De Afscheiding van 1834. Deel 6. Het Réveil en ds. H.P. Scholte. Correspondentie

[p. 251]

Hoofdstuk 11
Zeventien brieven van H. baron van Zuylen van Nijevelt

Inleiding

Het was, zoals bekend, voor de Afgescheidenen een verademing, toen Koning Willem I op 7 oktober 1840 aftrad en zijn zoon Koning Willem II aan de regering kwam. In 1841 ging mr. F.W.F.T. baron van Pallandt van Keppel (1772-1853) heen als minister van het ‘Departement van de Hervormde Eeredienst’, daar hij ‘niet gezind (was) om den Koning ter wille te zijn in diens nieuwe kerkelijke staatkunde.’¹ Zonder overdrijving kan worden gezegd, dat zowel Van Pallandt als de ‘secretaris en adviseur’ van het departement van de eredienst J.D. Janssen erkende tegenstanders waren van het verlenen aan de Afgescheidenen van vrijheid van godsdienstoefening.²

Al spoedig - 1 maart 1841 - werd H. van Zuylen van Nijevelt minister van eredienst; hij was toen tevens minister ad interim van buitenlandse zaken; van 1 maart 1842 tot 15 maart 1848 stond hij, zonder andere functie, aan het hoofd van het departement van de (protestantse) erediensten.

Hugo van Zuylen van Nijevelt³ werd 7 juli 1781 te Rotterdam geboren als zoon van Jacob en van Adriana Maria Cornets de Groot, en overleed te 's-Gravenhage 18 maart 1853. Hij huwde 12 maart 1823 te 's-Gravenhage jonkvrouwe Cornelia Adriana Boreel - deze was van 1849 tot aan haar overlijden in 1875 dame du palais van Koningin Sophie. In Utrecht promoveerde Van Zuylen in 1803 tot doctor in de beide rechten. Van 1811 tot 1824 was hij lid van de regering van Rotterdam. Ook vervulde hij tal van diplomatieke functies; zo in 1814 te Brussel ter voorbereiding van de vereniging met België. In 1824 ontving hij de titel van minister van staat.

Na minister van buitenlandse zaken te zijn geweest, werd hij tot het bovengenoemde ministerschap geroepen.

Niet verdoezeld mag de vraag of van Zuylen van Nijevelt wel een Réveil-man kan worden genoemd. Het komt ons voor dat hierover verschillend kan worden gedacht. Anderzijds kan het al dan niet behoren tot het Réveil niet bijvoorbeeld

1 P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche volk III, Leiden 1908, 41.

2 Men zie hiervoor Bos I-IV register; Keizer, Afscheiding 415.

3 Men zie voor hem NNBW III, (Leiden 1914) 1522-1523; Bos I-IV register; RGPgs114 register.

[p. 252]

door het raadplegen van een ledenlijst worden afgegrensd. Op grond van de nu volgende brieven en van Van Zuylens correspondentie met Réveil-figuren als H.J. Koenen en I. da Costa⁴ zouden wij in ieder geval durven zeggen dat hij door het Réveil niet onberoerd is gebleven. Uit zijn brieven blijkt ook dat hij nimmer, geheel of ten dele tot de overtuiging van de Afgescheidenen overhelde. Echter, zijn milde houding tegenover de Afgescheidenen - binnen het kader van de wettelijke bepalingen trachtte hij de erkenning van hun gemeenten zo veel mogelijk te bevorderen en te bespoedigen - maakt dat, naar onze mening, zijn brieven aan H.P. Scholte een plaats in dit boek verdienen.

Wel drukt hij zich in ambtelijke stukken aan de Koning en aan zijn ambtgenoot van justitie enigszins anders uit, dan wij op grond van zijn correspondentie met Scholte zouden verwachten. Wij willen van het laatste enige voorbeelden geven ontleend aan Bos (Archiefstukken).

In een rapport aan de Koning van 15 juli 1841,⁵ handelt Van Zuylen onder meer over een brief van Scholte, waarin deze algehele scheiding van kerk en staat voorstelt ‘zooals zulks in het Noordamerikaansch gemeenebest plaats heeft’. Van Zuylen acht dit in strijd met artikel 192 der vigerende grondwet, waarin onder meer aan de Hervormden bepaalde rechten zijn gewaarborgd. Hij schrijft daarna:

‘Het is niet wel mogelijk, dat Ds Scholte, wien het bij alle zijne oppervlakkigheid en ijdelheid aan geene scherpzinnigheid mangelt, en zelfs in zijne handelingen veel slimheid aan den dag legt, de vermelde bezwaren tegen de verwezenlijking zijner denkbeelden niet zoude gevoeld hebben, daar die bezwaren elk moeten in het oog loopen. Maar het schijnt dat, daar de gevolgen der door hem inzonderheid bewerkte Afscheiding aan zijne verwachting niet beantwoord hebben, hij een anderen weg wil beproeven om zijn doel te bevorderen. Hij gevoelt dat de door de Afgescheidenen zoo vurig gewenschte onafhankelijkheid na derzelver verkrijging weinig aangename vruchten heeft gedragen en aan de nieuwe stichting geen duurzaam bestaan belooft. Dit is web niet meer te veranderen, maar de nadeelige gevolgen zouden verminderd worden, indien ook alle andere kerkgenootschappen in hetzelfde lot moesten deelen en op gelijke bodem met zijne nieuwe gemeente geplaatst werden, en dan welligt de daardoor veroorzaakte algemeene verwarring en beroering aan dezelve eene aanwinst verschaffen.’

Naar aanleiding van godsdienstoefeningen ten huize van mevrouw J.J. Zeelt te Baambrugge in 1846, kunnen de ministers van eredienst en justitie nog steeds niet komen tot een houding waarbij de overheid godsdienstige bijeenkomsten niet wil belemmeren.⁶

Het zal 1850 moeten worden voordat een minister van eredienst - mr. J.T.H. Nedermeyer ridder van Rosenthal - uitspreekt, dat de toepassing van de artikelen 291-294 van de Code Pénal op godsdienstige vergaderingen hem ‘steeds bedroefd en menigmaal geërgerd heeft’.⁷ Tot dit standpunt heeft Van Zuylen

4 Ré veil-Archief. Verzameling H.J. Koenen: 16 brieven van H. van Zuylen van Nijevelt (1841-1851); Verz. I. da Costa: 25 brieven (1843-1850).

5 Bos IV, 447-449.

6 Men zie voor vrouwe J.J. Zeelt VIERDE DEEL 358-388; voor de houding van de landsoverheid Bos IV, 471-478.

7 Bos IV, 479.

[p. 253]

tijdens zijn ministerschap niet kunnen komen. Hij hield vast aan de bevoorrechte positie der Hervormde kerk ten aanzien van vrijheid van godsdienstoefening.

‘De Regering, die als zoodanig zich niet kan inlaten met geloofsverschillen, kan voor de ware Hervormde Kerk slechts houden die kerk, welke sedert de Reformatie hier te lande tot dusverre van dag tot dag onafgebroken als Corpus morale uitwendig in den staat heeft bestaan, en moet allen die zich, om welke reden ook, van deze kerk afscheiden, zonder zich bij eene andere te voegen, beschouwen als eene nieuwe gezindheid.’⁸

Met andere woorden, Van Zuylen bleef de overtuiging toegedaan, dat de bepalingen van het Koninklijk besluit van 9 januari 1841, no. 23⁹ ‘goed’ waren. Bij dit besluit werden, tengevolge van de welgezinde houding van Koning Willem II, de bepalingen voor de toelating en erkenning van Afgescheiden gemeenten weliswaar aanmerkelijk verzacht, maar dit leidde toch niet tot vrijheid van godsdienstoefening.

De brieven zijn, met uitzondering van de dertiende (men zie aldaar) geschreven uit 's-Gravenhage, in de tijd dat Van Zuylen minister van eredienst was.¹⁰

8 Bos IV, 485 - Van Zuylen in een rapport aan de Koning van 17 februari 1847.

9 Bos IV, 421.
Het genoemde koninklijk besluit bepaalde, dat de Afgescheidenen zich bij een ‘individueel onderteekend adres... ter toelating en erkenning’ tot de Koning konden wenden, met overlegging van de volgende stukken:
a. de reglementen en kerkelijke organisatie der op te richten gemeente;
b. een certificaat van het hoofd van het plaatselijk bestuur dat het gebouw etc. wat zijn ligging aangaat geschikt is tot de uitoefening van de openbare eredienst, en dat uit het verlangde gebruik geen hinder voor andere godsdienstige gezindheden of stoornis der publieke orde en veiligheid te duchten is;
c. een verklaring dat men in de kosten van de eredienst, mitsgaders in de verzorging van de behoeftigen der armen buiten bezwaar van het rijk kan voorzien, ‘zullende echter deswegens geene andere waarborg worden gevraagd’;
d. gelijke verklaring, dat men nimmer enige aanspraak zal maken op de bezittingen, inkomsten en rechten van het Hervormd kerkgenootschap of van enige andere godsdienstige gezindheid, en aan de wetten van de staat zal gehoorzamen.

10 Terloops zij opgemerkt, dat zich in het dossier van de Scholte Papers waarin zich de nu volgende brieven bevinden - inv.no. 33, waarbij abusievelijk wordt vermeld: 17 brieven van Cornelis van Zuylen van Nijevelt - een brief wordt bewaard, gericht aan H.P. Scholte, met als kenmerk ‘Den Haag, den 23 Januarij 1833’ en geschreven door C.G. van Zuylen van Nijevelt geboren Bergsma, de echtgenote van C. van Zuylen van Nijevelt (1777-1833). Uit dit schrijven blijkt dat Scholte in deze dagen (en daarvoor) met het echtpaar in verbinding stond. Mevrouw Van Zuylen bedankt voor een toegezonden (geschreven?) preek, en schrijft te betreuren dat Scholte en zijn vrouw, bij een bezoek aan Den Haag, kortgeleden, niet konden worden ontvangen. Zij spreekt van de ‘zwaar lijdende toestand van mijn man’. Bijgevoegd is een rouw-circulaire van slechts enige maanden later, waarin mevrouw Van Zuylen het overlijden van haar echtgenoot, op 10 mei 1833, bekendmaakt: ‘Zijne laatste dagen waren kalm en troostrijk: eenstemmig met den wil van zijnen Hemelschen Vader, los van alle aardsche zorgen, en met een helder en geloovig uitzigt naar en vertrouwen op de beloften van den Heere Jezus Christus, wierd hij uit mijne liefdearmen gerukt..

[p. 254]

Behalve bij de eerste brief, laten we aanhef en slot weg, beide onderdelen zijn steeds nagenoeg gelijkluidend.

In het archief Van Zuylen van Nijevelt (Algemeen Rijksarchief) worden geen brieven van Scholte bewaard; in het archief Hervormde Eredienst vonden wij slechts de twee brieven in paragraaf 14 van dit hoofdstuk vermeld.

