De Afscheiding van 1834. Deel 5. Documenten uit het archief ds. H.P. Scholte, bewaard te Pella, Iowa, U.S.A. (vervolg)

[p. 15]

Hoofdstuk 1
Vier brieven van J.D. Scholte-Roelofsz

In de Scholte Papers vinden we vier brieven van Johanna Dorothea Roelofsz (1786-21 maart 1827), weduwe van Jan Hendrik Scholte, geschreven aan haar zoon, de latere ds. H.P. Scholte. Eén ervan is gericht aan haar beide kinderen, dus ook aan Jan Andries Scholte (overleden augustus 1827).

Hoewel de spelling en de interpunctie erbarmelijk zijn, komt de weduwe Scholte in deze correspondentie naar voren als een intelligente vrouw. Bovendien als een zeer gelovig Christin.

De vier stukken vormen, zoals we zullen zien, een eenheid. Hoewel slechts het derde het gegeven ‘1825’ bevat, kunnen we ook de andere met vrijmoedigheid in genoemd jaar dateren.

H.P. Scholte was in de tijd dat de brieven werden geschreven bijna twintig jaar oud. Door één of andere oorzaak verblijft of logeert hij in Amerongen. Niet onmogelijk is, dat hij in die dagen licht overspannen is geweest. Ook in zijn latere leven heeft hij geestelijke inzinkingen gekend.

Het voornaamste thema van de correspondentie is een liefde op het eerste gezicht van de jonge Hendrik Peter Scholte, door zijn moeder aangesproken met ‘Hein’.

1. Amsterdam, 13 juni (1825)

lieve beste hein¹

ik verblijde mij dat ik uit u brief moog verneme dat gij het zo regt naar u zin hebt en dat gij wel zijt maar het moet u zo onbegrijpelijk niet voor kome dat ik u vorige brief niet hebt beantwoord want lieve jonge gij weet wel dat ik tans alles alleen moet doen en vrijdag en zaterdag² is het drok³ en ik ben niet vlug met de pen dus zal dit u nu wel helder zijn ik wenste donderdag namiddag by u geweest te zijn toen gij in u eenzaamheid omringt van de schone natuur met u gedagte de onsterfelijkheid napynsde ja lieve hein in het geloof aan Jezus zoenoffer en door zijn volkoomene gehoorzaamheid hebbe wij in Hem het eeuwig leve en vreeze dus de dood niet ik verlang hartelijk naar u terugkomst maar daar ik uit u schrijve verneem dat gij het heerlijk voor ziel en lichgaam hebt wil ik mijn

1 Er staat bij herhaling ‘hijn’.

2 13 juni 1825 was een maandag.

3 druk.

[p. 16]

verlange nog een dag of wat rekke want de rijs kosten zijn tog een⁴ lieve hein als gij na Aarnem⁵ gaat weest tog voor al vorzigtig op de weg geerke⁶ is hede morge bij ons geweest en heeft een pijp gerookt gij moet vooral de groeten is hebbe van grootvader en moeder⁷ nu lieve hein ik kan niet la(n)ger want ik moet aan de pot⁸ schrijf mij tog voor al zodraa gij kunt want gij begrijp niet hoeveel genoege het mij is als ik een brief krijgt nu dag lieve beste jonge het complime(n)t van Koolbrugge⁹ en van Jan¹⁰ zijt ook van¹¹ hartelijk gegroet

u liefhebbende moeder

J.D. Roelofsz wed J.H. Scholte

4 ...want de reiskosten blijven toch dezelfde.

5 Arnhem.

6 Niet kon worden nagegaan wie is bedoeld met de ook in de tweede brief genoemde (heer) Geerke. In de achttiende eeuw zijn enige personen met de naam Geerke(n) gedoopt in Lutherse kerken te Amsterdam.

7 Andries Roelofsz en Johanna Bank; vgl. EERSTE DEEL 51.

8 ...ik moet voor het eten zorgen.

