De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 512]

Hoofdstuk 47
Boskoop

Inleiding

In 1840 stonden er te Boskoop 240 huizen, bewoond door 1900 personen; de plaats omvatte het dorp - dat werd doorsneden door de Gouwe - en enige verspreid-liggende huizen. Een deel van de grond was zeer goed weiland en dit bracht de productie van boter en de handel in slachtvee met zich. Vele inwoners vonden hun bestaan in de boom- en plantenkwekerij; sommigen in het telen van aardbeien en andere fijne vruchten. Ook was er enige industrie: smederijen voor gereedschappen, klompenmakerijen, een scheepswerf en een leerlooierij. Wat het godsdienstige betreft: er woonden 1450 Hervormden, 350 Rooms-Katholieken en enige Remonstranten.¹

De gemeente te Boskoop² werd 23 Oktober 1849 geïnstitueerd. Maar de Afscheiding als beweging was reeds spoedig - in 1835 - tot deze plaats doorgedrongen. Hieraan zal niet vreemd zijn geweest de invloed vanuit het naburige Bodegraven, waar in laatstgenoemd jaar de Afgescheiden gemeente tot stand kwam. In 1841 maken zich veertien personen (althans deze werden geregistreerd), naar we mogen aannemen met enige kinderen, los van de Hervormde kerk. We kunnen dit onzes inziens niet anders verklaren dan uit het optreden van ds. L.G.C. Ledeboer in het eveneens naburige Benthuizen - hij brak, zoals we zagen, eind 1840 met de ‘Vaderlandsche Kerk’. Er moeten te Boskoop Ledeboerianen en Kruisgezinden zijn geweest - we komen hierop terug - want we vinden enige familienamen van ‘Afgescheidenen’ later niet onder de leden van de gemeente te Boskoop. Alvorens deze zaken nader te ontwikkelen, vermelden we hoe L. Erkelens³ de begintijd van de Afscheiding in genoemde plaats schetst.

‘Terwijl sommige belijders van Jezus Christus, de woorden des eeuwigen levens missend, zich samenvoegden tot gezelschappen, waar men door preeklezen elkander zocht te stichten, scheidden anderen zich radicaal af en voegden zich bij de in

1 Van der Aa II, 624-626

2 Als literatuur noemen we L. Erkelens, Niet ons, O Here, Uw Naam zij d'eer! - Gedenkboek 100-jarig bestaan der Gereformeerde kerk te Boskoop (1849-1949), Boskoop [1949]; J. Haitsma, Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Hervormde (Gereformeerde) kerk van Boskoop van 1566-1974, Boskoop 1981. Laatstgenoemd boek geeft met name op de bladzijden 61-68, 78-80 en 96-97 allerlei informatie over de Afscheiding te Boskoop en haar achtergronden.

3 Erkelens, a.w. 11.

[p. 513]

1835 gestichte Christelijk Afgescheiden Gereformeerde Gemeente te Bodegraven.⁴ Men begaf zich op de Zondagen reeds in de vroege morgenstond te voet daarheen... In de minder koude maanden maakten ook de vrouwen en kinderen de reis mee, gezeten in een brede schouw of schuit, welke werd getrokken door het mannelijk deel van het gezelschap. Deze reizen langs Gouwe en Rijn waren evenwel niet zonder gevaar wegens de stenenregens, welke bij Gouwsluis en Zwammerdam meermalen het deel der opvarenden waren.⁵ Deze molesteringen en de bezwaren der lange en siechte wegen waren dikwijls oorzaak dat van een met elkander opgaan... geen sprake kon zijn. Dan vergaderde men ten huize van Adrianus van Leeuwen in het Reijerskoop.’⁶

4 Uit het (helaas) onvolledige archief van deze gemeente èn uit een tweetal requesten door haar aan de Koning gezonden, blijkt hiervan niets; wel, zoals we zullen zien, uit het tweede ledenregister van Boskoop.

5 Naar wij menen is deze voorstelling van zaken - die op overlevering berust - overdreven. Bij ernstige gevallen van molest, werd dit door ds. H.P. Scholte prompt vermeld in het tijdschrift De Reformatie; wij vonden over Bodegraven c.a. geen enkel bericht.