1. 23 augustus 1841

WelEerwaarde Zeer Geleerde Heer

Na de blijde boodschap uit Schotland onlangs afzonderlijk en bij overdruk in het licht verschenen, konde eene opwekking uit dat Land, mij bij verplichtende brief van UwE. in dato 16 Aug. geworden, niet dan welgevallig zijn, aangezien de onmiskenbaren Christen-zin, die in dat geschrift doorstraalt.¹¹ - Ik ben UwE. voor die toezending niet minder dankbaar, dan voor den aangenamen indruk, welken op mij heeft te weeg gebracht Uwe herinnering aan wijle mijnen veel geliefden broeder,¹² wiens deel aan Uwe bevordering tot de eerste standplaats, mij onbekend was gebleven. UwelEerwaarde heeft zijnen ijver gekend voor de zaak van Christus en diens kerk in Nederland. Hoe zoude hij gezucht hebben over de scheuring, die thans plaats heeft!!! Hij die met volle overtuiging in luide klachten openbaar gemaakt, der veele afwijkingen en misbruiken die in de Gereformeerde Kerk waren ingeslopen, echter van oordeel was, dat het alleen tot triomph van Rome zou uitlopen, indien men tot afscheijding overging, en daardoor aan de hoop vaarwel zegde, om het Huis-krakeel in der minne bijteleggen. Allerminst had men zich kunnen verwachten op eene afscheiding, gegrond op de on voorwaardelijke wederinvoering ener oude Kerkenorde, zo te regt onlangs door UwEw. in hare waarde en tegenwoordige onwaarde aange-

11 Niet duidelijk welk stuk precies is bedoeld met ‘de blijde boodschap uit Schotland’. Scholte gaf in De Reformatie regelmatig berichten door uit dit land. In Ref. 2e S. I (1841) 111-128 vinden we een artikel ‘Opwekking uit Schotland’, waarin ‘de kinderen Gods verspreid over de geheele wereld’ worden opgewekt van 2 tot 11 oktober 1841 op elke dag een tijd af te zonderen voor gebed om de komst van Gods koninkrijk, en inzonderheid daarbij te vragen om de uitstorting van de Heilige Geest en de bekering van het Joodse volk. Het stuk draagt geen ondertekening, maar uit een onderschrift van Scholte blijkt dat het is gezonden door een groep Christenen in de Schotse kerk, die zich reeds van 1742 had verbonden op bepaalde uren te bidden om de uitbreiding van het koninkrijk Gods. In 1842 werd de oproep tot het houden van een tiental gebedsdagen herhaald (Ref. 2e S. III (1842) 250-255).

12 De in noot 10 genoemde C. van Zuylen van Nijevelt, overleden 10 mei 1833. In het vervolg van de brief wordt aangeduid dat hij in een aantal geschriften de ontwikkeling in de Hervormde kerk hekelde. We noemen: De eenige redding, Amsterdam 1831; De Hervormde leer, Amsterdam 1832. Men zie verder voor hem en zijn publicaties: Keizer, Afscheiding register.

[p. 255]

wezen.¹³ Ik heb daarbij niet te voegen, dan alleen de opmerking, dat, bijaldien 't geen alleen menschen werk is, na ruim twee eeuwen voor wijzigingen vatbaar kan geacht worden, het doel beter zou bereikt zijn geworden tengevolge van broederlijk overleg, en ontwarring van de kluwen dan door het doorhakken van den Gordiaanschen knoop.

Hoe het ook zij: de hoogst mogelijke vrijheid, alleen door de wet beperkt, zij het deel van andersdenkenden. Ik wanhoop niet aan het bestaan onzer Nationale Kerk, door, in den mij aangewezen kring, de neologie afteweeren en zuiverheid van leer, gepaard met oprechtheid van wandel, langs alle gepaste wegen aantekweeken en te bevorderen. En bedrieg ik mij niet, dan vertoonen zich reeds eenige heldere punten aan een bewolkten horizont. Zo moge de dag eens aanbreken, waarop zonder melding van het verleden, zonder een woord van verwijt, de gescheurde banden weder worden hersteld, en de Nationale Kerk zich verblijde over het terug keeren van broederen, wel voor een tijd afwezig, maar die (zo hoop ik het ten minste) haar niet voor altoos verlaten hebben.

Met bijzondere achting heb ik de eer te zijn, WelEerw. Zeer Gel. Heer

Uw W.E.W. Z.G. Heer dienstwillige Dienaar

H. van Zuylen van Nijevelt

13 Scholte had zich kort te voren, mede naar aanleiding van zijn schorsing, fel gekeerd tegen de Dordtse kerkenorde, in een brochure (ten dele geschreven door J.A. Wormser) Aanmerkingen betreffende een geschrift, getiteld: Verslag van de Synode der Afgescheidene Gemeente in Nederland... 1840 te Amsterdam etc., Amsterdam 1841 (Kon. Bibl. pamflet 27889). We lezen hierin de ironische opmerking van Scholte: ‘Men wist nu: de Dordtsche kerkeördening is het plegtanker der hoop; die dat niet wil, is een ketter.’ (42) En op blz. 22 schrijft Wormser - uiteraard met goedkeuring en instemming van Scholte - over het aannemen van de Dordtse kerkenorde door de synode der Afgescheidenen 1840 dat dit is ‘het na jagen van een hersenschim’. Men zie verder voor dit onderwerp EERSTE DEEL 155-156.

2. 5 maart 1842

Hoe verschillend wij ook mogen denken over de middelen om de breuke in de kerk voorgevallen te herstellen, en alzo onze hervormde Leer te verdedigen tegen de zeer wezenlijke en krachtige aanvallen der ultramontaansche partij in de R.C. kerk, zijn wij echter zeker daarin eens, dat de zuivere prediking van die Leer, gepaard met een wandel, onzer belijdenis waardig, steeds de beste waarborgen voor de duurzaamheid van het Gereformeerd Kerkgenootschap zijn zullen. En ten dien opzichte vind ik sedert enigen tijd verbetering, vooruitgang. De Leer der rechtvaardigmaking door het Geloof, word alomme met meer vrijmoedigheid gepredikt. Zal ik echter de treurige afwijkingen, die er plaats hebben ontkennen? Neen zeker niet - maar denkt UWE. dat dezelve door stipte formulieren zijn te voorkomen? Zou UWE. van gevoelen zijn, dat het in de tegenwoordige zogenaamde liberale tijden zo gemakkelijk zijn zou, een predikant proces aan te doen, ik zeg niet over een uitgegeven gedrukt stuk, waarin de minste afwijking der formulieren werd aangetroffen, maar over een preek,

[p. 256]

waarin een der kerkeraads-leden iets aanstotelijks gevonden had? En echter, indien er gene suspensie of afzetting dadelijk volgde, dan betekenen de formulieren niets. - Wij zullen het straks zien in de Gemeenten der afgescheidenen, of het thans nog moge lijk zij de menschen aan die banden te leggen, en of, zo ze mochten aangenomen worden, tot uitvoerbare maatregelen zullen leiden, waarbij de liefde zal bewaard blijven door de band des geloofs. Een Heerschende kerk als voor 1795, of een aan Pausselijk gezag grenzend Kerkbestuur zijn hier toe alleen in staat, ten minste zo komt het mij tot nog toe voor; en daar beiden hier te lande niet denkbaar zijn, geloof ik nog dat de in 1816 ingeslagen middenweg de goede is, tot dat ik een beteren zal ontdekt hebben.

Ik dank UWE. voor het toegezonden werkje,¹⁴ 't welk ik in mijne eerste mollia tempora¹⁵ zal lezen.

In UWE tweeden brief vind ik eene aanbeveling ten aanzien van het kerkgebouw te Heerjansdam, welke ik even als voorgaande van den zelfden aard, met ijver heb ter harte genomen.¹⁶ Zedert een jaar, dat ik aan het hoofd van het Departement sta, is het besluit van 9 Januarij 1841¹⁷ op de meest ruime wijze uitgevoerd, en is er bij mij niet eene klagte aanwezig, niet eene aanvrage onbevredigd gebleven. Het zou mij dus zeer bedroeven, indien er na het nieuw door mij bevolen onderzoek, gene middelen te vinden waren om ook die dorpelingen in de vrijheid hunner statelijke¹⁸ Godsdienst-oeffeningen te helpen en te beschermen.

14 Niet na te gaan, welk werkje is bedoeld.

15 mollia tempora = gunstige tijden.

16 De Afgescheidenen te Heerjansdam wilden in 1841 een door Jacob de Haan aangekocht huis met schuur tot kerkgebouw inrichten; zij vroegen tevens erkenning door de overheid. De burgemeester maakte bezwaar wegens te vrezen verstoring van de openbare orde indien ‘daar ter plaatse’ een kerkgebouw zou worden gesticht. De minister van eredienst nam deze argumentatie niet over; 12 oktober 1842 werd de gemeente erkend; TWEEDE DEEL 253-255.

17 Vergelijk noot 9.

18 plechtige.

3. 18 mei 1842

Menigvuldige bezigheden veroorloven mij alleen op UWE. verplichtende missive te kennen te geven dat het verzoek van die van Numansdorp,¹⁹ dadelijk den gewonen weg zal worden opgezonden en dat de zaak van Zeijst op den 10 Januarij 11 is gesteld in handen van den Gouverneur van Utrecht,²⁰ wiens ant-

19 Scholte had blijkbaar bij voorbaat aan minister Van Zuylen geschreven over Numansdorp. De Afgescheiden gemeente aldaar zond 7 mei 1842 een request aan de Koning (TWEEDE DEEL 218); zij werd zonder speciale moeilijkheden 7 aug. 1842 erkend (Herv. Ered. 12 aug. 1842, no. 18).

20 De erkenning van de Afgescheiden gemeente te Zeist heeft veel voeten in de aarde gehad. Het request aan de Koning (20 juli 1841) was namelijk ondertekend door slechts negen personen. Bij de landsoverheid rees daarop de vraag hoe groot het minimum-aantal lidmaten van een gemeente diende te zijn. De gemeente werd erkend bij koninklijk besluit van 17 november 1842. Men zie VIERDE DEEL 170-173.

[p. 257]

woord wordt ingewacht. Van mijne zijde zal alles worden in het werk gesteld, om de afdoening te bevorderen.

4. 16 januari 1843

Ik ben UWE. mijnen dank nog schuldig voor haren brief van 27 December Jl. mij twee gedrukte stukken daarbij toezendende. Het eerste was mij bekend uit het rapport der Commissie van petitiën²¹ en schijnt bij de eerste lecture geen ongunstige indruk op veele Leden der vergadering te hebben gemaakt. Hoe de R.C. gaarne het geen in quantum pro²² gerigd is, zich toe eigenende, het overige hebben opgenomen, zullen de Stemmen UWE. hebben overgebracht.²³

Het zij mij hierbij veroorloofd mijn leedwezen niet te verbergen dat UWE. niettegenstaande mijne stellige beloften het raadzaam geoordeeld heeft, zich in der tijd aan den Koning te adresseeren ten behoeve der Afgescheidene Gemeente te Zeijst.²⁴ Toen dat stuk inkwam, was de zaak in behandeling, om na inachtgenomen vormen, haar beslag te erlangen, gelijk de ondervinding zal bevestigd hebben. Dat de qualificatie van Gemeente niet wel toepasselijk kan gemaakt worden op de gemeenzame adagio ‘Tres faciunt Collegium’²⁵ zal door velen wel niet ontkend worden, en dat gevolglijk het beginsel, waarnaar het vestigen ener Gemeente, te bepalen zij, bij de betrokkenen autoriteiten tot onderscheiden beschouwingen heeft aanleiding gegeven, en dus dat verwijl, lag dunkt mij in den aard der zaken. Evenwel ik dacht er anders over en had dus bij UWE. voor den uitslag ingestaan.

21 Eén van de beide ‘gedrukte stukken’ was het door ons reeds genoemde H.P. Scholte, Het strafregt in verband beschouwd met de vrijheid van geweten en Godsdienst, Amsterdam 1842. Deze brochure, betrekking hebbend op de voorstellen tot wijziging van het Wetboek van strafrecht werd door Scholte ook gezonden aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal. De ‘commissie voor de verzoekschriften’ rapporteerde daarover 1 dec. 1842 en legde haar ter visie van de leden. Handelingen Staten-Generaal 1842-1843, 's-Gravenhage 1843, 47-48. De Nederlandsche Staats-Courant van 3 december 1842 bevatte het uitvoerig eindverslag van de commissie. Ook hier wordt vermeld dat het stuk ter inzage van de leden werd gelegd.

