De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 523]

Hoofdstuk 48
Waddinxveen

Het voormalige ambacht Waddinxveen bestond in 1849 uit de burgerlijke gemeenten Noord-Waddinxveen c.a. en Zuid-Waddinxveen. Deze plaats grensde ten noorden aan Hazerswoude en Boskoop, ten oosten aan de Gouwe die haar van Zuidwijk, Reeuwijk en Bloemendaal scheidde, ten zuiden aan 't Weegje en Moordrecht, ten westen aan Zevenhuizen en Moerkapelle. Waddinxveen was voor die tijd niet een kleine plaats. Er stonden 270 huizen, bewoond door 449 huisgezinnen, uitmakende een bevolking van ruim 3100 inwoners. Dezen vonden hun bestaan voornamelijk in de landbouw en ‘het vervaardigen van kinderwagentjes, schoppen, klompen en ander houtwerk. Ook heeft men er 14 graauw-papierfabrijken, 3 scheepstimmerwerven, 1 tras- cement-, 1 koren- en 2 houtzaagmolens’. Er woonden ongeveer 2100 Hervormden, 900 Rooms-Katholieken en ruim 100 Remonstranten.¹

De Afgescheiden gemeente ontstond eind 1866 in Zuid-Waddinxveen, een Kruisgemeente ongeveer terzelfder tijd in Noord-Waddinxveen.

1 Van der Aa XII, 41-43.

1. Hervormd archief

Het archief van de Hervormde gemeente² geeft enerzijds belangrijke informatie over de Afscheiding, anderzijds krijgen we de indruk dat de gegevens onvolledig zijn. Nu is daarbij een ‘verzachtende’ omstandigheid dat er reeds in 1836 onttrekkingen waren, maar dat pas in 1866 de Afgescheiden gemeente wordt gesticht. Niet steeds wordt aangegeven waar de desbetreffende personen zich hebben aangemeld als lid. Dit kan zijn te Bodegraven, te Gouda, maar ook bij de Ledeboeriaanse gemeente te Moerkapelle of bij het conventikel te Hazers-

2 Door de goede zorgen van de archivaris C. Neven (schrijver van Omme 't Woort Gods I - Kerkhistorie van Waddinxveen van 1233 tot 1657, Alphen aan den Rijn 1978; en van Toen Waddinxveen nog een dorp was. Alphen aan den Rijn 1981) konden wij de notulen van de kerkeraad over het tijdvak 1820-1880 raadplegen. Ook ontvingen wij van hem enige belangrijke inlichtingen over het kerkelijk verleden van Waddinxveen (‘Wensveen’) Merkwaardig is dat het hervormd archief nagenoeg geen gewag maakt van de beweging van de Zwijndrechtse Nieuwlichters die te Waddinxveen circa 1816 in schout Dirk Valk (gehuwd met Helena van der Gijp) een leider vonden (Marang, Zwijndrechtsche Nieuwlichters, o.a. 141).

[p. 524]

woude.³ Voor zover de notulen ten aanzien van de Afgescheidenen bijzonderheden noemen zullen ook wij deze - chronologisch - vermelden.

(A) = naar de Afgescheiden gemeente

(K) = naar de Kruisgemeente

In september 1836 scheiden zich af

Cornelis Bouter (A) en zijn vrouw Johanna C. Esveldt (A)^4 met hun kinderen

Cornelis en Klazina

Jan Droog (A)^5

Hendrik Esveld

Pietertje Kleyn

In februari 1837

Dirkje van Leeuwen, vrouw van Petrus Alphenaar

In 1840

Pieter Metz^6

In 1842

A. Winters (K)

Vermeld wordt dat hij overgaat naar de Gereformeerde kerk onder 't kruis, en dat de schuld die op het kerkgebouw rust de oorzaak is.

In 1843 het dooplid

Teunis Breedijk

Van 1843 tot 1859 worden geen afscheidingen vermeld.

In 1859

Cornelis van der Star Jr. (aangenomen 1850)^7

In 1865

Aart Boer (A) en zijn vrouw Martijntje de Groot (A)

Beiden worden aanvankelijk lid van de Afgescheiden gemeente te Boskoop, daarna te Waddinxveen.

3 We nemen aan dat geen van de in deze paragraaf te noemen personen zich aansloot bij de Zwijndrechtse Nieuwlichters; deze beweging is in 1836 reeds over haar hoogtepunt heen - we kunnen ook zeggen dat zij dan in staat van ontbinding verkeert.

4 Het echtpaar wordt lid te Gouda.

5 Wordt lid te Gouda; men zie voor hem ook DERDE en VIJFDE DEEL register.

6 Pieter Metz schreef drie briefjes inzake zijn afscheiding (not. kerker. 5 jan., art. 2; 12 jan', art. 2 en 28 jan. 1840, art. 2). Het laatste epistel vermeldt dat hij een plaats heeft gehuurd in de Hervormde kerk te Boskoop. Het karakter van zijn onttrekking is niet duidelijk.