6 Reijerskoop of Reijerskop, naam van het noordelijk deel van de burgerlijke gemeente Boskoop.

1. Hervormd archief

In tegenstelling tot vele andere plaatsen, vinden we te Boskoop in het archief van de Hervormde gemeente tamelijk volledige gegevens over de Afscheiding.⁷ Allereerst zij vermeld dat te Boskoop van 1826 tot 1837 stond ds. G.G. van den Broek; in laatstgenoemd jaar vertrok hij naar Leiderdorp. Hij werd opgevolgd door Abraham van Witzenburg, gekomen van Bleiswijk. Deze was predikant te Boskoop van 1838 tot aan zijn emeritaat in 1853. Haitsma schrijft over hem dat de Afgescheidenen in zijn prediking zullen hebben gemist wat bij hen zo centraal stond:

‘de verzoening door voldoening en het wederbarende en vernieuwende werk van de Heilige Geest. Ook zullen ze de waarschuwing graag veel sterker gehoord willen hebben. Open blijft nog de vraag waarom we tussen 1841 en 1849 niet over afscheidingen lezen. Is er in die jaren misschien meer diepgang in de prediking van ds. Van Witzenburg gekomen?⁸ Of heeft het hem getroffen leed de mensen in die jaren meer aan hem verbunden?’⁹

Wat de tweede helft van dit citaat betreft: wij willen voorzichtig de Stelling lanceren dat - zoals reeds aangestipt - de afscheidingen in 1841 het gevolg waren van het optreden van Ledeboer en deze handelingen een voorlopige afsluiting betekenden; en dat in 1849 de afscheiding een impuls ontving door het institueren van een gemeente - wellicht hadden de personen die in dit jaar hun lidmaatschap beëindigden, reeds eerder de facto met de Hervormde kerk gebroken.

7 We baseren ons in het volgende op ‘Aanteekeningen van de Kerkeraadshandelingen 1790-1868’ (geciteerd met ‘Notulen’); ‘Lidmatenboek tot 1865’ (geciteerd met ‘Lidmatenboek’); Haitsma, a.w. (de in noot 2 genoemde bladzijden).

8 Haitsma, a.w. 62-67, vermeldt dat 13 januari 1842 de echtgenote van Van Witzenburg overleed; hij Staat uitvoerig stil bij de naar aanleiding van dit sterven gehouden predicatie.

9 Haitsma, a.w. 67. Erkelens, a.w. 11, typeert A. van Witzenburg als ‘een man van moderne richting’.

[p. 514]

De opvolger van Van Witzenburg was Jacob Jeremias Richard; hij stond te Boskoop van 1853 tot 1855. Tijdens zijn predikantschap keren enige Afgescheidenen terug en worden enige kinderen - reeds geboren vóór 1853 - van gemeenteleden gedoopt. Haitsma noemt hem ‘voluit rechtzinnig’.¹⁰

Gecursiveerde namen in het volgende gedeelte van deze paragraaf = in ledenregister van de Afgescheiden gemeente vermeld. (R) = tekent nader te noemen request aan de Koning 1853.

Uit de notulen van 3 november 1835 blijkt dat een verklaring van afscheiding is ontvangen van

Jan Verkade en zijn vrouw Margrieta Luiken

Marinus Verkade (broer van Jan)

Zij schrijven - in de gewone formulering - dat zij leden en aanhangers zijn ‘der waare Gereformeerde Kerk in Nederland’ en dat zij zich ‘vrijwillig afscheiden van het zedert 1816 bestaande zig noemend hervormd kerkbestuur’. De kerkeraad antwoordt hun onder meer dat hun verklaring niet kan worden aangenomen ‘uit hoofde er in Nederland, geene andere Gereformeerde kerk bestaat dan die, welke gij thans, zeer kwalijk beraden, wilt vertaten’.¹¹

In 1836¹² Scheidt zich af

Margaretha van Leeuwen - huisvrouw van de reeds genoemde Marinus Verkade^13

In 1837

Aagje Kienhuis - huisvrouw van Pieter van Leeuwen

Willem Nieuwerf^14

In 1838

Cornelia Maaskant - huisvrouw van Willem J.E. Hanzon

Simon Albertus Felix en zijn huisvrouw Maria Verhoek

In 1839

Pieter van Leeuwen (R)