22 in quantum pro; we vertalen: voor zover te hunnen gunste. De constructie van de zin waarin deze woorden staan, is niet geheel doorzichtig.

23 De Catholijke Nederlandsche Stemmen (Grave 1842) wijdden enige artikelen aan het ontwerp voor een nieuw wetboek van strafrecht. Zo het nummer van 15 oktober 1842, 337-341 ‘Stelselloosheid van ons Ministerie’; 29 oktober 1842, 356-358 ‘De vierde Titel van het Tweede Boek van het Wetboek van Strafregt.’ De tendens van deze bijdragen was: het ontbreken van vrijheid van godsdienst voor de Rooms-Katholieken, in het ontwerp. Van Zuylen doelt in het bijzonder op een derde artikel, 17 dec. 1842, 412-413 ‘De Afgescheiden predikant Scholte en de vierde en tiende titel van het Wetboek van Strafregt’.

24 Vergelijk noot 20. Een missive van ds. Scholte werd bij de stukken van Zeist niet gevonden. Wel trekt het de aandacht dat een tweede request van Zeist aan de Koning - ‘Juny 1842’ - is geschreven door I. Overkamp, de secretaris van Scholte (Herv. Ered. 20okt. 1842, no. 2).

25 Tres faciunt Collegium = drie vormen een college (of gezelschap).

[p. 258]

5. 18 oktober 1843

Op 22 augustus 1843 hield minister Van Zuylen in de Tweede Kamer een korte rede, naar aanleiding van enige requesten door Afgescheidenen ingediend.²⁶ 27 Daarbij verwees de spreker naar het koninklijk besluit van 9 januari 1841, dat een verruiming betekende van de mogelijkheid gemeenten van Afgescheidenen door de overheid te doen erkennen.
‘De liberale beginselen, bij dat besluit ontwikkeld, werden alom gehuldigd... Door het vreedzaam gedrag dier Christelijke geloofsgenooten, welke, met dankbaarheid het besluit erkennende, thans niet minder dan 135 gemeenten formeeren, wordt... het bewijs geleverd, dat de verordening goed is...’. Verder sprak Van Zuylen onder meer van de ‘gedemitteerde Leeraar te Benthuizen’ - ds. L.G.C. Ledeboer - ‘die klaagt over de vervolging.’
In een voor iemand, die met Van Zuylen in een vertrouwelijke correspondentie stond, scherp gesteld, lang artikel, reageerde Scholte op deze rede in De Reformatie.²⁷ Daarin ontwikkelt de schrijver onder meer de volgende gedachten.
‘De Minister schijnt de vruchten dier vroegere studie’ - namelijk van het ‘Staatskerkregt’ - ‘niet te kennen, daar Z.Ex. in het denkbeeld verkeert, dat het Staatskerkregt hier te lande tot op 1816 of flaauwelijk, of slechts naar de provinciale behoeften afgemeten, beoefend is geworden.’ (209-210)
‘Wie geeft aan den Minister regt om den Heer Ledeboer te Benthuizen ex-predikant te noemen? Is het alweder niet alsof het ligchaam, door de Haagsche Synode & Comp^e. geregeerd, uitsluitend regt bezate, om iemand al of niet geregtigd te keuren om predikant te heeten. Dat ex heeft toch alleen betrekking op het genootschap van 1816. Ook nu nog is de Heer Ledeboer predikant voor zijne volgelingen. Of zou Z.Ex. van oordeel zijn, dat het tot het jus circa sacra behoort, om dat ex bij den titel van predikant te voegen en er weder af te nemen? Is dat niet volstrekt eene uitoefening van het jus in sacra, om te beslissen of iemand in eene Christelijke gemeenschap al dan niet predikant is? Als predikant heeft de Heer Ledeboer zijn afscheid genomen van het Hervormde Kerkgenootschap, en hij heeft sedert dien tijd niet opgehouden, die bediening uit te oefenen onder zijne geloofsgenooten.’ (220)
‘Het is onstaatkundig van den Minister, om het vreedzaam gedrag der erkende afgescheidene gemeenten te houden voor eene dankbare erkentenis van het voormelde besluit, en aan de Staten-Generaal voor te dragen als een bewijs, dat de verordening goed is, en dat de weinige klagenden onder de zeldzame uitzonderingen behooren: en daarom, met bedachtzaamheid, ja met billijk mistrouwen moeten worden aangehoord. Wanneer Z.Ex. er op gesteld is, om het tegendeel van vele afgescheidenen der erkende gemeenten te vernemen, er zouden spoedig genoeg eene menigte Adressen kunnen ingeleverd worden, waardoor het bewijs gegeven zou worden, dat zeer velen den weg, door dat besluit aangewezen, zijn gevolgd, om eenen nog meer bezwarenden weg te ontkomen.’ (211)
‘De Koning kan gerust de beide Ministeriën van Eeredienst supprimeren... De Ministers van Justitie of van Binnenlandsche Zaken... kunnen... ook wel toezien dat de gezindheden de landswetten niet overtreden... Ministeriën van Eeredienst zijn ballast voor Kerk en Staat, en wij zullen den dag gelukkig noemen, waarop de Koning een besluit teekent, waardoor die werkplaatsen van onrust en verwarring in Kerk en Staat, worden opgeheven.’ (217)

vertrouw elijk

Gewoon zijnde het Tijdschrift de Reformatie met hooge belangstelling te lezen,

26 Verslag van de Handelingen van de Staten-Generaal 1842-1843 ('s-Gravenhage 1843) 463-464.

27 Ref. 2e S. V (1843) ‘De minister van eeredienst’ 206-222. Scholte heeft geen gevolg gegeven aan zijn voornemen dit artikel ook afzonderlijk - als brochure - te publiceren.

[p. 259]

heb ik de afzonderlijke uitgave en verspreiding van het Artikel over den Minister van Eeredienst niet afgewacht, om hetzelve in het tijdschrift aandachtig nategaan.

Daar ik mij in mijnen vorigen loopbaan meer met Staat- en Volkeren-regt heb beziggehouden dan met het Kerkelijk-Staatsregt, erken ik gaarne mijne dwaling, indien ik vroegere geschriften over die aangelegenheid den verdienden lof heb te kort gedaan. Maar ik sprak vooral van de tegenwoordige beschouwingen van dat Regt in betrekking tot de Grondwet.

Dat het tijdschrift enig verwijt put uit de qualificatie van Ex predikant, aan den Hr Ledeboer gegeven spijt mij, want het ligt zo ver van mijne bedoelingen, om iemand wie hij ook zij te beledigen; en de familie Ledeboer, bij mij zeer gunstig bekend,²⁸ is te (zeer) achting waardig, dan dat het in mij zoude zijn opgekomen, om haar naam met minachting uittespreken. Maar Ledeboer was predikant. Hij moge nu voorganger wezen, maar predikant ener erkende Gemeente, neen dat is hij noch niet. Mij dunkt er is wel enige verschoning te vinden voor het ex.

Ik heb het Besluit van 9 Januarij 1841 goed genoemd; en daarover word ik sterk gehekeld. Ik sprak als Lid van de regering van Willem II, 't welk het Bestuur van het Departement niet op zich had genomen, ware deze of soortgelijke maatregel niet genomen. Toen ik in Maart 1841 het Ministerie aanvaardde, is het UWE. goed bekend, hoe het toen stond met de erkenning van Afgescheidenen: naauwlijks vier à 5 hadden het maatschappelijk bestaan erlangt.

Dadelijk bij mijn komst regende het Adressen om erkenning ingevolge het besluit, en ik beijverde mij, om dezelve zo spoedig mogelijk aftedoen. Ik mag hier Uw eigen getuigenis inroepen. Daar, waar Uw U.Eerw.s vertrouwelijke brieven mij weezen op ontstane vertragingen, nam ik die wenken dankbaar aan, en niet eene dier Gemeenten heeft ten slotte het gewenschte doel gemist. Over Zeijst hebben wij vriendschappelijk enige tijd van mening verschilt, uit hoofde van mijne beschouwingen ten aanzien van de omschrijving eener Gemeente. Maar ook dat punt is immers, door Uwe zorgen, en mijne medewerking ten genoegen afgedaan. En nu, daar ik de erkenningen en het bestaan van 135 gemeentens konde vermelden, zondigde ik daarbij zo grotelijks tegen de Logica, door te zeggen ‘ergo is het besluit goed’?

Niet volmaakt goed, niet absoluut goed, maar zakelijk goed: relatif tot de vorige bestaande spanning, relatif tot het verlangen der Adressanten om de Godsdienst te vieren, en de Leer te horen uitleggen, en te belijden, gelijk zij begrepen regt te zijn. De voorwaarden waren immers van te voren bekend, en voor zo veel het van mij afhing, zijn ze steeds in mitiorem partem²⁹ uitgelegd geworden. Is er berouw of teleurstelling bij de Adressanten, er is gene misleiding bij de regering. Van waar dan die ‘levée de bouclier(s)’³⁰ tegen mij in de Reformatie? Is

28 Ds. L.G.C. Ledeboer behoorde tot een geslacht van Rotterdamse notabelen; zo is de Nederlandse Hervormde kerk sedert de Reformatie door elf predikanten Ledeboer gediend. H. Natzijl, Verzamelde Geschriften van Ds. L.G.C. Ledeboer III, Utrecht 1980, 197-207.

29 in mitiorem partem = in gematigder vorm.

30 Letterlijk: het heffen der schilden, openlijk verzet.

[p. 260]

het, omdat ik sommige verkeerdheden inziende, de lading, waarmee de Staat zich belast heeft, wil zuiveren, en het kerk-regt eerbiedigende, de Staats-invloed wil beperken?

Met genoegen stel ik mij voor, UWEw. de laatste Acta Synodi³¹ te doen geworden, waaruit deze strekking, ten aanzien der Herv. Gezindte (of Gezindheid volgens de Grondwet) genoegsaam zal blijken; dus wat beginsel betreft voor en als.³² Ik kan voor als nog niet veel heil zien in de suppressie³³ der Eerediensten - personneel mag ik het gaarne lijden. Maar of de belangen der betrokken Gemeenten er door zouden worden bevoordeeld worden, daar aan mag ik twijfelen. Men is vele jaren geleden, er op bedagt geweest, om de beide Departementen³⁴ onder Binnenlandsche Zaken te brengen, doch men heeft steeds gestoten op de zwarigheid die er bestond, om òf de R.C. uitwendige kerkelijke belangen aan eenen Protestant, of omgekeerd de protestantsche uitwendige Kerkelijke belangen aan eenen R.C. toetebetrouwen. Sapienti sat est.³⁵ Gelijk Uw WEw. correspondentie voor mij geheel vertrouwelijk blijft en blijven zal, en ik zulks ook van de mijne bij UWEw. verwacht, zij het mij geoorloofd te vragen, van waar die nieuwe en onverhoedsche oorlog, die de Reformatie mij aandoet? Is het te veel ge vergt de causa belli³⁶ te verneemen?

31 Deze synode ontving een schrijven van Van Zuylen, in zijn kwaliteit van minister ‘belast met de Generale Directie voor de Zaken der Hervormde Kerk’, vermeldend een koninklijk besluit van 25 juli 1843, waarin werd bepaald - bij wijziging van de vigerende regeling - dat er geen veranderingen in het Algemeen Reglement voor het bestuur der Herv. kerk (van 7 jan. 1816) zouden kunnen worden aangebracht dan door de Algemene Synode der Herv. kerk, zij het ook dat de Koning de besluiten zou moeten bekrachtigen; Handelingen Synode Herv. kerk 1843, 's-Gravenhage 1843, 219.
In de zo juist genoemde rede van de minister in de Tweede Kamer had deze gezegd:
‘Dat het, noch met de bepalingen der Nederlandsche Grondwet, noch met de bedoelingen der Regering zou overeenkomen, dat dezelve zich eenig jus in sacra zoude aanmatigen, noch zelfs eenig jus circa sacra uitoefenen, buiten de bestaande reglementaire verordeningen, en de algemeene bevoegdheid en verpligting der Regering, om te waken voor de goede orde en de veiligheid van den Staat...’.