9 De latere dr. H.F. Kohlbrügge was enige tijd huisgenoot bij de Scholtes.

10 Jan Andries Scholte.

11 Na het woord ‘van’ staat geen naam of ‘mij’ geschreven.

2. Amsterdam, 20 juni (1825)

Li(e)ve beste hein

hartelijk verheugde ik mij toen antje¹² van morge riep een brief daar ik in agcht dage niets van u vernome had maar hoe groot was mijne verwondering toen ik bij eerste leezing zag dat gij beminde ik wierd onder het zelve zeer gevoelig want li(e)ve hein de stap is van te veel belang om er zig zo spoedig over uit te laten gij verwagt wel van mij dat ik gewillig in u keus zal beruste om dat ik overtuigt ben dat gy het niet zonder uwe hemelse Vader zult gedaan hebbe maar li(e)ve jonge zo lang gij nog een moeder hebt waar van gij overtuijgd zijt die met de beste bedoelinge voor u tijdelijk en eeuwig welzijn zorg draagt behoord u ook nog wel eens raad mede genome te worde maar tot hier tot is het gescheid¹³ ik ken de mensche niet en ik vertrou dat gij het een ander wel eerst zult overwoge hebbe hier mondelijk nader over in tusse heb ik al weer geleert hoe wijnig een mensch over zijn hart kan spreke want in de laa(t)ste door u gezonde schijnt het dat gij er nog geheel vreemt van was was het alles wat louter toeval schoon gij ree(d)s onder kommando stond en verpoosing geen enkelde gedagte¹⁴ maar er ook wel een kusje zal geweest zijn hoe ik vertrouw dat gij toen zelve niet gewete heeft dat gij niet meer vrij waart want anders zou ik u van gevijnst heid moete beschuldige en dat verwagt ik van u opregt hart niet

u(w) vriend¹⁵ heeft in tusse de bal niet mis geslage hij is hartelijk verblijd dat gij gevange zijnt in vuijk¹⁶ der liefde en lachte hartelijk toen hij de brief las ik

12 Een dienstmeisje.

13 Wellicht is bedoeld: Maar nu verder niet hierover, de beslissing is gevallen.

14 De gedachtengang in deze woorden is niet geheel duidelijk.

15 Kohlbrügge?

16 fuik.

[p. 17]

verblij mij dat gij zulke heerlijke wandelinge gemaakt hebt en wensch mij dikwils bij u om met u de natuur te bewondere en (de) Schepper derzelve te verheerlijke maar dewijl dat niet kan zijn zo ben ik in mijn eenzaamheid ook tevrede want God is overal en is mij nabij

Zaterdagmorgen ben ik bij Kolebrander¹⁷ geweest in de bidston(d) hij sprak over Exod. 12 v. 14 het was mij daar zo regt goed voor het hart ik mog(t) daar zo gevoele de Heere kent de behoefte Zijner kindere gistere morge ben ik bij van der meule¹⁸ geweest en gister avond bij ter borg¹⁹ die beide waare ook preke van belang den heer geerke is met ons na huys gegaan en is bij ons gebleve tot 10 uure hij heeft ons Zondag avond bij hem verzogt dus lieve hein als het schijde niet te hart vald en moeder ook nog iets van u hart heeft zoude ik wel gaarne zien dat gij Zaterdag tuys kwam dog doe zoals best de gelegendheid voor doet hier nevens zend ik u het verzogte ik heb 15 gulde in de tabak gedaan doe mijn compliment aan de geliefde van je hart hoewel onbekent Koolbrugge laat u hartelijk groete en doe u weete dat hij zijn preek af heeft nu li(e)ve ik heb geen tijd meer want wij moete eete

Zijt hartelijk van mijn gegroet

en blijve u liefhebbenden moeder

J.D. Roelofsz wed J.H. Scholte

17 Ds. Frederik van Berck Colenbrander, bevestigd te Amsterdam als Hervormd predikant 1821, overleden 1856.

18 Ds. Rijnhard Jan van der Meulen, bevestigd te Amsterdam 1813, overleden 1849.

19 Ds. Jan ter Borg (1782-1847). Doopsgezind predikant te Dantumawoude, 1820 te Amsterdam; hij legde in 1828 zijn bediening neer, daar hij zich niet langer kon verenigen met de leer der Doopsgezinden. Vriend van Da Costa c.s. Vergelijk Kluit, Het Réveil 214-217.