Pleuna Nieuwerf

Joosje Schouten

In 1840

Lijsje Koster

Klaas van der Willik

10 Haitsma, a.w. 68.

11 Haitsma, a.w. 62, 78-79.

12 Wij geven bij de hierna te vermelden personen slechts het jaar van afscheiding. De ‘Notulen’ geven steeds de data van registratie. Men zie ook Haitsma, a.w. 62-63, 96.

13 Volgens de ‘Notulen’ van 5 dec. 1845 keert dit echtpaar terug tot de Hervormde kerk.

14 Deze deelt circa 21 maart mee ‘zich van de hervormde kerk af te scheiden en tot de zoogenaamde gereformeerde kerk van Nederland onder het kruis over te gaan’. Haitsma, a.w. 62; de schrijver ziet hierin een overgang tot de Kruisgezinden, maar deze groepering bestaat 21 maart 1837 nog niet. De term ‘onder het kruis’ werd in het begin ook wel door de ‘gewone’ Afgescheidenen gehanteerd.

[p. 515]

In 1841

Klaas Broer (R)^15

Adrianus van Leeuwen (R)

Geertrui van der Paauw - huisvrouw van Lt. van Tol

Geertrui Schoemaker^16

Jacomina Schoemaker

Hendrik Schoemaker en

zijn vrouw Jacoba van Leeuwen

Andries van Tol (R)

Hendrik van Tol

Jan van den Tooren Pz. (R)

Willem Vermeulen (R)^17

Cornelis Vrijenhoef (R)

Antje van der Willik - huisvrouw van J. van Pruissen

Teunis van Zoelen

In 1849

Cornelis Willem Boer (R)

Jan Boer (R)^18

Jacob Grootendorst (R) en zijn vrouw Maria Guldemond

Jacobus Marinus Grootendorst (R)

Johannes Jacob Grootendorst (R)

Marinus Grootendorst

Pieter Heemskerk (R) en zijn vrouw Adriana van Tol

Helena Margaretha van den Hoek

Catharina Cornelia Kromhout^18

In 1850

Janna van der Kleij^18

Marrigje Rijnsburger

In 1851

Jan Bulk Kz. (R)

In 1853

Teunis van Veen (R)

In 1866

Cornelis Loef Jacobsz en zijn huisvrouw Geertje van Klaveren

In 1867

J. Goudkade Pz. en Johanna Sluiter

Van 1868 tot 1884 is er een stroom van afscheidingen.¹⁹ We zullen de namen van de desbetreffende personen niet noemen.²⁰ Slechts delen we als verklaring mede dat deze jaartallen ongeveer het tijdvak markeren waarin de vrijzinnige predikant K.G.F.W. Ham²¹ te Boskoopstond: 1865-1884. Daarna, namelijkin 1888, komt er ook in deze plaats een Doleantie-gemeente.

15 Als Afgescheidene vermeld in ‘Lidmatenboek’.

16 Keert terug in 1845 (Notulen 5 dec.).

17 Als Afgescheidene vermeld in ‘Lidmatenboek’.

18 Idem.

18 Idem.

18 Idem.

19 Dit gebeuren, maar anderzijds de instituering van een gemeente te Waddinxveen eind 1866, verklaart het enigzins grillige verloop van het aantal zielen van ‘Boskoop’ (bijlage II).

20 We vinden de namen in Haitsma, a.w. 96-97.

21 Men zie voor hem Haitsma, a.w. 84-120.

[p. 516]

Verder vinden we in de hervormde notulen van 4 januari 1854 het onderstaande -wat bevestigt dat er te Boskoop Ledeboerianen zijn geweest.