32 De zin van de laatste zeven woorden is niet duidelijk.

33 opheffing.

34 Van 1815 tot 1870 bestonden in ons land: het Departement van de Hervormde en andere erediensten, behalve de Rooms-Katholieke eredienst, èn het Departement van de Rooms-Katholieke eredienst.

35 Sapienti sat est = voor de wijze is één woord genoeg; Scholte had zijn genoemd artikel ‘De minister van eeredienst’ besloten met de woorden ‘sapienti sat’.

36 causa belli = oorzaak tot oorlog.

6. 28 november 1843

Ik ben waarlijk ten hoogste dankbaar voor Uwen langen vertrouwelijken brief van 4 Nov. en doe mij het verwijt deszelfs beantwoording zo lang te hebben uitgesteld.

Ik ben een groot vriend van publiciteit, en publiek onderzoek, en ik ben er dus ver af om iets berispelijks te vinden in het afzonderlijk boekske over of tegen de Minister van Eeredienst.³⁷ Ik wil ook gaarne niet langer twisten over de uitge-

37 Zoals we reeds zagen - noot 27 - is dit ‘boekske’ niet verschenen.

[p. 261]

breidheid welke de qualificatie van goed kan bevatten. Wat is volmaakt goed op dit ondermaansche!! Maar het Besluit had dan toch zeker goede kanten, anders zou UWEw. mij onderscheiden malen niet attent gemaakt hebben op de hinderpalen, die deszelfs executie ontmoetten, en aangedrongen hebben op eene spoedige voldoening aan de aanvragen der requestranten. En het was die omstandigheid vooral, die mijne verwondering opwekte bij de lezing der Reformatie. Wat er later bij verandering in de Grondwet, of bij het onderzoek van titels van het Lijfstraffelijk Wetboek, kan worden ingevoerd; dit zijn andere quaestien waaromtrent UWEw. reeds zeer belangrijke en overweging waardige wenken en opmerkingen hebt medegedeeld;³⁸ welke met welgevallen zijn ontvangen, en voorzeker suo tempore³⁹ niet vergeten zullen blijven. - Maar ik liep de toekomst niet vooruit, ik sprak van het bestaande; en geloof met Cicero ‘bone civis est pr(a)esentem rei publicae statum tueri’.⁴⁰ Niet hardnekkig, maar tot dat de wettige tijd van veranderen rijp zij. De algeheele losmaking der kerk van de betrekkingen tot den Staat, ligt zo weinig in onze volks-begrippen, als ze strijdig zijn zou met onze geschiedenis. Men moet een sprong naar Noord-America doen, om de type te vinden eener zodanige algeheele afschijding. Het goede zal ook wel hier in het midden gelegen zijn. Zedert eenen geruimen tijd is mijn streven, om aan de kerk haar zelfstandig bestaan te verzekeren. Ik denk hier niet aan personen maar aan de zaak, wier belangen ik tracht te bevorderen. Mocht zo voortgaande de vrede in de kerk worden hersteld, en terugkeer plaats hebben van velen die zich gemoedelijk verwijderd hebben.

Het was mij aangenaam te vernemen dat UWEw. in relatie stond met den Minister van Justitie,⁴¹ die even als ik, toenaderende gevoelens is toegedaan. Maar wij beschouwen de Heeren Ledeboer en Budding geensints uit één oogpunt. Wij geloven met UWE. dat de Eerstgenoemde niet alle zijn verstandsvermogens of bezit of gebruikt. Bij den Hr. Budding is zulks geensints het geval, en toch vleijen (wij) ons dat goed gemeende raadgevingen zo veel vermogen dat er zeer spoedig betere dagen voor hem en zijne hoogachters op handen zijn.

Ik moet eindigen, want het uur voor de post is daar; het zij mij vergund zulx te doen met de hoop, dat onze vertrouwelijke correspondentie van tijd tot tijd moge aangekweekt worden...

38 Bedoeld zullen worden: H.P. Scholte, Memorie... ter zake van godsdienstoefening, Amsterdam 1839 (vergelijk hoofdstuk 5, noot 30 en H.P. Scholte, Het Strafregt, Amsterdam 1842 (hoofdstuk 5, noot 54).

39 suo tempore = te zijner tijd.

40 De goede burger komt op voor de bestaande constitutie. De woorden ‘rei publicae status’ komen bij Cicero ettelijke malen voor, al dan niet in combinatie met werkwoorden als tueri, defendere (bijvoorbeeld De lege agraria III, 4; Philippica IX in M. Antonium 10). Maar een regel ‘boni civis est praesentem rei publicae statum tueri’ wordt, naar ons van hooggeleerde zijde werd verzekerd, bij Cicero niet gevonden.

41 Blijkbaar heeft Scholte, na de brief van 4 nov. 1842 aan hem geschreven door H.S. van Hall-van Schermbeek (VIJFDE DEEL 515-517) contact opgenomen met de toenmalige minister van justitie F.A. baron van Hall. Laatstgenoemde had zich op verontwaardigde toon uitgelaten over de ‘hardnekkige weigering’ van ds. H.J. Budding en ds. L.G.C. Ledeboer ‘aan de wet gehoor te geven’.

[p. 262]

7. 26 januari 1844

Betuiging van deelneming bij het overlijden van S.M. Scholte-Brandt op 23 januari 1844.⁴²

Uw WelEerwaarde heeft zich niet bedrogen in haar vermoeden van mijne oprechte christelijke deelneming in het hier op aarde onherstelbaar verlies, 't welk UWEw. in den diepsten rouw dompelt. Eene Godsvruchtige gade, onzen weg naar het beter Vaderland verblijdende, is een onwaardeerbare gunst van onzen hemelschen Vader, en zou ons oog geen traanen storten, als zij van ons word opgeëischt!!! De Goddelijke genade ondersteune UWEw. op dezen donkeren weg, en doe haar in ruime mate den troost van het Evangelie van onzen Goddelijken Zaligmaker ondervinden, die rust zal geven op het ootmoedig gebed.

Het heeft mij genoegen gedaan, dat UEw. bij deze treurige gelegenheid aan mij heeft gedacht, en ik beijver mij aan UWEw. de vernieuwde verzekering aantebieden van mijne bijzondere hoogachting.

42 Vergelijk de inleiding van hoofdstuk 12.

8. 11 maart 1844

Ik heb UWEw. opnieuw mijn dank te betuigen voor het mij toegezonden stukje,⁴³ teregt in rouw omkleed. Welke treurige herinneringen, in hetzelve uitgedrukt!! Uwe eigen gade, de hooggeachte De Clercq,⁴⁴ en mevrouw van Hall!!⁴⁵ Alleen den tweden kende ik sedert vele jaren, en kan dus enigsints de uitgestrektheid waardeeren van het verlies, 't welk door zijn afsterven aan de Maatschappij en aan de kerk is teweeg gebracht. Gelukkig echter wanneer de stervende en heengaande zo goeden reuk achter zich laten. Zij zelve zijn vroeg zalig, en stichten noch de dwalende door hunne afgelegde getuigenis gedurende het leven.

De bijbel-verspreiding gaat hier zeer gelukkig voort. Het schisma door Do. Feisser⁴⁶ veroorzaakt zal wel niet vele volgers vinden, zo lang het woord onzes Heeren van kracht zal blijven. Verhinderd de Kinderkens niet om tot Mij te komen, want derzulken is het Koninkrijk Gods; en Hij zegende dezelve.⁴⁷

43 Niet duidelijk welke publicatie wordt bedoeld.

44 Willem de Clercq overleed 3 febr. 1844 (hoofdstuk 3).

45 H.S. van Hall-van Schermbeek overleed 27 januari 1844. Men zie voor haar VIJFDE DEEL register.

46 J.E. Feisser (1805-1865). Werd in 1843 afgezet als hervormd predikant te Gasselternijveen. Door Duitse baptisten liet hij zich in mei 1845 in een veenvaart onderdompelen en zich vervolgens aanstellen tot herder en leraar der ‘eerste gemeente van gedoopte christenen’. Men zie voor hem VIJFDE DEEL register.

47 Lucas 18 vers 16: Maar Jezus riep dezelve (kinderkens) tot Zich, en zeide: Laat de kinderkens tot Mij komen, en verhindert hen niet; want derzulken is het Koninkrijk Gods. - Het noemen van deze tekst is een verweer tegen het verwerpen van de kinderdoop door ds. J.E. Feisser.

[p. 263]

De Heer Le Roy heeft mij zijnen Nicodemus gezonden.⁴⁸ Welk een schat van menschenkennis en van Waarheids-beoeffening. Hoe dikmaals moet men, al lezende, met schaamte uitroepen: ik ben die zondaar.

48 Nicodemus: eene Verhandeling over de Menschenvrees ter bevordering der ware vreeze Gods etc., van A.H. Franke. Uit het Hoogduitsch vrij vertaald door J.J. le Roy, Amsterdam 1844. Scholte wijdde in De Reformatie 2e S. VI (1844) 177-178 een bespreking aan dit werkje, en prees het zeer.

9. 2 december 1844

Scholte schreef in De Reformatie verscheidene artikelen getiteld ‘Kerk en Staat’⁴⁹ en liet deze daarna gebundeld verschijnen.⁵⁰ De schrijver deed duidelijk uitkomen dat hij alle staatsbemoeiing met de interne zaken der kerkgenootschappen afwees.
Wij lezen in één van de artikelen:
‘Wij hebben in de beide voorgaande stukken gehandeld, over de beginselen ten aanzien van Kerk en Staat, en derzelver onderlinge betrekking. Daaruit vloeide de stelling voort, dat, aangezien het beginsel der Staten uit den booze, en het beginsel der Kerk uit God is, de vereeniging van beiden onmogelijk is.’⁵¹
En aan het slot van hetzelfde artikel:
‘...en tot zoo lang als geen staat zich aan CHRISTUS onderwerpt en de dienst van Belial geheel vaarwel zegt, wenschen wij te getuigen tegen elke poging om beide te vereenigen, te vermengen of met elkander in gemeenschap te brengen.’⁵²
Het uitgangspunt van Scholte is blijkbaar geweest een tegenstelling ‘uit den Booze’ - ‘uit God’; hij heeft niet gezien dat kerk en overheid moeten gescheiden zijn op grond van verschil in ambtelijk terrein, op grond van gezag ieder in eigen kring.

Alhoewel een vlijtig lezer van de Reformatie, ben ik UWEw. mijnen oprechten dank schuldig voor de toegezonden verzameling der verspreide stukjes over Kerk en Staat. UWEw. heeft teregt voorzien, dat, hoeveel schoons en betrachting waardig, in uwe verhandeling voorkomt, ik niet, in alle deelen van haar gevoelen zijn kan. Het geestelijk beginsel der algemeene kerk, van welke Christus het hoofd is, ja dat is geheel in Gods Woord ingeweven. Maar het temporair beheer dier kerke, zo afhankelijk van climaat, zeden en maatschappelijke banden, hier over komen slechts wenken voor, en mij dunkt zeer wijsselijk. Even min als ik ten minste in den Bijbel een bepaald voorschrift van wijze van Regeeren der volkeren vindt, daar beurtelings de patriarchale, die der Richteren, en der Koningen vermeld worden, zonder aanduiding, welke de beste zij, even min kan ik uit den Bijbel de juiste bepalingen afleiden van de meer wijde of engere betrekkingen, die tusschen kerk en staat moeten bestaan.

