’.⁶

Getracht zal worden mogelijke bezwaren uit de weg te ruimen, maar er zal niet de minste dwang worden uitgeoefend ‘zijnde uit eene gedwongene vereeniging geene heilzame vruchten te verwachten’.⁷

Een half jaar later is een brief van Sleeuwijk ontvangen ‘behelzende redenen en bezwaren waarom die gemeente niet tot onze kerkgemeenschap wil toetreden’.⁸ Zoals we in hoofdstuk 17 breder zullen zien, stelde deze gemeente dat de provincie als geheel niet onverkort aan de Dordtse kerkenorde vasthield. De zaak van de hereniging blijft slepen.

Werkendam. In april 1859 ziet Werkendam zwarigheden ten aanzien van aansluiting bij Noord-Brabant, op grond van haar structuur: zes of zeven huisgezinnen wonen op Zuid-Hollands grondgebied, namelijk te Hardinxveld.⁹ En de classis Dordrecht, waartoe Werkendam sedert 1849 behoort, heeft beslist dat ‘de leden die op Zuid-Hollandschen grond wonen, bij Zuid-Holland zullen blijven’.¹⁰ Echter, de volgende vergadering - 27 juli 1859 - zijn W.H. van Leeuwen en C. den Dekker, respectievelijk predikant en ouderling van Werkendam, aanwezig om ‘over de hereeniging te handelen’.

Er is een brief van de classis Dordrecht, waarin staat dat zij, terugkomende op een eerder besluit, de Hardinxveldse leden de vrijheid geeft ‘of bij Werkendam te blijven, of zich bij een der Zuid-Hollandsche Gemeenten aan te sluiten’. De

4 Bij vergaderingen nadien gehouden zien we soms Andel en Giessen afzonderlijk genoemd. Bijvoorbeeld 20 maart 1867.
‘Andel’: Ds. P.J. de Bruin en H. van Waardhuizen, ouderling; ‘Giessen en Rijswijk’: A. van Andel, ouderling.

5 In de Inleiding zagen we dat Noord-Brabant zich na 1854 niet meer verzette tegen het hanteren van de Dordtse kerkenorde.

6 1 okt. 1857, art. 6.

7 23 dec. 1857, art. 4.

8 23 juni 1858, art. 3.

9 27 april 1859, art. 5.

10 NCD 1 dec. 1858, art. 3; de Afgescheiden gemeente te Hardinxveld werd in 1861 geïnstitueerd.

[p. 141]

vergadering oordeelt dat er nu geen beletselen meer zijn voor het terugkeren van Werkendam tot Noord-Brabant.¹¹ Toch, voordat ‘de formeele hereeniging’ tot stand komt, zegt de scriba - ds. N.H. Dosker - een grief tegen ds. Van Leeuwen¹² te hebben. Eerstgenoemde heeft gehoord dat de Werkendamse predikant - voormalige kruisdominee - een brief heeft geschreven¹³ waarin een zeer ongunstig getuigenis wordt gegeven van de predikanten Dosker, P. Wagemaker (Giessendam), E.F. Smit (Gorinchem) en H.R. Koopman (Sleeuwijk), kortom van de afgescheiden collega's in de omgeving van Werkendam. Deze predikanten zijn - volgens de brief - ‘de vroomen altemaal te ligt’. Hoewel Van Leeuwen aanvankelijk de beschuldiging van de scriba tracht af te zwakken, belijdt hij schuld, nadat de vergadering hem eensgezind heeft vermaand. Hij verklaart zijn brief te zullen herroepen.¹⁴ Maar opnieuw wordt Van Leeuwen aan de tand gevoeld, en wel door ouderling Arie den Dekker van Almkerk. Deze vraagt wat de predikant verstaat onder de vaak door hem gebezigde uitdrukking ‘harde, strenge, orthodoxe Waarheid’. Nader, Van Leeuwen zou menen dat ‘het volk in zijne omgeving eene harde, strenge, orthodoxe Waarheid zou kunnen verdragen’. De aangesprokene beroept zich

‘op het verschil van prediking en voorstelling der Waarheid bij sommige oude schrijvers,¹⁵ waarvan de eene meer als de andere zich door eene strenge wetprediking openbaren.
De ouderling den Dekker vraagt verder of ZEw, dan eene maatstaf heeft bepaalt, voor de diepte der ontdekking; hoe zwaar iemand onder de schuld moet gedrukt worden, eer hij tot Christus mag komen. Het eerste wordt door Ds. van Leeuwen ontkend. Hoewel de vrager nog onvoldaan blijft, dewijl hij oordeelt dat elke toevoeging tot de waarheid, haar in onwaarheid verandert, zal hij er echter in rusten’.¹⁶