‘Hierop komt de zaak ter tafel van die personen welke vroeger schriftelijke kennisgeving hebben gedaan of van hunnen overgang tot de afgescheiden gemeente, of die zich bij de gemeente van Ds. Ledeboer hebben aangesloten na den oogenblik zijner afzetting als Predikant bij ons Kerkgenootschap en blijken gegeven [hebben] van hunne gezindheid om tot onze gemeente en Kerkgemeenschap terug te keeren. Hieromtrent komt de vergadering overeen, om wat de Afgescheidenen aangaat dien gedragslijn te volgen, die vroeger daaromtrent met eenen ander in deze gemeente gevolgd is en op andere plaatsen gevolgd wordt, door hen namelijk weder in den schoot der Gemeente op te nemen, zooals ook vroeger hun berigt van afscheiding slechts voor notificatie aangenomen was, terwijl echter eene kerkelijke handeling door Ds. Ledeboer verrigt na zijne demissie niet als wettig mag worden beschouwd, en alzoo zij die zich als zoodanig weder bij ons Kerkgenootschap willen aansluiten, daartoe bij vernieuwing belijdenis des geloofs zullen moeten afleggen.’²²

22 Men zie ook Haitsma, a.w. 68.

2. Andere Afgescheidenen van het eerste uur

Behalve de eerste leden in de vorige paragraaf genoemd - de gecursiveerde namenvinden we in het ‘Lidmatenregister en Doopboek 1849-... (Chr. (Afg.) Gereformeerde gemeente (kerk)’ en in het ‘Lidmatenboek der Christelijke Afgescheiden Gemeente te Boskoop voor 1854 en volgende jaren’ onderstaande personen vermeld. Het tweede boek²³ bevat de aantekening dat 27 mannelijke personen 15 Oktober 1849 - dus enige dagen vóór de instituering - werden ‘ingelijfd’; en ‘De leden die den 15 October 1849 gedateerd staan, behoorden vroeger te Bodegraven en maken het getal uit waaruit de Gemeente gesticht is’. Daarna worden nog vier personen genoemd die zich in de jaren 1851-1853 bij de gemeente voegen - zij zijn door ons het laatst vermeld. Wij menen ons in deze paragraaf tot het ti jdvak waarin de eerste 32 personen zich aansloten, te moeten beperken. Men bedenke echter, dat het aanwijsbaar is, dat enige personen van de lijst ontleend aan het hervormd archief, in 1849 waren overleden; anderzijds dat doopleden uit het tijdvak 1835-1849, bij de instituering der gemeente inmiddels belijdende leden kunnen zijn geworden.

(R) = tekent nader te noemen request aan de Koning 1853 Huig Boer(R)

Adrianus van den Broek (R) en zijn huisvrouw Antje van 't Riet

Arie van Eijk (R) en zijn huisvrouw Ningetje van Ham

Pieter Grootendorst (R)

Maarten Guidemond (R) en zijn huisvrouw Maria Heemskerk

Neeltje Heemskerk - huisvrouw van J.M. Grootendorst

Gerrit van Kleef Dzn. (R) en zijn huisvrouw Jannetje van den Berg

Gerrit van Kleef Mzn. (R) en zijn huisvrouw Adriana Rijswijk

Diederik van Kralingen (R) en zijn huisvrouw Catharina Felix

Teunis van Leeuwen (R) - echtgenoot van Jacomina Schoemaker

Cornelis Loef Czn. (R) - echtgenoot van Helena M. van den Hoek

23 Beide boeken bevinden zich in GA Gouda (archief Gereformeerde kerk te Boskoop).

[p. 517]

Jacobus Poot en zijn huisvrouw Grietje van Kleef

Jacobus van Pruissen (R) - echtgenoot van Antje van der Willik

Cornelis Jacob van Ravenzwaaij (R) en zijn huisvrouw

Wilhelmina Cath.a IJda Wajon

Gezina Scherrenberg - huisvrouw van Johannes J. Grootendorst

Klaziena Kerkhof - huisvrouw van Willem Vermeulen

Jan Vermeulen van Kleef (R)