7 Door het veelvuldig voorkomen van de familie-naam Van der Star kan niet met zekerheid worden gezegd dat deze Cornelis dezelfde is als ouderling C. van der Star van 1866.

[p. 525]

In 1866

Gedateerd 12 april 1866

Nicolaas de Bruin en Cornelia de Groot^8

Gedateerd 6 december 1866

B. Huurman (K)

J. Vis (K) en zijn vrouw A. van Schravendijk (K)

‘... naar gemeente onder 't kruis van J.W.A. Notten te Hazerswoude.’

In 1867

Klaas van der Ben (A)

Cornelis de Bruin (A)

Johannes Cornelis Groeneveld (A) en zijn vrouw Jannetje de Wit (A)

Jan Havik Timmer (K?) en zijn vrouw Hendrika de Hoog (K?)^9

Pieter Veerman (K?)^9

In 1869

Hugo Peters (A) en zijn vrouw Maria van Dam (A)

G.J. Rührwien

M. Rührwien

In 1870

Elizabeth Melchior (A)

8 Beiden zijn vermoedelijk lid geworden van de Kruisgemeente te Hazerswoude; daarna van die te Noord-Waddinxveen? We vinden hen niet bij de Afgescheiden gemeente.

9 Het echtpaar Timmer alsmede P. Veerman keren in 1871 terug tot de Hervormde kerk (not. kerker. 21 april 1871).

9 Het echtpaar Timmer alsmede P. Veerman keren in 1871 terug tot de Hervormde kerk (not. kerker. 21 april 1871).

2. Twee gemeenten gesticht

Zoals we in het vorige hoofdstuk reeds aanstipten, werd de Afgescheiden gemeente te Zuid-Waddinxveen 22 november 1866 geïnstitueerd.¹⁰ We lezen hierover in het eerste notulenboek van de kerkeraad¹¹ - als ‘Inleiding’ - het volgende.

‘Volgens het besluit der classicale vergadering, gehouden den 16 October in den jare 1866 te Leijden,¹² is te Waddinxveen, uit de leden die tot nu te Boskoop behoorden, eene Christelijke Gereformeerde Afgescheidene Gemeente gesticht op den 22 November 1866.
Tot dat einde is uit naam der Classicale vergadering overgekomen de Kerkeraad van Boskoop, bestaande uit den Leeraar J. Ph. Sluijter en de ouderlingen A. van der Willik en T. van Veen.
Na voorafgaande prediking over Ephese 4 vers 4 heeft Ds. J. Sluijter in naam der classis de leden tot eene zelfstandige Christ. Afgescheidene Gereformeerde Gemeente verklaard.

10 Men zie voor deze gemeente ook: W.J. Smidt en A. Warnaar Jzn, Hoe het groeide 1866-1966 - Gedenkboek 100-jarig bestaan der Gereformeerde kerk te Waddinxveen, Waddinxveen 1968.

11 ‘Notulen kerkeraad 1866-1886’.

12 NCVL 16 okt. 1866, art. 10. De kerk te Boskoop stelt voor te Waddinxveen “eene gemeente op te rigten”. De vergadering gaat hiermee accoord. Even verder in deze “Inleiding” wordt gesproken van artikel 22 van de Dordtse kerkenorde. Hierin staat dat ouderlingen en diakenen kunnen worden gekozen mèt of zònder dubbeltal.

[p. 526]

Na het eindigen van de Godsdienstoefening is de kerkeraad van Boskoop vergaderd met de mansleden en daar er geen dubbeltal kon worden gemaakt, heeft de kerkeraad, handelende in naam der classis, overeenkomstig het eerste gedeelte van art. 22 der Dor[d]tsche kerkorde eenen kerkeraad gekozen bestaande uit de Broeders: Jacobus Poot en Cornelis van der Star als ouderlingen en Adrianus van der Geur en Hendrik Asscheman als Diakenen, die op den 6 December op gebruikelijke wijze zijn bevestigd.’

Genoemde ‘Inleiding’ vermeldt tevens dat deze vergadering van manslidmaten alsmede de eerste kerkdiensten werden gehouden in het huis van bakker Cornelis van der Star, gelegen aan de Dorpsstraat.

De Kruisgemeente te Noord-Waddinxveen moet in dezelfde tijd zijn gesticht. Immers we lezen in de notulen van de Algemene vergadering van de Kruisgezinden, gehouden 4-6 juni 1867:

‘Art. 28. De Klassis N. en Z. Holland berigt, dat... door Ds. W.J.A. Notten eene gemeente te Waddinxveen is gesticht.’¹³