Het spreekt van zelve, dat er niets strijdigs met Gods gebod moge gedaan of ondernomen worden en dat de wetgever zich het minste zal bedriegen, naar mate hij meer acht geve op die duidelijke voorschriften.

Met een opstel over den Kinderdoop zal UWE. de geheele Hervormde kerk

49 Ref.: index op de delen 2e S. IV (1843), VI-VII (1844).

50 H.P. Scholte, Kerk en Staat, Amsterdam 1844.

51 Ref. 2e S. VI (1844) 22.

52 Ibidem 34.

[p. 264]

verplichten.⁵³ Ik heb lang met Do. Feisser over dit punt gesproken. Hij wilde niet erkennen de vergelijking tusschen Besnijdenis en Doop. Hij kwam altoos terug op het gebod ‘Die geloofd zal hebben en gedoopt zal zijn’ etc.⁵⁴ Dus eerst geloven, dan dopen. Hij admitteerde gene uitlegging die dat bevel tot de tijden der Apostelen beperkte.

Ik heb order gegeven om UWE. de Acta Synodi over 1844 te doen geworden. Zo worde het verzuim hersteld.

53 In 1845 gaf Scholte een verhandeling over de kinderdoop uit, zoals we verder in dit hoofdstuk zullen zien.

54 Marcus 16 vers 16: Die geloofd zal hebben, en gedoopt zal zijn, zal zalig worden; maar die niet zal geloofd hebben, zal verdoemd worden. - Naar wij menen is in deze tekst niet het aangeven van een volgorde bedoeld. Dit Schriftwoord wordt gesproken tot volwassenen; het kan niet van toepassing zijn op jonge kinderen die nog niet kúnnen geloven.

10. 2 januari 1845

In 1844 schreef Scholte zijn verhandeling over de kinderdoop.⁵⁵ In hetzelfde jaar en in 1845 verscheen een drietal geschriften,⁵⁶ dat eveneens dit onderwerp behandelde; de schrijvers waren de doopsgezinde predikant J. de Liefde (die in 1845 het leraarsambt bij de Doopsgezinde gemeente te Zutphen neerlegde) en de afgezette hervormde ds. J.E. Feisser.
Scholte reageerde op deze geschriften in artikelen en boekaankondigingen in De Reformatie.⁵⁷

Ik haast mij UWE. mijnen dank te betuigen voor de verplichtende toezending der verhandeling over de H. Doop, vooral dienende tot wederlegging van het deswegens geleverde door Ds. de Liefde. Veel is er in uwe verhandeling 't welk voor eenen ongeletterden, niet ingewijd in de wetenschappelijke Godgeleerdheid, diep en hoog is. Maar ten volle beaam en begrijp ik het doorgaande bewijs, dat de Doopsgezinden geen houdbaar argument bezitten om den H. Doop aan bejaarden toetedienen, liever als aan jonge kinderen. De voorafgaande belijdenis der bejaarden is even min een waarborg voor geloof en wedergeboorte, als bij ons het lidmaatschap en belijdenis der ouderen van onze zuigelingen, en hun beloften, om dezelve in de leer van Christus optebrengen. Ik vinde niets te voegen bij hetgeen deswegens door UWEw. zo kernachtig gezegt is op het eind van pag. 100 en de eerste regelen van 101.⁵⁸ De oprechte Doopsgezinde Leeraar zal wel genoodzaakt zijn, dezelfde verklaring afteleggen. Wie kan de oprechtheid der belijdenis of zelf(s) van den wandel als bewijs derzelve

55 H.P. Scholte, De Heilige Doop, of het teeken in het vleesch, ook voor de kleine kinderen der geloovigen, ter verzegeling van het eeuwig verbond, Amsterdam 1845.

56 J. de Liefde, Niet de kinderdoop, maar de doop der bejaarden is het Bondzegel des Nieuwen Verbonds, Zutphen 1844; J. de Liefde, Trouw aan het Woord! Broederlijke brief aan H.P. Scholte, Zutphen 1845; J.E. Feisser, Toespraak aan mijne medegeroepenen tot het dierbaar geloof: over den Heiligen Doop etc., Groningen 1845.

57 Ref. 2e S. VI (1844) 354-357; 2e S. VIII (1845) 354-359; 3e S. I (1845) 167-176, 179-180.

58 Heilige Doop a.w. 100-101: ‘Ik wil u wel de verzekering geven, dat wanneer ik alleen den Heiligen Doop kon bedienen op grond van de zekerheid der wedergeboorte, er door mij waarschijnlijk wel niemand gedoopt zou worden, tenzij de Heere mij een bijzondere en duidelijke openbaring deed toekomen van die vernieuwing des harten.’

[p. 265]

beoordeelen dan God alleen. Het voorbeeld van Simon den Tovenaar is hier alles afdoende.⁵⁹

Verder vergeve UWE. mij de vrijmoedigheid te denken, dat de argumenten voor den kinderdoop geenzins versterkt worden door den wenk, als of de kinderen op hun 8ste dag hooren kunnen. Daartoe Lucas 1 vs. 44 aantehalen, komt mij min logisch voor.⁶⁰ De geheele geschiedenis van Johannes is buitengewoon, ja wonderdadig. Ik geloof het opspringen in de buik zijner moeder alleen omdat Gods Woord het mij zegt, maar kan bezwaarlijk daaruit het ergo admitteeren. De ondervinding der eeuwen zou er tegen op komen. Zelf(s) Bilderdijk is niet verder gegaan dan te affirmeeren, dat hij een en een half jaar (ni fallor⁶¹) oud zijnde, met zijne Grootmoeder gedichtjes repeteerde!!

Wat betreft uw beroep op de meer vermogenden, ik neem hetzelve met welgevallen aan,⁶² voor de mogelijkheid, dat UWEw. nogmaals mocht gedrongen worden, om het betamende van de Kinderdoop, tegen de te verwachten andwoorden van Ds. de Liefde vol te houden. Met genoegen zal ik mijn deel in de daartoe vereischte kosten dragen. Ik vlei je mij, dat UWEw. een exemplaar der Acta Synodi over 1844 zal ontvangen hebben.

59 Handelingen 8 vers 9-24. Inzonderheid vers 13: En Simon geloofde ook zelf, en gedoopt zijnde, bleef hij gedurig bij Filippus. Toch moet Petrus daarna tegen hem zeggen: Gij hebt geen deel noch lot in dit woord; want uw hart is niet recht voor God. (vers 21)

60 Onder het Oude verbond moesten de mannelijke Israëlieten op de achtste dag worden besneden (Genesis 17 vers 12). Lucas 1 vers 44: (de begroeting van Elisabeth, toekomstige moeder van Johannes de Doper) Want zie, als de stem uwer groetenis in mijn oren geschiedde, zo sprong het kindeken van vreugde op in mijn buik.
Scholte schreef hierover (Heilige Doop a.w. 108-109, noot 1): ‘Wat nu uwe opmerkingen betreft omtrent de kinderlijke lidmaten: 1.^o Gij kunt niet bewijzen, dat zij niet kunnen geloven, omdat gij niet kunt bewijzen, dat zij het Woord niet kunnen hooren. Zou Johannes de Dooper niet gehoord hebben, toen hij van vreugde opsprong in den buik zijner moeder op de stem der groetenis van Maria? (Luc. 1:44)...’.

61 ni fallor = indien ik mij niet vergis.

62 Voor het geval er verdere discussie over de kinderdoop nodig zou zijn (bijv, met ds. J. de Liefde) en er opnieuw een brochure zou moeten worden uitgegeven, schrijft Scholte in het ‘Voorwoord’ van de Heilige Doop a.w. ix: ‘...zoo noodig ik vermogende geloovigen uit, om mij tot dat einde te ondersteunen...’.

11. 7 juni 1845

Op 13 juni 1845 huwt Scholte te Utrecht zijn tweede vrouw Maria H.E. Krantz.⁶³

Ik ben zeer gevoelig aan de verplichtende attentie. Het voorgenomen huwelijk worde door God gezegend en zij ten troost, na veel droefheid en hartzeer.

Met veel belangstelling las ik in het laatste no. der Reformatie, de verhandeling over de formulieren en Enigheid.⁶⁴ Het is jammer dat er niet altoos algemeen zo

63 EERSTE DEEL 48, 56-57; VIERDE DEEL 278, 280, 465.

64 Ref. 2e S. VIII (1845) 324-336 ‘Formulieren van Eenigheid der Christelijke Kerk’. In dit artikel verklaart Scholte enerzijds de waarheden in de Formulieren beleden, van harte te geloven. (326) Anderzijds schrijft hij, niet te behoren tot degenen ‘die dezelve beschouwen en verdedigen als het plegtanker der behoudenis voor de gemeente.’ (324) Verder: ‘Wij hechten ons echter niet angstig aan de letter der belijdenisschriften, maar vragen wat was het wezen des geloofs van hen, die deze schriften te zamenstelden.’ (322) Etc.

[p. 266]

over gedacht is, dan ware het nieuwe formulier van ondertekening juist naar waarde geschat geworden, niet voor den neoloog, die als een wolf in het schapen-vacht zich onverschillig de phrasiologie van iedere verbintenis, wel in de kooij zal weten te dringen, maar voor den oprechten Evangelie-dienaar, die even als UWEw. en de Heer Da Costa zich hunne vrijheid niet willen laten ontroven door oude en min bruikbare voorschriften van leerstellige argumentatien, maar dien het te doen is om de waarheid gelijk ze in Christus is.

Uit een vorig geschrift van Do. de Liefde had ik beter vermoeden van zijn Caracter en gemoeds-bestaan opgevat dan houdbaar is, volgens de beoordeling door UWEw., van zijn beantwoording op het stuk van den Kinderdoop.⁶⁵ Hij moge niet overtuigd zijn geworden van dwaling in zijn Mennonitisch stelsel, de zaak zelve, voorgestaan door bijna de gantsche Christenheid, en de wijze, waarop UWEw. den broeder had aangesproken, verdienden een meer bezadigd en bescheiden andwoord. Het oordeel zal in de kerk niet gunstig voor Zijn WEW. uitvallen.

Ik blijve met gevoelens van deelneming in de vreugde, die U bereid is...

65 Ds. J. de Liefde had eerder geschreven - behalve het als eerste genoemde in noot 56 - Gevaar! gevaar! en geen vrede! een woord tot de slapenden en in slaap gewiegden, Zutphen 1844, Scholte schreef hierover een tamelijk waarderend artikel (Ref. 2e S. VI (1844) 321-327) onder de titel ‘Beweging onder de Doopsgezinden’. We lezen daarin: ‘Met al de kracht van den jeugdigen geloofsijver... treedt hij op tegen den antichristischen geest en strekking van het tegenwoordige doopsgezinde genootschap.’ (322) Van Zuylen doelt hiér op de brochure van De Liefde als tweede genoemd in noot 56: Trouw aan het Woord! etc. Scholte antwoordde met een ‘Boekaankondiging’ (Ref. 2e S. VIII (1845) 354-359). Laatstgenoemde schreef hierin onder meer: ‘Wanneer een vloeijende stijl, scherpzinnige redeneringen, met voorbijgaan van aangevoerde hoofdgronden voor eene wederlegging gelden mag, dan zou dit boekje eene wederlegging kunnen genoemd worden.’ (354) Verder spreekt hij over een hoogst onbetamelijke manier, waarop de schrijver zich uitlaat ‘over den waarachtigen en levenden God.’ (356)

12. 16 juli 1845

In deze brief wordt teruggegrepen op de vorige. Scholte heeft, volgens Van Zuylen, ‘liberale denkbeelden’ aangaande de Formulieren van enigheid, evenals Da Costa.⁶⁶
Op de Synode van de Hervormde kerk van 1843 werd de positie van de hoogleraren in de Godgeleerdheid aan de hogescholen van het rijk (Groningen, Leiden, Utrecht) aan de orde gesteld. Aan de ‘Synodale Commissie’ werd opgedragen hierover verder te beraadslagen.⁶⁷ Deze commissie diende bij de Synode 1844 een rapport in, dat onder meer ‘zes artikelen’ bevatte aangaande de positie der hoogleraren, en waarvan het eerste als volgt luidde:
‘Dat van eiken nieuw benoemden Hoogleeraar in de Godgeleerdheid aan eene van 's Rijks Hooge Scholen, worde verlangd eene schríftelijke verklaring, behelzende

66 I. da Costa, Rekenschap van gevoelens, Amsterdam 1843. Ook Da Costa verzette zich, zoals we reeds zagen, tegen het opnieuw-invoeren van de ondertekening der Formulieren van enigheid.