Arie van der Willik (R) - echtgenoot van Marrigje Rijnsburger

Jan Bol

Matthijs Brak

Cornelis Hofman

Gerrit Schaap (R) en Antje van Tol

3. Erkenning door de overheid

Alvorens het leven van de Afgescheiden gemeente te Boskoop gedurende de eerste jaren te beschrijven, een enkel woord over de ‘erkenning’ of ‘toelating’ door de landsoverheid. In februari 1853 richt de in 1849 geïnstitueerde gemeente over genoemde zaak een request aan de Koning, dat door 30 personen - in het voorgaande genoemd - is getekend.²⁴ Dit gebeurt ‘onder bijvoeging van hun huishoudelijk Reglement, benevens het vereischte certificaat van den Heer Burgemeester der Gemeente’. Het reglement is dat van ‘Utrecht’ 1839²⁵ met enige kleine wijzigingen die onbesproken kunnen blijven. De burgemeester verklaart dat voor het ‘op te rigten gebouw een stuk grond is aangewezen gelegen in de polder Laag-Boskoop Sectie A, No. 428 gedeeltelijk hun in eigendom toebehoorende’ en dat dit wat ligging betreft, geschikt is. Het trekt de aandacht dat noch het request, noch het reglement de handtekening van de predikant J. Th. Sluijter bevat. Zou deze bezwaar hebben gehad tegen het vragen van ‘vrijheid’? Bij koninklijk besluit van 5 april 1853, no. 75 wordt de gemeente toegelaten.²⁶ Betreffende deze toelating, die, zoals we zien, reeds enige weken na het indienen van het verzoekschrift wordt verleend, is een merkwaardigheid te vermelden. In een verklaring van B. en W., gevraagd door de commissaris des Konings (voor het kunnen uitbrengen van zijn advies), gedateerd 10 maart 1853, lezen we onder meer:

‘Dat door meerdere aansluiting het getal van die Secte is toegenomen en zij daardoor te rade zijn geworden een eigen Leeraar te beroepen, en eene Kerk te bouwen...’.

Verder:

‘Dat bij naziening van hun huishoudelijk Reglement bij ons bedenkingen zijn gerezen op de artikelen 8, 31, 32, 40 en 48, waarin sprake is van een eigen voorziening in hunne armen. Dat in deze gemeente ter voorziening in de behoeften der armen bestaat een algemeen Armbestuur en geene Diaconieën. Dat de collec-

24 Request en bijbehorende stukken worden bewaard: Herv. Ered. 31 maart 1853, no. 4. Het request bevat geen dagtekening.

25 EERSTE DEEL 405-411.

26 Herv. Ered. 9 april 1853, no. 6.

[p. 518]

ten in de Kerken ten behoeve van de armen gedaan, worden gestort bij het algemeen Armbestuur, en het ons is voorgekomen, ter eenvormigheid van het geven van onderstand, het wenschelijk ware, ook de afgescheidenen zich daaraan onderwierpen’.

Zoals wel vanzelf spreekt, heeft de minister van eredienst deze mededeling voor kennisgeving aangenomen. Inderdaad bestond er te Boskoop in een lang tijdvak vóór 1853 geen diaconie, maar slechts een ‘Algemeen Armbestuur’. Echter: reeds in het volgend jaar komt hierin in principe verandering door de invoering van de Armenwet van 28 juni 1854. Ook de Hervormde gemeente krijgt dan haar eigen diaconie, zij het ook dat pas per 1 januari 1856 voor de eerste maal diakenen worden benoemd.²⁷

27 Uitvoerig hierover Haitsma, a.w. 70-75.

4. Gemeentelijk leven 1849 tot 1869

Helaas ontbreekt in het archief van de Afgescheiden gemeente het eerste notulenboek; het handelt over de jaren 1849-midden 1853.²⁸ We zijn voor dit tijdvak grotendeels aangewezen op de mededelingen van L. Erkelens.²⁹ Deze vertelt dat, na de woning van Adrianus van Leeuwen in het Reijerskoop, die van de bejaarde schipper Evert Guidemond - hoewel zelf geen lid - en zijn zoon Maarten, Dorpsstraat W.Z. 16 tot vergaderplaats diende. In beide woningen werd reeds vergaderd vóór de instituering. Op 15 Oktober 1849 werden in een door ouderling Klaas van Wijk uit Bodegraven gepresideerde vergadering twee ouderlingen en twee diakenen gekozen. Op grond van de presentie van de classicale vergaderingen³⁰ kunnen we met stelligheid zeggen dat de eerste ambtsdragers waren: Arie van Eijk, Andries van Tol, ouderling; Pieter Heemskerk, Diederik van Kralingen, diaken. De gemeente werd geïnstitueerd en de ambtsdragers werden bevestigd zondag 23 Oktober 1849. Door wie instituering en bevestiging werden verricht, is helaas niet bewaard gebleven.³¹