Als we letten op de dagen van de vorige Algemene vergadering (26 juni tot 4 juli 1866), dan kunnen we niet meer zeggen dan dat deze Kruisgemeente is geïnstitueerd door ds. J.W.A. Notten te Hazerswoude, tussen 4 juli 1866 en 4 juni 1867. Als we echter letten op de datum van enige afscheidingen - 6 december 1866 - genoemd in de vorige paragraaf, dan lijkt het ons waarschijnlijk dat de instituering werd verricht in december 1866. Van deze Kruisgemeente is plaatselijk niets bewaard. Slechts weten we uit de notulen van de Afgescheiden gemeente en van de classis Leiden dat in 1869 Hermanus Mulder als ouderling fungeert, Gerrit van den Akerboom¹⁴ als diaken en Bastiaan Huurman als scriba. We komen hierop terug. Haar kerkgebouwtje stond in de Dorpsstraat ‘op het erf van de voormalige slagerij van de familie Zwijgers. In de volksmond werd dit gebouw de “plankenschurekerk” genoemd’.¹⁵ Vooruitlopend op de historie vermelden we dat de pogingen in 1869 en 1870 ondernomen tot samensmelting van Afgescheiden- en Kruisgemeente mislukten.

‘De Plankenschurekerk onttrok zich aan het kerkverband; verschillende leden voegden zich bij de [Afgescheiden] kerk..., die nu een nieuwe naam gekregen had; de Christelijk Gereformeerde Gemeente, zo onder anderen de kerkeraadsleden H. Mulder en G. van den Akerboom, en van het gedeelte, dat overbleef, is verder niets meer bekend. De gemeente is met 't gebouw de Plankenschurekerk, voorgoed verdwenen!’¹⁶

13 NAVGK (1867) 495.

14 Deze tekent ook de ‘lastbrief’ voor de Algemene vergadering van 1867 (RA Utrecht, Arch. Gereformeerde kerken, inv. no. 77, ‘Credentiebrieven’ etc).

15 Smidt en Warnaar, a.w. 15. Zoals we zagen werd dit geschreven in 1968.

16 Smidt en Warnaar, a.w. 17.

[p. 527]

3. Eerste leden Afgescheiden gemeente

De gemeente omvat in 1868 ongeveer 69 zielen, een jaar later 80; na enige jaren groeit zij doordat de ‘rest’ van de Kruisgemeente aldaar zich bij haar voegt (vergelijk bijlage II).¹⁷ Toch ontvangt zij reeds 1 november 1868 in W. Raman haar eerste predikant, zoals we nader zullen zien.

Hieronder geven we de namen van de belijdende leden die zich in de jaren 1866-1868 bij de gemeente aansloten. Als we het ‘Lidmaten-boek der Christelijke Afgescheidene¹⁸ Gereformeerde Gemeente te Waddinxveen’ raadplegen, trekt het de aandacht dat bij 14 van de eerste 25 mannelijke leden de echtgenote niet wordt genoemd.¹⁹

(R) = tekent te noemen request aan de Koning

Bij de instituering van de gemeente (1866) sluiten zich aan

Petrus Antonius Alphenaar - ‘afgesneden’

Willem Alphenaar (R)

Hendrik Asscheman (R) - ‘diaken’

Aart Boer (R) - wordt in 1869 diaken; en zijn vrouw Martijntje de Groot

Arie Bouwman (R)

Jacob Bremmer (R)

Adrianus van der Geur (R) - ‘diaken’; overlijdt 12 januari 1869

Jacobus Poot (R) - ‘ouderling’; en zijn vrouw Lena Rolloos

Willem Roos

Cornelis van der Star (R) - ‘ouderling’; en zijn vrouw Elizabeth Vis

Pieter Vermeulen (R) en zijn vrouw Teuntje Leeuwesteijn

Cornelia van der Geur, vrouw van J. Asscheman

Aplonia de Groot, vrouw van J.J. van der Loo

Aagje Hoogendam, vrouw van B.J. van Rhijn^20

Lena de Jong

Jacoba Poot

Trijntje Poot

Sophia Johanna van Tol, vrouw van D. Keyzer

Gerritje Verzijde, vrouw van... de Groot

In december 1866

Klaas van der Ben (R)

Cornelis de Bruin (R)

Gijsbert de Knegt (R)

Lijntje Jongejan

17 Ibidem 9. De daar gegeven aantallen voor de eerste jaren - 150-200 zielen - zijn te hoog.

18 Het woord “Afgescheidene” is (kennelijk in 1869) doorgehaald. Het onderhavige “Lidmaten-boek” is het eerste.

19 Deze personen zijn òf ongehuwd geweest òf weduwnaar òf hun echtgenoten hebben zich niet bij de gemeente gevoegd.

20 Men zie voor hem hierna.

[p. 528]

In 1867

Johannes Cornelis Groeneveld en zijn vrouw Jannetje de Wit

Bernardus Johannes van Rhijn, echtgenoot van Aagje Hoogendam.