67 Handelingen Algemeene Synode Hervormde Kerk (verder aan te duiden met Handelingen Synode) 1843, 's-Gravenhage 1843, 137.

[p. 267]

de betuiging zijner verkleefdheid aan de Nederlandsche Hervormde Kerk en de leer, welke, overeenkomstig Gods Heilig Woord, in haren aard en geest het wezen en de hoofdzaak uitmaakt van hare belijdenis; met verbintenis, “dat zoo hij mogt bevonden worden strijdig met deze betuiging gehandeld of geleerd te hebben, hij zich deswege aan de uitspraak der Nederlandsche Hervormde Kerk, wettiglijk vertegenwoordigd, zal onderwerpen”’.⁶⁸
De Synode nam de artikelen ‘voorlopig’ aan, en besloot deze te zenden aan de drie Godgeleerde faculteiten, teneinde de mogelijkheid te scheppen dat zij hun consideratiën aan de volgende Synode zouden bekendmaken.⁶⁹
De Synode van het jaar 1845 ontving 56 adressen die er op aandrongen de ontworpen zes artikelen te verwerpen; drie adressen vroegen deze te handhaven. Opnieuw werd nu deze aangelegenheid - op voorstel van Prof. Kist⁷⁰ - in handen gelegd van de Synodale commissie; maar ook hierna bleef de zaak slepen, totdat in 1848 geheel andere ‘zes artikelen’ door de Synode werden aanvaard.⁷¹
De Nederlandsche Staats-Courant van 16 juli 1845, No. 166, bevatte onder ‘Binnenlandsche Berigten’ de vermelding, dat de Synode van de Hervormde kerk in haar zitting van 4 juli 1845 heeft besloten de zaak van de ‘zes artikelen’, conform de propositie van prof. Kist, te verwijzen naar een volgende synode.
Het bericht eindigt als volgt:
‘Deze mededeeling geschiedt op stellig verlangen der Synodale Vergadering, bij algemeene stemmen, zoowel der praeadviserende hoogleeraren in de godgeleerde faculteiten, als van alle leden der hooge kerkvergadering.’
De mededeling was onder meer een tegenspraak van een artikel in de Groninger Courant van 11 juli 1845 - zoals we vinden in hetzelfde ‘berigt’ - waarin werd gesproken van een terzijdelegging van de adressen.

Het heeft mij leed gedaan, UWEw. gemist te hebben bij haar doortocht te 's Hage, en hope bij eene andere gelegenheid gelukkiger te zijn.

Veel dank ben ik UWE. schuldig voor de toezending van enige Exemplaren van het stukje getiteld ‘de formulieren van Eenigheid’. Het is jammer dat dergelijke liberale denkbeelden aangaande de verbindende kracht der bewoordingen dier formulieren, ook onlangs door den Hr. Da Costa aan den dag gelegd, niet zijn gemeen gemaakt in de tijden toen men zelf gene afwijking in de uitdrukkingen wilde toegelaten. Ik weet wel dat zodanig System, door velen voorgestaan, zeer consequent is, uit hoofde der groote moei jelijkheid, om de maat te bepalen der vrijheid voor welke anders de deur word open gezet, want hetgeen door UWEw. tot drie à vier punten word beperkt,⁷² zal welligt door anderen met enige weinige bijgevoegde punten aangevuld en verrijkt worden. Het is onnodig dit verder uit te breiden om te doen zien hoe uiterst moeijelijk deze materie is, en hoe veel het hier aankomt op de christelijke gemoedsgesteldheid van den Leeraar.

De zaak van de 6 artikelen, waartegen zo luide klachten zijn opgegaan, doch waar voor zich een belangrijk geschrift (men gist van Do. Koorders te Maar-

68 Handelingen Synode 1844, 60.

69 Ibidem 192.

70 Nicolaas Christiaan Kist (1793-1859); Handelingen Synode 1845, 79.

71 Handelingen Synode 1845, 79-81; 1846, 28; 1847, 33-34, 158; 1848, 54-56.

72 Scholte had in het reeds genoemde artikel in De Reformatie (vergelijk noot 64) vier voorbeelden gegeven van stukken der kerkleer die hij meende anders te moeten omschrijven dan wordt gedaan in de Formulieren van enigheid. (332-334)

[p. 268]

sen⁷³) heeft laten hooren, is op voorstel van Prof. Kist gerenvoijeerd aan de Synodale Commissie, gelijk zulks breder te zien en te lezen staat in de Staats Courant van heden.

Wat het oprichten van bijzondere Schooien betreft, dit onderwerp behoort uitsluitend bij het Departement van Binnenlandsche Zaken; dat der beide Eerediensten word, om redenen gemakkelijk te beseffen, daar buiten gehouden.

73 S.H. Koorders, in die tijd hervormd predikant te Maarssen. Deze schreef weliswaar verscheidene brochures, maar er is uit 1844-1845 geen anoniem geschrift van hem bekend; vgl. J.I. van Doorninck, Bibliotheek van Nederlandsche Anonymen en Pseudonymen I-II, Leiden 1883-1885 register.
De door Van Zuylen bedoelde brochure werd besproken in Ref. 3e S. I (1845) 59-60: ‘De zes artikelen, zooals die door de Algemeene Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk voorloopig zijn vastgesteld etc., Utrecht, bij Kemink en Zoon, 1845.’

13. Waterland bij Beverwijk 4 augustus 1845

In De Reformatie 3e S. I (1845) 9-16 vinden we een opstel van Scholte getiteld ‘De Haagsche Synode in 1845’, waarin voornamelijk wordt gehandeld over de in de vorige brief genoemde ‘zes artikelen’. De schrijver verwacht niet veel heil van de toepassing ervan. Op de bladzijden 12 en 13 lezen we:
‘De Hoogescholen zijn Lands instellingen, waar ook onderwijs gegeven wordt in de Godgeleerde wetenschappen, zonder bepaald aan eenige godsdienstige gezindheid verbonden te zijn... De Staat, welke de Hoogleeraren als Lands-ambtenaren bezoldigt, kan gewis een toezigt over hen houden, zelfs omstandigheden bepalen, ten gevolge waarvan een Hoogleeraar verwijderd kan worden; doch deze omstandigheden te zoeken in de afwijking of tegenspreking eener bepaalde kerkleer, ligt buiten de grenzen van de grondwettelijke magt der Regering.’
Van Zuylen zegt van de inhoud van het eerste gedeelte van dit citaat dat de redenering van Scholte onjuist is, en wel volgens artikel 56 van het Besluit op het hoger onderwijs. Scholte reageerde hierop in De Reformatie 3e S. I (1845) 91-100: ‘De professoren aan 's lands hoogescholen, in betrekking tot de kerk’. Volgens dit stukje luidde het bedoelde artikel 56 als volgt:
‘De onderwerpen van het onderwijs zullen verdeeld zijn in vijf faculteiten:
1^o. Die van Godgeleerdheid, tot vorming der kweekelingen voor den Hervormden Godsdienst.
2^o. ...’
In de uiteenzetting die Scholte daarna gaf, kon hij zijn stelling in feite niet handhaven. Maar hij ontwikkelde de gedachte de inhoud van dit artikel onjuist te achten:
‘Blijkt het nu door de worsteling in het Hervormd kerkgenootschap, dat Art. 56 van het besluit op het hoger onderwijs, van dien inhoud is, dat daardoor... eene inbreuk op onze staatsregeling gemaakt wordt, dan moet zulk een artikel naar de staatsregeling worden gewijzigd, en niet omgekeerd.’ (92)

Brieven en maandwerken mij hier volgende, heb ik mede kennis genomen van het laatst uitgekomen no. der Reformatie, en gelijk gewoonlijk met veel belangstelling gelezen.

Ik meen echter UWEw. te moeten opmerkzaam maken op eene hoogst belangrijke dwaling, waarin dat tijdschrift gevallen is op pag. 12 aan het einde. - ‘De hooge Schooien zijn 's Lands instellingen, waar ook onderwijs word gegeven in de Godgeleerde wetenschappen’ tot dus verre volkomen waar. ‘Zonder be-

[p. 269]

paald aan eenig Godsdienstige gezindheid verbonden te zijn.’ Dit laatste is in strijd met art. 56 van het Besluit op het hooger onderwijs, alwaar zeer bepaaldelijk gezegt word, dat de Godgeleerde faculteiten dienen moeten om de Jonge Lieden opteleiden als Leeraars voor de Hervormde Kerk. Ik heb het besluit niet hier, dus kan dwaalen in het nummer van het artikel en in de precieze bewoordingen, maar de zin staat er stellig uitgedrukt, en het is juist dat artikel dat de gantsche zwarigheid inhoudt. Immers het is uithoofde van dat artikel, dat de faculteiten in de Synode praeadviseeren, en dat er gevolgelijk bij de Hervormden nog geen sprake geweest is van Seminaria, overmits het gezegde artikel zodanige speciale instelling voor de Hervormden niet nodig maakte. Hoe is het mogelijk dat de Reformatie die zwarigheid, welke de geheele materie wettig domineert, over het hoofd gezien heeft!!! Het is juist de spil daar alles op draait en het is dan ook uitgemaakt, dat welke ook de gedeeltelijk billijke klachten zijn, die tegen de zes artikelen zijn aangeheven, het principe zelf eener verbinding met de kerk, bij de faculteiten, of hare leden, geen contradictie heeft ontmoet.

Ik deel UWEw. deze opmerking geheel confidentieel mede, alleen uit liefde voor de waarheid, en ten einde het in zo veele opzichten, geacht tijdschrift, niet werd opgelegt een blaam van oppervlakkigheid en van geen genoegzaam onderzoek, waarvan hetzelve tot nog toe is vrij gebleven.

UwelEerw. houde mij de bemerking ten goede, en neme intusschen de nieuwe verzekering aan van mijne bijzondere achting.

14. 4 oktober 1845

Aan een in onderstaand schrijven aangesneden zaak hebben we te danken, dat er tenminste twee brieven van Scholte aan minister Van Zuylen zijn bewaard gebleven.⁷⁴
Gesproken wordt van de studenten Andrew en John Murray,⁷⁵ twee van de zestien kinderen van Andrew Murray, predikant van de Nederduits Gereformeerde Kerk te Graaff-Reinet ‘aan de Kaap’ (Zuid-Afrika) en van M. S.M. Stegmann. Andrew en John Murray wendden zich - in het Engels - per brief van 23 september 1845 tot de minister van eredienst, met het verzoek faciliteiten te ontvangen voor hun toelating tot het examen, dat voor hen de weg zou openen tot het predikantschap in Zuid-Afrika. Dit examen werd afgenomen door de Haagse ‘Commissie tot de zaken der Protestantsche kerken in Oost- en West-Indië’.
De gebroeders Murray hadden in Schotland enige tijd gestudeerd en vroegen nu op grond daarvan te worden vrijgesteld van de propadeutische opleiding van de theologische faculteit te Utrecht.