De derde vergaderplaats werd een gebouwtje aan de Achterkade (thans Burgemeester Colijnstraat), toebehorende aan de kweker en handelaar K.J.W. Ottolander, ter plaatse van (nu) nummer 189. Het werd gehuurd voor ƒ 45,-per jaar en bevatte 60 à 70 plaatsen. Het werd reeds eind 1849 in gebruik genomen. Op 12 maart 1850 zond de gemeente voor het eerst afgevaardigden naar de classicale vergadering (Rotterdam) gehouden te 's-Gravenhage.

De gemeente strekte zich in de beginjaren uit van de Rijndijk onder Alphen

28 De notulen over deze jaren moeten zeer summier zijn geweest - Erkelens, a.w. 16, 24.

29 Erkelens, a.w. 11-20. Jammer dat deze bladzijden voor een deel anecdoten geven of berusten op overlevering. Hier en daar zetten wij een vraagteken. Bijvoorbeeld bij de reeds genoemde beschrijvingen der molestaties en bij de welwillende houding van burgemeester Tholen. (12) In diens rapport (vorige paragraaf) spreekt hij van ‘die Secte’.

30 Tot midden 1850: NCR; sedert 27 aug. 1850: NCVL.

31 Bodegraven was in die tijd vacant; niet onmogelijk is dat ds. F.A. Kok te Schoonhoven bedoelde handelingen heeft verricht.

[p. 519]

over Hazerswoude en Waddinxveen tot aan de (huidige) spoorweg te Moordrecht. Aan de circa 1851 benoemde derde ouderling Gerrit Schaap ‘werd in het bijzonder de geestelijke verzorging van de ten Zuiden van Waddinxveen wonende leden der gemeente opgedragen’.³² Schaap woonde in de Zuidplaspolder onder Zuid-Waddinxveen, twee uur gaans van het kerkgebouw.

J. Ph. Sluijter, predikant te Boskoop 1852-1895

Op 14 mei 1852 werd de bij ds. F.A. Kok te Schoonhoven studerende Johan Philippus Sluijter beroepen. Deze had de gemeente te Boskoop de afgelopen

32 Erkelens, a.w. 17.

[p. 520]

tijd vaak gediend door het spreken van een stichtelijk woord. Hij nam het beroep 26 juni aan en werd 28 november 1852 - vermoedelijk door zijn leermeester - bevestigd. Hij kwam als vrijgezel, 27 jaar oud, en huwde 25 mei 1854 Gerritje van Wijk, dochter van ouderling Klaas van Wijk te Bodegraven. Het huwelijk bleef kinderloos. Sluijter, geboren te Rotterdam 25 augustus 1825, stond tot aan zijn emeritaat - 1 oktober 1895 - in zijn eerste en enige gemeente en overleed te Boskoop 26 april 1907.³³

Het oudst-bewaarde notulenboek³⁴ begint met het verslag van de vergadering van 7 juni 1853. De samenstelling van de kerkeraad is als volgt: J. Ph. Sluijter, praeses/scriba; A. van Eijk, G. Schaap, A. van Tol, ouderling; P. Heemskerk, Arie van der Willik, diaken.³⁵ Vermeld wordt dat het nieuwe kerkgebouw 5 juni 1853 in gebruik werd genomen met een preek over Psalm 122 de verzen 1-5.³⁶ Dit nieuwe gebouw - de vierde vergaderplaats - is hetzelfde als wordt bedoeld in het request inzake de erkenning; we zagen dat het werd gebouwd in de polder Laag-Boskoop, thans Zijde, waar ook nu het kerkgebouw Staat. Er zal tevens een pastorie worden gebouwd voor het predikantspaar. In September daaraanvolgende blijkt dat deze woning met de grond ruim ƒ 2900,- heeft gekost. De gelden hiervoor nodig zijn geleend; onder meer ƒ 1100,- van de weduwe Klaas van Wijk te Bodegraven.³⁷