Cornelis van Willik

Steven Hendrik Ziens (R)

Aplonia van Akkeren, vrouw van Cornelis de Wit

Pietertje Cornelia Bos

Elizabeth Bree, vrouw van Jan Hoogendoorn

In 1868

Gijsbert van der Geur en zijn vrouw Adriana van der Leden

Jan van Heese en zijn vrouw Connegonda Sophia van Rugge

Bonefaas Kerver en zijn vrouw Neeltje Trommel

Pieter Koetsier

Johannes Raatjes

Willem Raman - predikant; en zijn vrouw Alida Sopar

Jan Verzaal en zijn vrouw Marietje Heemskerk

Jaapje van Hanswijk, weduwe Dirk van der Geur

Bernhardina Margaretha Sophia Roethsman, vrouw van Maarten de Rooy

Alida Sopar, geboren Kaan - ‘behuwdmoeder van Ds. W. Raman’.

Afzonderlijk vermelden we dat midden 1869 de hieronder te noemen personen ‘met attestatie overkomen van Gouda’.

Jacob Almekinders^21

Jan Baks en zijn vrouw Teuntje Snoeij

Geertje Kaptein, vrouw van Pieter Rupke

Leendert Karreman en zijn vrouw Alida Sibbes

Arie van Krimpen

Pieter Trommel

Beligje Verbeij - echtgenote van de reeds in maart 1869 aangesloten Kornelis

Havenaar^22

Het is niet duidelijk wat de oorzaak is geweest van deze kleine ‘invasie’ van voormalige leden te Gouda. Het meest aannemelijk lijkt het ons dat na de vereniging van 1869 orde op zaken is gesteld ten aanzien van de kerkelijke grenzen.

21 Ook de registers van de Burgerlijke Stand van de gemeente Waddinxveen (Noord en Zuid) geven deze spelling.

22 We vinden de meeste van deze personen in het eerste doopregister van de Kruis/ Afgescheiden gemeente te Gouda, namelijk als ‘doopouders’.

4. Erkenning van de Afgescheiden gemeente

Het vragen van erkenning aan de landsoverheid levert anno 1867 weinig moeilijkheden meer op. Het is meer een zaak van zich-aanmelden op grond van de wet van 10 september 1853 (bijlage IV), waarbij moet zijn voldaan aan de bepaling over de plaats van het kerkgebouw - ‘in het belang der openbare orde...’ (art. 7). De aanmelding is nodig teneinde als rechtspersoon, met de

[p. 529]

mogelijkheid onroerend goed op naam der gemeente te zetten, te worden erkend.

Begin 1867 richt de gemeente te Waddinxveen zich met een desbetreffend request tot de Koning.²³ Het is door dertien personen, door ons reeds genoemd, ondertekend, ‘allen inwoners van Waddinxveen’. Bijgevoegd is het ‘Reglement Christelijk-Afgescheidene Gemeente te Waddinxveen’; het bevat 67 artikelen en is een gewijzigde Dordtse kerkenorde. De burgemeester van Noorden Zuid-Waddinxveen en Broek verklaart aangaande de plaats waar de godsdienstoefeningen worden gehouden ‘...dat zoowel het lokaal thans door de adressanten in gebruik als dat tot bedoeld einde aangekocht’ - waarover hierna - ‘veel meer dan 200 ellen van een bestaande kerk verwijderd zijn’.

Bij dispositie van 25 januari 1867 wordt aan de requestranten te kennen gegeven ‘dat het door hen gegeven berigt bij de regeering, in verband met de wet van 10 September 1853, wordt aangenomen als kennisgeving van het bestaan eener Christelijke Afgescheiden gemeente te Waddinxveen’. Bij koninklijk besluit van 19 maart 1870, no. 42 wordt goedgekeurd

‘de aankoop, ten behoeve der gemeente, van een huis, erf en tuin staande en gelegen te Zuid-Waddinxveen, kadastraal bekend no's 81, 82, 83 en 398, en zulks voor eene som van ƒ 2500,-.’²⁴

Het tot nu toe gehuurde kerkgebouw wordt dan eigendom der gemeente.

23 Herv. Ered. 25 jan. 1867, no. 24.

24 Idem 24 maart 1870, no. 18. De notulen van de kerkeraad van 10 aug. 1869 noemen reeds dat de koopacte van ‘kerk en pastorie eerlang zal worden gepasseerd’.

5. Gemeentelijk leven november 1866 tot oktober 1870²⁵

De eerste vergadering van de kerkeraad werd gehouden 6 december 1866. Zoals we zagen waren de volgende personen ambtsdragers: J. Poot (praeses), C. van der Star (scriba), ouderling; H. Asscheman, A. van der Geur, diaken. In maart 1869, na het overlijden van laatstgenoemde, wordt A. Boer diaken. In het korte tijdvak 1866 tot 1870 hebben zich in de gemeente vermeldenswaardige gebeurtenissen voltrokken rond: kerkgebouw, beroepingswerk en het komen van de eerste predikant, alsmede pogingen tot vereniging met de Kruisgemeente te Noord-Waddinxveen.