74 De in de inleiding op deze brief te noemen stukken worden bewaard in Herv. Ered. 4 okt. 1845, no. 10.

75 Andrew Murray (1828-1917) en John Murray (1826-1882) zijn beiden, na drie jaar theologie te hebben gestudeerd, en na op 9 mei 1848 - dus op jeugdige leeftijd - te zijn geordend door de nog te noemen Haagse Commissie, predikant geworden van de Nederduits Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika. Andrew bleef predikant en staat bekend als kerkleider, theoloog en publicist; John werd in 1858 hoogleraar in de theologie te Stellenbosch. Men zie voor beiden W.J. de Koek en D.W. Krüger, Suid-Afrikaanse Biografiese Woordenboek; voor Andrew: I, Pretoria 1968, 600-608; Voor John: II, Kaapstad 1972, 515-517.

[p. 270]

Bij dispositie van 4 oktober 1845 (Herv. Ered. 4 okt. 1845, no. 10) wordt aan de heren Murray medegedeeld, dat genoemde commissie bij toelating tot het examen uitsluitend afgaat op het oordeel van de desbetreffende theologische faculteit, met andere woorden, dat zij bij de minister van eredienst aan het verkeerde adres zijn. Bovendien gewaagt de beschikking van risico's ten aanzien van bepalingen van het Britse gouvernement.
Scholte ondersteunde het verzoek - men zou ook kunnen spreken van een vragen om informatie - door het schrijven van een tweetal brieven, die we hier weergeven.

1. Utrecht 25 september 1845

Ik neem de vrijheid UEx. nevensgaande toetezenden met vriendelijk verzoek aan beide jongelieden geruststelling te verschaffen ten aanzien hunner studiën. Het zou voor hen eene bedroevende zaak zijn wanneer zij nog eens op de gewoone wijze de collegiën voor de voorbereidende studie moesten volgen, zoowel wat de tijd als de kostbaarheid van een langer verblijf hier te lande betreft.
Ik heb hen aangeraden om zich in hunne onzekerheid tot UEx. te wenden, niet twijfelende of UEx. zal hun volvaardig de noodige verzekering geven.
De vader dezer beide jongelingen is een Godvrezend Leeraar te Graaf[f]-Reinet aan de Kaap,⁷⁶ en zij beiden vreezen den Heere en hebben daarbij veel bekwaamheden, zoodat het allesints wenschelijk is, dat zij niet langer als volstrekt noodig is zich hier te lande ophouden. Wegens meerdere antecedenten te oordelen, dan bestaat er volstrekt geen behoefte, dat zij in Engeland hunne voorbereidende studiën volbragt hebbende, hier nog eens zich daaraan zouden overgeven.
Daar ik beloofd heb om den 3den October te Leijden de dienst waartenemen op den gedenkdag van het on[t]zet, denk ik den 2den eenige oogenblikken in den Haag te koomen, en alsdan tevens UEx. een kort bezoek te brengen.
Uit aanmerking van de dringende omstandigheden denk ik voortaan wekelijks alhier bidstond te houden en het alsdan gecollecteerde te gebruiken tot voeding van behoeftigen zonder onderscheid van Godsdienstige Gezindheid.⁷⁷
Het is te wenschen dat door gepaste maatregelen zal worden voorgekomen de uitbarsting van ergerlijke tooneelen waarvan zich ginds en elders iets geopenbaard heeft.⁷⁸

76 Men zie de inleiding van deze paragraaf.

77 VIERDE DEEL 280.

78 In het jaar 1845 bracht in Engeland een ernstige aardappelziekte de bevolking tot wanhoop; dezelfde ziekte gaf ook hier te lande, in september 1845, aanleiding tot hevige oproeren en plundering van bakkerswinkels door een hongerige menigte, met name in 's-Gravenhage, Haarlem, Leiden en Delft - P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche volk VIII, Leiden 1908, 65.

2. Leiden 2 oktober 1845

Door een merkelijke vertraging der spoortrein van Utrecht op Amsterdam ben ik heden morgen verhindert om mijn voornemen ten uitvoer te brengen en te 's Hage te koomen. Daar ik nu niet mondeling het andwoord van UEx. kan ontvangen voor die beide Kaapsche Studenten ten aanzien hunner Studie, heb ik het noodig geoordeeld UEx. van mijn wegblijven kennis te moeten geven, met vriendelijk verzoek om ten behoeve dier jongelieden eenig andwoord van UEx. te moogen ontvangen.
Huisselijke omstandigheden dringen mij om Zaturdag weder vroeg naar Utrecht te vertrekken, anders had ik getragt UEx. alsdan nog een bezoek te brengen.
UEx. zal in het laatste nummer der Reformatie een getuigenis aangetroffen hebben, tegen de drijvers der onderdompeling. Ik heb de Pinto⁷⁹ die te Zutphen aan het hoofd staat voor eenige dagen bij mij gehad, doch hij is tegenwoordig niet

79 J.B. de Pinto; men zie voor hem hoofdstuk 4, noot 241.

[p. 271]

vatbaar voor eenige redelijke tegenspraak. Ik hoop echter dat van de zijde van het gouvernement geen poging gedaan zal worden om de dompelaars tegentestaan; dit zou de zaak verergeren.
Ik heb het noodig geoordeeld een kort maar duidelijk getuigenis te moeten geven en hoop dat de Heere dit zegenen zal. Ik verlang zeer om de Handelingen der Synode van dit jaar te zien. De tijden zijn donker en onstuimig, doch de Heere waakt over Zijne Gemeente, en zal alle dingen doen medewerken ten goede der Zijnen.

De beide brieven van 25 september en 2 October waarmede UWE. mij vereerd heeft, hebben dadelijk ten gevolge gehad dat ik mij heb trachten te verzekeren van den gang van zaken, dienende voor de beide Heeren, welke zich onder Uwe bescherming aan mij hebben geadresseerd. De Commissie voor Oost- en West-Indien heeft mij daartoe in staat gesteld, gelijk UWEw. uit nevensgaande dispositie zal ontwaren.

Het laatste gedeelte dezer dispositie is niet zonder oogmerk daarbij gevoegd, overmits zijdelingsche berigten het vermoeden doen geboren worden, dat voortaan aan de Kaap de goede Hoop, gene geestelijke dienaren zullen worden erkend, dan die in Engeland alle de graden hebben doorlopen, en gevolgelijk gene Testimonia uit den vreemde. - Ik kan echter voorshands niet beoordelen of deze informatien geheel naauwkeurig zijn en vooral of daarbij gene bevredigende uitzonderingen plaats hebben.

Bij den mislukten aard-appelen oogst⁸⁰ geloof ik dat het Gouvernement gedaan heeft, al wat door voorzigtigheid en wetenschap geleerd, door hetzelve moest gedaan worden. Het overige is ter verantwoording der stedelijke en plaatse lijke Besturen, en liefdadige inrigtingen, en vooral van de rijken en vermogenden, die wanneer zij onbekrompen en blijmoedig bijdragen, het gemis der aardappelen, bij genoegsame voorraad van andere voedende veldvrugten, waarvan de oogst, Gode zij dank, niet gefaald heeft, gemakkelijk zullen vergoeden.

Ik heb niet alleen het stuk over de indompeling,⁸¹ maar ook dat over de Schepping⁸² met groot genoegen gelezen. Wat het eerste betreft, kan het gantsch niet in de mening der regering vallen, om zich met deze doops-bediening intelaten.

80 Men zie de brief van Scholte hiervoor, 25 sept. 1845.
In De Reformatie 3e S. I (1845), waarover Van Zuylen ook verder in deze brief spreekt, geeft Scholte een ‘Boekaankondiging’ (177-179). Hij bespreekt daarin O.G. Heldring, Wat te denken van en wat te doen in den aardappelennood, Amsterdam (1845). We lezen in dit stukje: ‘Wij achten dat de regering, wier roeping het is, dadelijk oproer tegen te gaan en de gegoede burgers tegen overweldiging te beschermen, vooral verpligt is om door gepaste maatregelen te zorgen, dat de armoede niet getergd en als het ware uitgedaagd wordt, om zich zelven te verschaffen, hetgeen haar onbarmhartig onthouden wordt.’ (178)

81 Ref. 3e S. I (1845) ‘De onderdompeling’ 167-176. De reeds genoemde ds. J.E. Feisser en zijn aanhangers (o.a. J.B. de Pinto) verdedigden in die dagen een volwassenendoop door onderdompeling. Men zie Ref. 3e S. I (1845) 179-180. Van Zuylen reageert hier tevens op de derde alinea van de hiervoor genoemde brief van Scholte, 2 okt. 1845.

82 Ibidem ‘De Schepping’ 121-135. Het artikel was onder meer gericht tegen de Groninger School: ‘De hoogleeraren Hofstede de Groot en Pareau, ontkennen wel aan de leer der schepping eene plaats in hunne christelijke dogmatiek..(130)

[p. 272]

Iets anders is de toezigt der locale autoriteiten, ten einde zodanige plechtigheid niet tot on-ordelijkheid of ergernis oversla.

Het heeft mij leed gedaan, UWE. niet te hebben mogen ontmoeten, en ik bedank haar voor de explicatie mij desaangaande gegeven.

15. 28 april 1846

Daar in deze tijd de plannen tot emigratie van Scholte, Van Raalte en hun volgelingen vaste vorm aannemen, is het begrijpelijk dat de situatie in de Nederlandse koloniën hun meer dan gewoon belang inboezemt, want voor landverhuizing was op die gebieden allereerst het oog gericht. Dit moge onder meer blijken uit een artikel van Scholte in De Reformatie ‘Iets over colonisatie en de Nederlandsche Oost- en West-Indische bezittingen’.⁸³
Reeds eerder had Scholte een artikel geschreven ‘Kerk en Staat - Uitdrijving van den Roomschen Bisschop en vier Priesters uit Nederlandsch Indië,⁸⁴ waarover hieronder nader.
Gezien de datum en de inhoud van de in deze paragraaf behandelde brief, is het duidelijk dat Van Zuylen met de ‘toegezonden brochure’ een overdruk van laatstgenoemd artikel bedoelt. Scholte zond wel meer een overdruk aan deze of gene. Verder komt in dit schrijven - en in de twee volgende brieven - ter sprake het ‘organisch Besluit van December 1835’. Hiermee wordt bedoeld het koninklijk besluit van 11 december 1835, no. 88, bevattende ‘Nadere bepalingen aangaande kerkelijke aangelegenheden van de Christelijke Gemeenten in de Nederlandsche Oost Indische bezittingen’.⁸⁵

Zeer vertrouwelijk

Het is mij aangenaam UWEw., in tamelijken staat van gezondheid, dadelijk te mogen bedanken voor de toegezonden brochure gevoegd bij Uwen geëerden van 27.

Wie zal het met UWEw. niet eens zijn, dat de zaak van den Bisschop Grooff⁸⁶ aan de gewone en erkende voorschriften van het Kerkelijk-staatsregt getoetst

83 Ref. 3e S. III (1846-1847) 172-179. In dit artikel vinden we tevens vermeld dat Scholte, gedateerd 9 mei 1846 een request zond aan de Koning met het verzoek toestemming te geven tot het vestigen van een ‘Nederlandsche Volksplanting in een gedeelte der buiten Java gelegen Oost-Indische bezittingen’.
Op 4 juli 1846 antwoordt namens de Koning de minister van koloniën, J. Baud, het door Scholte geopperde denkbeeld ‘voor als nog onuitvoerbaar te achten’. (175)
Op 15 mei 1846 schrijft Scholte aan Groen van Prinsterer: ‘Ik ben met Ds. Heldring in langdurige conferentie geweest met den Minister van Koloniën’. (RGPgs114, 740) Men zie ook L. Heldring, O.G. Heldring, Leven en arbeid, Leiden 1882, 131-132.