In 1854 willen enige personen ‘leden van Ds. Ledeboer’ zich aansluiten. We vinden drie namen: Leendert van der Neut te Waddinxveen, Adrianus van 't Woud te Boskoop en Jan Dekker te Alphen. De eerste twee worden aanvaard. Jan Dekker heeft belijdenis gedaan bij ds. G.F. Gezelle Meerburg (Almkerk), maar bezwaar gekregen ‘in de kerkelijke vrijheid’, dat wil zeggen dat hij het vragen van erkenning aan de overheid onjuist achtte. Hij heeft zich daarop aangesloten bij de Ledeboeriaanse gemeente te Moerkapelle, maar verklaart thans tot beter inzicht te zijn gekomen.³⁸ Naar hem geïnformeerd bij ds. Meerburg, verklaart deze dat Dekker opnieuw belijdenis des geloofs dient af te leggen, maar als deze inlichting de kerkeraad bereikt, heeft betrokkene inmiddels bericht ‘bij Ledeboer te zullen blijven’.³⁹

In 1861 worden J.C. Boeser (onderwijzer aan de openbare school) en de diaken A. van der Willik, ouderling; D. van Kralingen wordt opnieuw diaken als opvolger van laatstgenoemde.⁴⁰ Op 12 juli 1861 overlijdt Andries van Tol, oud 76 jaar en acht maanden. We lezen hierover:

33 Verder voor hem: De Haas I, 244; Erkelens, a.w. 19-27; TWEEDE DEEL 215, 387. Sluijter was enige jaren timmerman te Rotterdam. Hij ontving meerdere beroepen, ook naar veel grotere plaatsen als Viaardingen, Middelburg en Zwolle; soms werd hem een tractement gegeven dubbel zo groot als hij te Boskoop ontving (ƒ 400,- in 1854, ƒ 700,- in 1859). Sluijter was lid van de synoden te Amsterdam in 1866 en te Utrecht in 1877. Zeer heeft hij geijverd voor christelijk onderwijs. Gedurende twintig jaar was hij voorzitter van het Gereformeerde Provinciaal Weeshuis te Middelharnis. Zijn echtgenote ‘Juffrouw Sluijter won spoedig aller hart. Zij was zeer bemind om haar milddadigheid aan de armen...’.

34 We putten verder in deze paragraaf uit ‘Notulenboek der Christelijke Afgescheiden Gemeente te Boskoop. Voor het jaar 1853 en volgende jaren [tot 1862]’ en ‘Notulen Kerkeraad 1862-1883’. De notulen zijn steeds geschreven door ds. Sluijter.

35 We zien hieruit dat, ten opzichte van het begin, diaken D. van Kralingen vervangen is door Van der Willik.

36 ‘Een lied Hammaälôth, van David. Ik verblijd mij in degenen, die tot mij zeggen: Wij zullen in het huis des HEEREN gaan’. Etc.

37 Not. kerker. 6 sept. 1853, art. 3.

38 Idem 6 juli 1854, art. 2.

39 Idem 25 juli 1854, art. 3.

40 In het tijdvak 1862-1870 zien we als nieuwe ouderlingen optreden Teunis van Veen en Adrianus van den Broek; Maarten Guidemond als diaken.

[p. 521]

‘Ouderling van Tol is in den nacht van 12 Julij 1861 na een ziekte van een half jaar ontslapen. Hoe geliefd hij was bleek uit de tranen, die door velen gestort werden, toen zijn afsterven in de gemeente werd herdacht. Zijn dierbaar overschot is ter aarde besteld op 15 Julij, hetwelk is gedragen door leden der gemeente. Op het verlangen van den overledene is er veelmaals gezongen na de terugkeer in het sterfhuis.’⁴¹