Reeds 11 december 1866 wordt in de kerkeraad de aankoop van de voormalige hervormde pastorie overwogen; deze stond destijds aan de Kerkweg.²⁶ Uit de

25 Wij putten voor deze paragraaf uit ‘Notulen kerkeraad 1866-1886’, NCVL en het gedenkboekje van Smidt en Warnaar a.w.

26 Smidt en Warnaar, a.w. 8. De oudste (Hervormde) kerk te Waddinxveen, staande aan de Kerkweg, gebouwd circa 1400, moest na afkeuring voor gebruik door de autoriteiten wegens bouwvalligheid in 1838 worden afgebroken. Het terrein dient thans als begraafplaats. ‘Een nieuwe hervormde kerk werd gebouwd aan de Kerkweg, vlak bij de brug’. De op een aangrenzend terrein bij het oudste kerkgebouw staande pastorie wordt hier bedoeld.

[p. 530]

notulen van 2 januari 1867 blijkt dat C. van der Star gebouw, erf en tuin heeft gekocht voor ƒ 2500,-; de kosten bedragen ƒ 381, 76. De koper verplicht zich dit geheel aan de gemeente te verhuren voor ƒ 132, 15 per jaar; de kosten van verbouwing en onderhoud zullen voor haar rekening zijn.²⁷ Maar door gebrek aan middelen blijkt het noodzakelijk dat ook deze kosten - inclusief die van de aanschaf van kanselbijbel en kasboek - door Van der Star worden betaald. De huur komt dan op ƒ 162, 10.²⁸

Niet aangetekend staat op welke datum het gebouw in gebruik wordt genomendaarvóór kerkte men in de woning/bakkerij van Van der Star in de Dorpsstraat, zoals we zagen. Maar op 22 april 1867 was het gebouw in ieder geval gereed; we lezen dat op die dag voor het eerst avondmaal wordt gevierd, en wel in ‘de Nieuwe Kerk te Waddinxveen’. Voorganger is de consulent, ds. Sluijter te Boskoop; er zijn 25 avondmaalgangers, ‘drie broeders van Schiedam en Rotterdam’ inbegrepen.

Circa augustus 1869 wordt de kerk ‘vergroot en vernieuwd’. De kleine woning, vastgebouwd aan het kerkgebouw en ‘pastorie’ genoemd, wordt dan bij de kerk getrokken, zodat de kerkzaal meer mensen kan bevatten.²⁹ Het bedehuis heeft dienst gedaan tot 1925.³⁰

Wat het beroepingswerk aangaat: de gemeente heeft haar weg in het kader van het gereformeerde kerkrecht niet aanstonds kunnen vinden. In januari 1867 wil zij aan de classicale vergadering voorstellen de ‘gewezen monnik’ M.P.V. Riveaux - over wie wij reeds in hoofdstuk 46 schreven - tot ‘voorganger aan te stellen... provisioneel zonder bepaling van tractement’.³¹ Dit ‘voorstel’ wordt door de classis verworpen; zoals we reeds zagen, wordt de relatie tussen de Afgescheiden kerken en Riveaux in oktober van hetzelfde jaar voorgoed verbroken. Na tweemaal tevergeefs een beroep te hebben uitgebracht op ds. H.H. Middel te Wolphaartsdijk en éénmaal op (ds.) L. Tobi te Delft, laat men in september 1868 het oog vallen op Willem Raman die 19 juli 1868 te Genemuiden buiten bediening was geraakt.³² Op 24 september wordt op laatstgenoemde een beroep uitgebracht en nog dezelfde dag neemt hij dit aan. Dit alles

27 Not. kerker. 2 jan. 1867, art. 2-4.

28 Idem 19 april 1867, art. 2.

29 Not. kerker. 20 aug. 1869, art. 3. In november 1869 spreekt men van de zijde van de Kruisgemeente over het bouwen van een ‘nieuwe kerk’ (Not. kerker. 5 nov. 1869, art. 9). Dit werkt verwarrend; er was geen sprake van nieuwbouw, slechts van verbouwing en wellicht enige renovatie. Men zie ook Smidt en Warnaar, a.w. 13.

30 Smidt en Warnaar, a.w. 9.

31 Not. kerker. 17 jan. 1867, art. 3.

32 Men zie voor hem: hoofdstuk 15, De Haas I, 220-222 en Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Overijssel I, 91-97. Willem Raman werd 18 maart 1829 te Amsterdam geboren en overleed te Doorn 7 mei 1919. Hij was aanvankelijk te Amsterdam kolensjouwer. Hij stond te Genemuiden van 30 dec. 1866 tot 19 juli 1868. Tijdens zijn predikantschap was er te Genemuiden een hevige twist ontstaan, waarvan de oorzaak echter in genen dele bij ds. Raman lag. De classis Zwolle benoemde in juni 1868 een commissie die de gehele controverse moest onderzoeken. Deze stelde vast: ‘Op de rechtzinnigheid van ds. Raman viel niets aan te merken. Zijn kanselgaven werden algemeen geprezen, al was het wel zo, dat hij in de preek wel eens persoonlijke rancunes had verwerkt,’ etc. De classicale vergadering besloot met algemene stemmen ds. Raman als predikant van de gemeente te Genemuiden los te maken. Ook werd de kerkeraad ontbonden verklaard, maar alle leden waren herkiesbaar. Slechts één diaken werd herkozen. (Wesseling, a.w. 96-97).