84 Ref. 3e S. II (1846) 198-213.

85 ARA, Archief Staatssecretaris onder 11 december 1835. In artikel 1 lezen we: ‘De protestanten in Nederlandsch Indië zullen voortaan maar één Kerkgenootschap vormen.’ In de artikelen 2 en 8 wordt respectievelijk bepaald dat er in Oost-Indië hoogstens zestien predikanten en zes Rooms-Katholieke geestelijken zullen zijn.

86 Mgr. Jacobus Grooff (1800-1852). Eerste bisschop te Batavia. Kwam begin 1845 met vier andere missionarissen te Batavia aan. De waarnemend gouvemeur-generaal bracht hen onder het oog, dat zij niet als dienstdoende geestelijken konden worden erkend ‘daar zij de hoedanigheid van ambtenaar misten’. Later werd aan hen het radicaal van geestelijke wel gegeven, maar inmiddels waren er grotere moeilijkheden gerezen. Deze kwamen toen mgr. Grooff twee pastoors en één onder-pastoor die door de Indische regering waren benoemd, suspendeerde. Het gouvernement te Batavia aanvaardde de schorsing niet. Inmiddels was J.J. Rochussen als gouvemeur-generaal te Batavia gekomen. Daardoor werden de tegenstellingen alleen maar verscherpt. Daar mgr. Grooff bleef weigeren de suspensie van de drie pastoors in te trekken, werd hij 3 februari 1846 uit Indië verbannen. Koning Willem II koos openlijk partij voor monseigneur Grooff en tegen de gouvemeur-generaal, door bij koninklijk besluit van 5 mei 1846, nr. 65, de rechten van de drie geschorste pastoors in te trekken. Men zie NNBW VII 501-503.

[p. 273]

aan vele bedenkingen onderhevig is en dat, indien hier toe regt bestond de verrigtingen van den Gouverneur Generaal aan vele verwijtingen zouden blootstaan. Maar dat is eene loutere bespiegeling, die wegvalt bij de opmerking, dat de Grondwet, even min als dat Europisch Staatskerk-regt, toepasselijk zijn op Java, waar slechts een paar duizend R.C., zestien duizend Protestanten, tegen over zeven millioenen Moham(m)edanen overstaan. Dit de positive staat der Javasche bevolking zijnde, kan het wel geen bevreemding veroorzaken, dat de Souvereijn bij de toelating van Prot. en R.C. Geestelijken op Java, vele beperkingen heeft voorgeschreven, ten aanzien van de uiterlijke uitoeffening van de Christelijke Godsdienst, en zeer bezorgd is geweest om, wil men Java behouden, de Moham(m)edanen niet in het harnas te jagen, bij vreeze voor eene propaganda, die onvoorzigtig bewerkstelligd, de vrede en de rust op Java al zeer schielijk in gevaar zou stellen. Onnodig zal het zijn alle de verordeningen op dat subject gadeteslaan, die sints een paar eeuwen, het kerk-bestuur op Java regelen. Maar het verwonderd mij, dat UWEw. hier niet gewezen heeft op het organisch Besluit van December 1835, door den Koning en raad van State, en na de consideratien van de beide Hoofden der Departementen van Eeredienst gehoord te hebben, genomen. Welke leemten men bij hetzelve moge betreuren, welke afwijkingen van het Staats-Kerk-regt, 't welk hier vigeert, men ook aan hetzelve zou willen verwijten, dat is, naar mijn oordeel, het exeptioneel maar positief Staats-stuk, 't welk het proces moet leiden. Nimmer is er getwijfeld aan de macht der Souvereijn, om dergelijke beschikkingen voor de Colonien uit te schrijven. De kerkelijke macht eener Christelijke gezindheid, die, om der Consciëntie wille, zich aan de bepalingen niet kan onderwerpen, blijve van Java verwijderd. Maar die kerkelijke autoriteit, met de regelen bekend, en naar Java gaande, word schuldig en is als auteur der verwikkeling aantezien, indien zij meer of anders willende, onder den machtigen arm van de Gouverneur Generaal valt, die alleen verantwoordelijk, geene infractie op 's Konings besluiten kan of mag gedogen. - Ik redeneer, meen ik, logisch en verlaat het terrein der theorien, omdat er een positieve en exeptioneele Staats-regeling bestaat, voor al de Christelijke gezindheden op Java.

Ik redeneer alleen uit hetgeen tot heden bekend is en heb daarom goede moed, omdat er hier gene sprake is - of tenminste behoort te zijn - van vervolging om het geloof, maar eene loutere quaestie van territoriale en Lands-heerlijke jurisdictie over eene Colonie, gesitueerd gelijk ik hier boven ten aanzien der bevolking beschreef en welke het kurkje is, waarop wij drijven.

Behalve enige huishoudens, die naar onze West-Indische Koloniën wenschen te gaan, zijn mij gene Landverhuizingen bekend.⁸⁷

87 In de volgende brief corrigeert de schrijver deze opmerking enigszins.

[p. 274]

16. 2 mei 1846

Vertrouwelijk

Zie hier het Besluit van 1835, zijnde de organique conditiën, waarop de Souvereijn alhier admissie en toelating verleend aan Predikanten en pastoors, naar Java wenschende te gaan. - Mij dunkt, het spreekt van zelve, dat hij, die met die voorwaarden niet te vrede is, de reize niet behoord te onderneemen; maar dat de Gouverneur Generaal voor de aankomende, gene andere regelen kan admitteeren dan die in dit Besluit staan uitgedrukt.

Hier houden dus alle bespiegelingen en alle redeneringen over het in Europa en in Nederland vigeerend Staats-kerk-regt op. Zij mogen álle hare waarde hebben in het afgetrokkene, maar de Souvereijn van Java als Conquest⁸⁸ beschouwd, heeft het regt, om in conformiteit met den exeptionelen toestand van Java, en hare van die van Nederland zo verschillende wetgeving, te zeggen ‘op deze conditiën zullen predikanten en pastoors op Java geadmitteerd worden; die niet wil, blijve 't huis.’ De kerkelijke macht is bij dit Besluit niet gehoord, om zeer gemakkelijk te bevroeden redenen. Alleen de hoofden der beide Departementen van Eeredienst.

De zaak is geheel politiek gebleven en wanneer men dezelve in dien engen kring door het Besluit aangewezen, wil houden, dan zal het onderzoek niet veel tijd of redenering nodig hebben; wie heeft anders of meer gewild dan dit Besluit uitdrukt, de Bisschop of de Gouverneur Generaal?

Ik heb afschrift doen neemen van de lijst der Landverhuizers, en zende dus de originele terug.

88 Slaat op ‘Java’; conquest = aangewonnen goed, veroverd gebied.

17. 19 mei 1846

Confidentieel

Ik eerbiedig gaarne een tegenovergestelde mening van de mijne, maar kan niet deelen in Uwe uitlegging van Art. 13.⁸⁹ Daar waar aan het Indisch Bestuur het regt word toegekend om de standplaatsen aan Predikanten en pastoors aantewijzen, mag of kan de kerkelijke magt der Christen-Gemeenten op Java, daartoe niet overgaan, zonder vooraf de toestemming van dat Opper-Bestuur ontvangen te hebben. Doet een kerkelijke magt op Java zulks, en vergenoegt zij

89 Vergelijk noot 85. Artikel 13 van het aldaar genoemde koninklijk besluit luidt als volgt:
‘Aan de Leeraars of Geestelijken bij de onderscheiden Gemeenten, zoo wel Protestantsche als Roomsch Catholieke, wordt steeds derzelver bepaalde Standplaats of bestemming door het Indisch bestuur aangewezen in overeenstemming echter met de klasse, waarin zij respectivelijk uit Nederland zullen zijn uitgezonden; zullende in allen gevalle die gene(n), welke nu reeds in bediening zijn, bij voortduring op het genot verknocht aan de bediening, thans door hun uitgeoefend wordende, persoonlijk aanspraak kunnen blijven maken.’
Wellicht zag Scholte in deze formulering een mogelijkheid, dat voor hem, als Afgescheiden predikant, een uitzondering zou kunnen worden gemaakt.

[p. 275]

zich, om er slechts ex post facto⁹⁰ kennis van te geven, dan verkracht zij art. 13 van het Besluit, hetwelk wil dat zulks geschiedde door het Burgerlijk Bestuur. Onze protestantsche Leeraars hebben zich steeds plichtmatig aan deze bepaling onderworpen en zo lang dit Besluit bestaat, moet het, om rust en gezag te bewaren, gelijkelijk gehandhaaft worden. - De exceptionele toestand op Java, wat de christen-kerk aldaar betreft, werd genoegzaam duidelijk uit de beschouwing der bevolking, bestaande tegen over een handvol christenen, uit 7 millioen Mohammedanen, die een afgrijzen hebben van alle pogingen tot conversie of propaganda.

Aan de andere zijde, de verwikkeling door de handelingen van de R.C. kerkelijke autoriteiten,⁹¹ eenmaal ontstaan zijnde, is het volstrekt niet goed te keuren, dat het Indisch Bestuur, afgezette of gesuspendeerde Leeraars of Pastoors herstelle in de H. bediening. Het Besluit geeft daartoe aan het Indisch Bestuur noch autoriteit noch aanleiding. Deze laatste staat van zaken moet en zal ophouden, bij het ontvangen der laatste Koninklijke dispositie.⁹² Ik redeneer alleen uit het positief exceptioneel Kerk-regt op Java, niet naar Europische theorieën, en de in Europa aangenomen maximes in deze.

Ik kan niet begrijpen dat UWEw. zich verwonderd dat de regering verwijst naar de bestaande 's Lands verordeningen. Meer dan honderd afgescheiden Gemeenten bestaan krachtens die verordeningen; alle tegenstand heeft opgehouden, en de laatste afgescheiden Leeraar, Do. Budding, heeft reeds lang geleden, zijne submissie op eene waardige wijze gedaan, en vrijstelling van boeten verkregen.⁹³ En wie was de man, die zijn WelEerw. daartoe bracht? Niemand anders dan Do. Malan.⁹⁴ Wil men nu wijzer wezen: ik kan het niet helpen en wel minnen, maar niet zinnen.⁹⁵ Ik heb dit alles nog zeer onlangs aan Do. Starrenburg⁹⁶ uit één gezet, en hem vooral gewezen op het voorbeeld van Do. Budding. Hij kieze.

90 ex post facto = onmiddellijk daarna.

91 Vergelijk noot 86.

92 Idem; het koninklijk besluit van 5 Mei 1846.

93 Ds. H.J. Budding richtte zich, verblijvend in het ‘huis van arrest’ te Nijmegen, 16 september 1843 tot de Koning; hij vraagt hem ‘goedgunstelijk uit zijne gijzeling te ontslaan, en van verdere Regterlijke vervolging... te ontheffen’ - DERDE DEEL 193; Gunning, H.J. Budding 184-188.

94 Gunning, H.J. Budding 186: ‘De welbekende César Malan bezocht den vervolgden leeraar in zijnen kerker...’; Malan wist door gebed en gesprekken Budding te bewegen aan de Koning gratie te vragen, en te verklaren zich voor het vervolg aan de landswetten te onderwerpen.

95 Zinnen = denken, bepeinzen; hier: denken als de andere partij.

96 Niemand anders kan zijn bedoeld dan de zo bekendgeworden Kruisdominee Bastiaan Sterkenburg (1809-1900); men zie voor hem F.L. Bos, Kruisdominees, Kampen s.a.² register.
‘Begin Mei (1846) gaan Sterkenburg en zijn ouderling’ - Dirk van Farowé - ‘nog eens persoonlijk naar Den Haag om hun belangen te bepleiten.’ (Kruisdominees 89) In deze tijd ontving Sterkenburg een groot aantal boeten, maar hij wilde geen gratie vragen aan de Koning.