Begin 1865 is de kerkeraad verontrust over het voorgaan van ds. S. van Velzen, docent aan de Theologische School te Kampen, in de Kruisgemeente te Hazerswoude, alwaar zijn schoonzoon J.W.A. Notten predikant is. Gedateerd 13 januari schrijft dit college een brief aan de classicale vergadering te Leiden, die 17 januari zal bijeenkomen.⁴² Opgemerkt wordt dat de gemeente Boskoop ‘getrouw gebleven leden te Hazerswoude [woonachtig] heeft’. Van Velzen heeft gebeden ‘voor Leeraar en Kerkeraad, dat Gods zegen op hen en hun dienstwerk moge rusten’. De kerkeraad ziet hierin onder meer een protest tegen Curatoren die de Heer Notten niet hebben kunnen toelaten tot de Theologische studie'.⁴³ Van Velzen zou in plaats van te Hazerswoude te Boskoop hebben kunnen prediken ‘en wel voor driemaal zoo veel volks...’. De classicale vergadering keurt het optreden van docent Van Velzen af ‘en acht het noodig dat zulks ter kennis van de Curatoren-Vergadering⁴⁴ kome’. Deze zaak heeft een klein vervolg en tevens een sluitstuk op de provinciale vergadering van Zuid-Holland, gehouden 11 en 12 april 1866. In de notulen lezen we dat curatoren hebben medegedeeld: docent Van Velzen ‘belooft zich voortaan voor iets dergelijks als te Hazerswoude te zullen wachten’.⁴⁵

Als aansluiting op ons volgende hoofdstuk vermelden we dat in april 1866 Cornelis van der Star, wonende ‘op het oude dorp Waddinxveen’ het verzoek doet ‘te zijnen huize een leerrede te lezen voor hen, die des Zondagsmiddags verhinderd zijn ter kerk te komen en nu en dan een Leeraar bij zich te laten prediken’. Dit verzoek wordt ‘met het oog op den toestand te Waddinxveen’ toegestaan,⁴⁶ ‘met dien verstande dat J(acob) Poot zal lezen en voor het prediken gedurige aanvraag aan den kerkeraad gedaan moet worden’.⁴⁷ Enige maanden later begeren Van der Star en Poot - sprekende mede namens de andere leden te Waddinxveen - tot een zelfstandige gemeente te worden ge-

41 Not. Kerker. aug. 1861, art. 3.

42 NCVL, 17 jan. 1865, art. 6.

43 Notten werd in 1862-1863 te Kampen opgeleid tot officier - ook zijn vader was officier geweest (men zie voor hem VIJFDE DEEL 21-30, 34). Maar in die tijd ontwaakte in hem de begeerte predikant te worden. Na een korte studie aan de Theologische School gaf hij zich, in juni 1863, op voor het ‘literarisch examen’, maar werd vanwege zijn leeftijd (twintig jaar) en zijn korte studieduur afgewezen. De Haas III, 266.

44 Van de Theologische School te Kampen.

45 NPZH II, 11-12 april 1866 (art. door beschadiging niet vast te stellen).

46 Niet onmogelijk is, dat met deze woorden wordt gedoeld op een neiging aldaar naar de Kruisgezinden. Zoals we zullen zien werd te Waddinxveen in 1867 vanuit Hazerswoude een Kruisgemeente gesticht.

47 Not. kerker. 20 april 1866, art. 4.

[p. 522]

sticht. Het verzoek zal op de classicale vergadering worden gebracht.⁴⁸ Op 16 oktober daaraanvolgende wordt de gevraagde toestemming verkregen en wordt de uitvoering van deze gemeente-vorming aan ds. Sluijter met zijn kerkeraad opgedragen.⁴⁹ ‘Waddinxveen’ wordt 22 november 1866 geïnstitueerd.

Het jaar 1869 brengt voor de gemeente enige veranderingen. Als gevolg van de vereniging met de Kruisgezinden dienen leden die te Hazerswoude wonen attestatie te ontvangen naar de voormalige Kruisgemeente aldaar; omgekeerd zullen leden van deze gemeente wonende te Boskoop lid worden van de Afgescheiden gemeente - nu Christelijke Gereformeerde kerk - in laatstgenoemde plaats.

48 Idem 10 okt. 1866, art. 4.

49 NCVL, 16 okt. 1866, art. 10.