Ongetwijfeld heeft de gehele vergadering haar zorgen gekend over ds. Van Leeuwen - men zie verder in dit hoofdstuk - maar zij heeft om deze reden de toetreding van Werkendam niet willen tegenhouden of vertragen. De ‘Acte van verbintenis’ wordt voorgelezen ‘waardoor de hereeniging van de Gemeente Werkendam, met de Klassis Almkerk en de Provincie Noord-Brabant wordt bevestigd’.¹⁷

Sleeuwijk. Een klein jaar later - 4 april 1860 - zendt ook Sleeuwijk twee afgevaardigden, namelijk de ouderlingen W. van Krugten en W. van 't Sant, naar de classicale vergadering, om te onderhandelen over ‘inlijving hunner Gemeente in deze Klasse’. De classis besluit na een korte bespreking tot hereniging over te gaan. Er is een ‘attest’ van de classis Gorinchem, gedateerd 15 februari 1860. Sleeuwijk ontvangt toestemming tot het beroepen van een predikant.¹⁸

11 27 juli 1859, art. 4.

12 Men zie voor hem hoofdstuk 18 (Werkendam); De Haas I, 181-182.

13 ‘... aan J. Parelberg te Krabbendam ...’.

14 27 juli 1859, art. 5.

15 Namelijk die der Nadere Reformatie.

16 27 juli 1859, art. 6-7.

17 Idem, art. 8.

18 4 april 1860, art. 5.

[p. 142]

In juni 1861 doet ds. P. Kapteijn, die in februari te Sleeuwijk is gekomen, het voorstel dat op iedere vergadering een predikant beurtelings een preek zal houden van ten hoogste 45 minuten.¹⁹ Het voorstel wordt aangenomen en ds. Dosker wordt als eerste aangewezen. Hij houdt een preek over 1 Timotheus 4 vers 16a: Hebt acht op uzelven en op de leer, volhard daarin;...²⁰ Maar dan is de beurt aan ds. W.H. van Leeuwen. Hij spreekt naar aanleiding van 1 Timotheus 1 vers 15:

Dit is een getrouw woord, en alle aanneming waardig, dat Christus Jezus in de wereld gekomen is, om de zondaren zalig te maken, van welke ik de voornaamste ben.

We kennen de inhoud van de preek niet; ook de notulen der vergadering reppen er niet van. Wel lezen we dat alle broeders aanmerking maken ‘dewijl dezelve in sommige punten afweek van de leer der Gereformeerde Kerk, zooals dezelve is uitgedrukt in hare belijdenisschriften’.²¹

De vergadering formuleert vier vragen, welke ds. Van Leeuwen op de volgende bijeenkomst schriftelijk zal moeten beantwoorden.

‘1^o. Wat is uw gevoelen over het bevel des geloofs en der bekeering?
2^o. Is Christus Zaligmaker van geheel verloren en geestelijk doode zondaren, of alleen van hen die zich reeds als zondaar hebben leeren kennen en gevoelen?
3^o. Of de hongerende en dorstende naar de gerechtigheid, al dan niet, tot de geloovigen behooren?
4^o. Kan en mag de trap en maat der persoonlijke verzekering bepaald worden, waartoe iemand in dit leven moet geraken, zal hij zalig worden.’²²

Op 25 mei 1862 geeft ds. Van Leeuwen de volgende antwoorden.

1^o.	Er is een bevel tot geloof en bekering.
2^o.	Christus wordt gepredikt ook aan geheel dode zondaren.
3.	Ja.
4^o.	Bedoelde trap en maat kunnen en mogen niet bepaald worden; de zaligheid is aan het geloof verbonden.

De vergadering neemt genoegen in de beantwoording.²³ Enige maanden later zorgt Van Leeuwen opnieuw voor een incident; daarna vertrekt hij naar Noord-Amerika.²⁴

19 26 juni 1861, art. 13.

20 2 okt. 1861, art. 4.

21 26 febr. 1862, art. 2.

22 Idem, art. 3.

23 27 mei 1862, art. 16.

24 Men zie hiervoor hoofdstuk 18; Van Leeuwen neemt te Werkendam 8 juni 1863 afscheid.