[p. 531]

voltrok zich namelijk ‘bij het eindigen der predikatie’.³³ De goedkeuring door de classis van één en ander wordt echter niet verkregen, daar de consulent zijn medewerking aan het beroep - onder anderen het tekenen der beroepsbrief -had geweigerd.³⁴ Maar toch stelt de classicale vergadering de heer Raman alsnog beroepbaar. Onder leiding van ds. Diemer te Alphen aan den Rijn wordt Raman 8 oktober 1868 ‘opnieuw’ beroepen.³⁵ Hij kan twee attesten overleggen, namelijk van de classis Zwolle, waarin staat dat hij zich, gedurende de tijd dat hij predikant in de classis was, onberispelijk heeft gedragen ‘zoo wat betreft de zuiverheid der leer als het Christelijk leven’. In het attest van Genemuiden lezen we onder meer:

‘Gaarne zouden wij ZEw. als onzen leeraar behouden, maar de onbeschrijfelijke moeite, van af zijne komst, door ongeregelde Kerkeraadsleden hem aangedaan om de in orde brenging der administratie, heeft ZEw genoopt de Klasse Zwolle om zijn ontbinding te verzoeken. Daarop zijn de rustverstoorders uit den Kerkeraad gedaan.
Genemuiden 20 October 1868

J. Mulder, ouderling
Jan R. Hammer, diaken
D. Borggreve, scriba
J.S. Eenkhoorn, afgetreden ouderling’³⁶

Ds. Raman werd 1 november 1868 bevestigd door ds. J.H. Donker te Noordwijk-Binnen. Hij vertrok 6 november 1870 naar Puttershoek. Tijdens zijn predikantschap breidde de gemeente zich geleidelijk uit, totdat in 1869-1870 het ledental aanzienlijk toeneemt, door - zoals we zagen - overkomst uit Gouda en de ‘ontbinding’ van de Kruisgemeente te Noord-Waddinxveen.

Als de ‘vereniging van 1869’ nadert, houdt de Afgescheiden gemeente zondag 13 juni een ‘biduur’ met het oog op de synodale vergadering die 16 juni daaraanvolgende te Middelburg zal aanvangen, en waarop het samengaan van Afgescheidenen en Kruisgezinden zal worden bevestigd.³⁷ Er wordt besloten ‘dienzelfden morgen de twee Kerkeraadsleden³⁸ van de oud gereformeerde

33 Not. kerker. 3 sept., art. 2; 26 sept. 1868, art. 2-5.

34 Idem 6 okt. 1868, art. 2. Breder hierover Smidt en Warnaar, a.w. 10.

35 Not. kerker. 20 okt. 1868, art. 2-3.

36 Not. kerker. 5 nov. 1868, art. 7. J.S. Eenkhoorn was, krachtens classisbesluit (noot 32) afgetreden, doch - vermoedelijk wegens zijn hoge leeftijd - niet herkozen. Hij had ds. Raman steeds verdedigd. Er waren meer kerkeraadsleden, maar de ondertekening door praeses en scriba was reeds voldoende geweest. Men zie verder voor deze zaak Wesseling, a.w. 94-97.

37 Handelingen en Verslagen 977-1069.

38 Hermanus Mulder, ouderling en Gerrit van den Akerboom, diaken.

[p. 532]

(zich [zoo] noemende) tot dat gemeenschappelijk gebed uit te noodigen’.³⁹ De uitnodiging wordt blijkbaar niet beantwoord. Op 26 augustus 1869 hebben de ouderlingen J. Poot en C. van der Star ‘eene vernieuwde poging aangewend om met de vroegere z.g. Oud Gereformeerden zich wederkeerig te vereenigen ten huize van Hermanus Mulder’.⁴⁰ Ook deze poging mislukt. Op 20 september vat de kerkeraad deze negatieve resultaten nog eens samen. Hij voegt er aan toe dat ‘na de synode’ enige kerkeraadsleden vergezeld van het lid der gemeente Kalkman, de vroegere predikant van Hazerswoude, Notten - hij was 5 april 1868 te Middelharnis bevestigd en aldaar met de ‘Vereniging’ meegegaan - hadden uitgenodigd in hun gemeente voor te gaan. Hoewel de situatie niet duidelijk wordt omschreven - we vermoeden dat Notten die dag te Hazerswoude preektewordt wel duidelijk dat laatstgenoemde de invitatie heeft afgewezen. We lezen dat de broeders ‘alles behalve in den geest der liefde in tegenwoordigheid van velen [waren] behandeld, daar zij getogen waren om Ds. Notten met een rijtuig te halen’.⁴¹ Verder: ook zijn de ouderlingen gegaan naar H. Mulder en G. van den Akerboom ‘om andermaal pogingen tot vereeniging aan te wenden en om te verzoeken eer wij ons andere Kerkgebouw verlieten om in hun Kerkgebouw te prediken, dat ook niet minder doelmatig en vruchteloos is afgeloopen’.⁴² Smidt en Warnaar geven de uitleg van deze duistere taal:

‘De broeders Poot en Van der Star hebben een verzoek: hun kerk wordt verbouwd, zodat ze geen plaats hebben waar ze zondags hun eredienst kunnen houden. Mogen ze nu, zolang de verbouwing duurt, vergaderen in de Plankenschurekerk aan de Dorpsstraat?...Het verloop van deze samenspreking is zeer teleurstellend. De kerkeraad van de Gereformeerde Gemeente wil de Plankenschurekerk niet afstaan aan de Afgescheiden Gemeente...’.⁴³

Dezelfde notulen geven ook beter nieuws ten aanzien van pogingen tot vereniging. Ds. Notten heeft aan ds. Raman ‘in vriendschap’ een bezoek gebracht en hem verteld dat hij binnenkort in ‘Noord’ hoopt te preken en te dopen. Hij zal dan krachtige pogingen tot ‘samensmelting’ aanwenden. Als de kerkeraad van ‘Zuid’ dan ook in de Plankenschurekerk de dienst bijwoont, kunnen beide kerkeraden wellicht na afloop een samenspreking houden. Maar die van ‘Zuid’ voelt daarvoor niets; trouwens men heeft die avond vergadering.⁴⁴

De classicale vergadering van 22 september 1869 levert een verrassing: ‘Noord’ is vertegenwoordigd door haar twee kerkeraadsleden Mulder en Van den Aker-

39 Not. kerker. 26 april 1869, art. 15.

40 Idem 1 sept. 1869, art. 3.

41 Idem 20 sept. 1869, art. 6. Het is helaas niet mogelijk in deze zaak het ‘audi et alteram partem’ toe te passen. Wij betwijfelen of het optreden van ds. Notten wel zo bits is bedoeld geweest: door het vervolg wordt dit niet bevestigd. Misschien vond hij het onverwacht voorgaan in ‘Zuid’ niet de meest-tactische houding tegenover ‘Noord’. Uit geen enkel stuk blijkt dat Notten - schoonzoon van (docent) ds. S. van Velzen - de vereniging van 1869 niet heeft toegejuicht.

42 Not. kerker. 20 sept. 1869, art. 6 (als in vorige noot).

43 Smidt en Warnaar, a.w. 15.

44 Not. kerker. 20 sept. 1869, art. 7.

[p. 533]

boom.⁴⁵ Beiden waren ‘door drang van Ds. Notten... met een lastbrief op de Klassis...’. ‘Noord’ wordt als gemeente erkend en heeft op haar ‘begeerte Consulent en handopening om eenen Leeraar te beroepen... verkregen. Over dit besluit is Kerkeraad en gemeente zeer ontevreden’. Ds. Raman zegt dat zijn gemeente is beledigd, maar dat ‘zelfverloochening’ dient te worden beoefend. Evenwel wil men bij de classis een protest laten horen tegen een tweede predikant ‘in onze plaats’. Bekend is geworden dat ds. W. Diemer de consulent van ‘Noord’ zal zijn.⁴⁶

Op 27 oktober 1869 wordt - eindelijk - een samenspreking gehouden van beide kerkeraden. Ook de consulent van ‘Noord’ is aanwezig en leidt de vergadering. Nadat door deze de hoop op vereniging is uitgesproken, neemt Bastiaan Huurman, de scriba van de Kruisgemeente, maar geen lid van de kerkeraad - van beroep metselaar, het woord. Hij zegt het de Afgescheiden gemeente kwalijk te nemen, niet te zijn gevraagd bij de verbouwing van de kerk het metselwerk te verzorgen en het plafond te stucadoren. Ook heeft hij met zijn buurman ouderling Van der Star een verschil over een erfafscheiding: reeds tweemaal is een landmeter ontboden. Als derde grief wordt aangevoerd dat de ‘inlijving’ met zich zal brengen dat de leden van ‘Noord’ mede de lasten zullen moeten dragen van het verbouwde bedehuis. De aangevoerde zaken kunnen voor de kerkeraad Raman en ds. Diemer geen gronden zijn niet te verenigen, zoals duidelijk wordt uitgesproken. Maar de kerkeraad ‘Noord’ doet bij monde van H. Mulder het voorstel ‘eerst wederkerig’ - lees: gemeenschappelijk - ‘gezelschap te houden’. Dit plan wordt niet met algemeen enthousiasme begroet, beide partijen ‘berusten er in’.⁴⁷

Het wordt hoe langer hoe meer duidelijk dat de Kruisgemeente niet met de Afgescheiden gemeente wil verenigen. Korte tijd na de vergadering zegt H. Mulder in gesprek met ouderling Poot ‘dat vereenigen ondoenlijk, ja onmogelijk was’. Ook wordt bekend dat G. van den Akerboom smalend spreekt over de vereniging, zoals deze op de synode te Middelburg is tot stand gekomen. Al verder heeft Mulder tegen ds. Raman gezegd:

‘... ik ben van voornemen de gemeente 1 Januari aanstaande [1870] bijeen te doen komen en mijn afscheid van haar als ouderling te nemen; eenigen veelligt⁴⁸ zullen tot U over komen en anderen willen evangelisatie,⁴⁹ doch als gemeente kunnen wij niet langer voortgaan, want er zijn er toch bij, die om onchristelijk leven afgesneden moesten worden’.

Tenslotte, Mulder heeft in een later gesprek te kennen gegeven

45 ‘Noord’ is nog op één andere classicale vergadering vertegenwoordigd geweest: die van 12 april 1870.

46 Not. kerker. 27 sept. 1869, art. 2-4.

47 Idem 5 nov. 1869, art. 6-13.

48 Wellicht.

49 Bedoeld zal zijn, dat men als gezelschap van buitenleden van een andere (overgebleven) Kruisgemeente, bijvoorbeeld die te Lisse, zou voortbestaan.

[p. 534]

‘...zich met al de zijne[n] of aanhangeren van de Christelijke Gereformeerde Kerk te hebben losgemaakt; zij willen de vereeniging te Middelburg geene schande of oneer langer aandoen. Ds. Diemer hadden zij daarvan kennisgegeven’.⁵⁰

Mulder heef blijkbaar, terecht of ten onrechte, geen hoge dunk gehad van zijn eigen gemeente.⁵¹

Het vervolg, tevens het slot van bovengeschetst proces staat in de classicale notulen van het jaar 1870. In die van 12 januari vinden we, dat er geen afvaardiging is van Noord-Waddinxveen. Wel een brief, ondertekend door H. Mulder, ouderling, G. van den Akerboom, diaken en B. Huurman, scriba, waarover staat genotuleerd

‘dat zij met de zuster-gemeente te Zuid-Waddinxveen, om verschillende redenen, geene verdere gemeenschap kunnen oefenen, terwijl zij hunnen brief met deze woorden besluiten: en houden onze gemeente voor ontheven’.⁵²

De vergadering besluit een commissie naar Waddinxveen te zenden, bestaande uit de consulent ds. W. Diemer; en de ouderlingen S. van Beek en G. Bogaards, beiden te Hazerswoude. Het doel is ‘te behouden, wat te behouden is, hetzij de geheele gemeente of afzonderlijke leden’.⁵³ De arbeid der commissie heeft geen of weinig resultaat opgeleverd; tenminste in de volgende notulen wordt er niet van gerept.

Op 12 april 1870 is ‘Noord’ toch weer vertegenwoordigd; althans Mulder en Van den Akerboom zijn ter vergadering. Beiden vragen in enigszins duistere termen ‘ontslag met het nieuwe jaar om de moeielijkheden te moeten aanvragen,⁵⁴ dewijl de harmonie tusschen beide gemeenten veel te wenschen overlaat’.⁵⁵ Op de volgende vergadering wordt opnieuw een commissie benoemd, om ten tweede male ‘tot vereeniging van de beide gemeenten te werken’. H. Mulder geeft daarbij te kennen dat een commissie niet meer wordt begeerd.⁵⁶

In oktober 1870 kan slechts worden gerapporteerd dat H. Mulder de komst van de commissie voor de gemeente heeft verborgen gehouden. ‘Bovendien was het haar’ - de commissie - ‘gebleken, dat het personeel dier gemeente voor alle verdere kerkelijke behandeling onvatbaar is bevonden’. Er zal door de classis een brief aan ‘Noord’ worden geschreven, teneinde deze gemeente mede te

50 Not. kerker. 1 jan. 1870, art. 6, 9-20.

51 Zoals reeds vermeld voegen hij en Van den Akerboom zich na enige tijd bij de (dan) Christelijke Gereformeerde gemeente te Waddinxveen. Naar mag worden aangenomen is het verzet tegen vereniging uitgegaan van een groep om B. Huurman.

52 Met ‘ontheven’ kan zijn bedoeld: los staande van de classis; of: ontbonden.

53 NCVL, 12 jan. 1870, art. 4.

54 Dit slaat wellicht op het delen in de erkenning door de overheid van “Zuid”.

55 NCVL, 12 april 1870, art. 3.

56 NCVL, 27 juli 1870, art. 8. De namen van de leden van deze commissie worden niet vermeld.

[p. 535]

delen dat zij niet meer tot de classis Leiden wordt gerekend.⁵⁷ Zoals we reeds schreven: de gemeente is kort nadien uiteengevallen. Wellicht heeft de rest als conventikel voortbestaan, en is dit de bakermat geweest van de huidige Oud Gereformeerde gemeente te Waddinxveen.

57 NCVL, 5 oct. 1870, art. 8.