3. Amsterdam, (zaterdag) 25 juni 1825

Hein Scholte is vóór of op de zaterdag, waarover zijn moeder sprak, niet thuisgekomen. In onderstaande brief lezen we iets meer over zijn verliefdheid. Het meisje draagt de naam Antje Versteeg. Zij werd geboren 27 februari 1807 als dochter van de olieslager Hendrik Versteeg (overleden 1840) en Willemijntje Renes (overleden 1861)²⁰.
Antje was in de dagen waarin weduwe Scholte haarbrieven schreef 18 jaar, Scholte bijna 20. De relatie heeft - zoals bekend - niet geleid tot een huwelijk.

li(e)ve Hein

ik verblij mij uit u brief te zien dat gij wel zijt wij zijn ook alle God zij dank wel gij vraagt mij teveel lieve hein om aan den heer versteeg te schrijve dit kan ik niet doen zolang ik niet eerst met u gesproke heb dien heer moet maar eerst goed naar u en mij vernemen want de zaak is van teveel belang dan dat ik ook zelve eerst onderzogt²¹ gedaan hebt want wat wilde gij tog dat ik maar zo dadelijk voor u toestemming verzogt neen hein dit kan ik niet

geen mensch weet er nog iets van en ik neem in zaake van gewigt tog gaarne raad in gij zult bij het leze wel denke wat is moeder raar maar li(e)ve jonge het is

20 R.A. Utrecht; respectievelijk Doopboek Herv. gemeente Amerongen 1807, Overlijden Amerongen 1840 en 1861.

21 onderzoek.

[p. 18]

zo u hart is nu geheel vervuld met het voorwerp uwer liefde en gij wilde nu alles maar in eenen klaar hebbe maar dit kan zo niet groet in tusse de heer versteeg en Antje van mij en zeg hem maar dat ik wenschte dat hij eerst grondig naar ons onderzog(t) en dan kan hij mij daar over schrijve of kome spreke zo hij verkiest ik twijfel hein of den heer doore²² niet al iets weet ik heb hem in geen 8 dage gezien dien man steld gij nu bitter te leur en ik zal nu mogelijk dien vriendschap moete derve Zondag gaat ik niet na geerke want Koolbrugge gaat met zijn zuster naar Zoes(t)dijk dus wagt ik maar maar met die verzite dat gij in de stad zijt nu li(e)ve jonge komt nu tog voor al een ande(re) week²³ tuijs want hoe gaarne ik ook u wensche vervulle in deze kan het niet langer gij kunt u niet voorstelle hoe onbegrijpelijk mijn hart na u verlangd ik verwagt nog een brief van u waar in gij mij...²⁴ meld wanneer gij kompt dan kom ik u afhale nu li(e)ve jonge zijt hartelijk van mijn gegroet en denk ook veel aan u li(e)ve moeder

De Wed J.H. Scholte

P.S. vergeet u(w) journaal niet te houde want daar flas²⁵ ik op

22 Blijkbaar een goede bekende van de familie Scholte.
Eind achttiende en begin negentiende eeuw zijn er te Amsterdam verscheidene personen met de naam Doore(n). Het is niet duidelijk wie hier wordt bedoeld.

23 de volgende week.

24 Onleesbaar.

25 vlas.

4. Amerongen, 18 juli (1825)

Wat er in de dagen tussen 25 juni en 18 juli is besproken tussen de weduwe Scholte en haar zoon Hein is ons niet bekend. Ook weten we niet welk contact er is geweest tussen eerstgenoemde en de familie Versteeg te Amerongen. Uit de hierna volgende brief wordt ons echter duidelijk, dat de weduwe Scholte 18 juli en ook de volgende dagen bij de familie Versteeg heeft gelogeerd, ongetwijfeld ter kennismaking. In het schrijven is sprake van ‘Matje’. Zij moet een familielid of kennis van weduwe Scholte zijn geweest.

Lieve kindere(n)

zeker zult gij hartelijk verlange hoe het met mijn reis gegaan is. wat de schuijt betreft daar heb ik het heel warmpjes in gehad maar egter een lief gezelschap aan getroffe maar erger was het toen ik te Utregt aan kwam want ik vond geen mensch aan de schuijt en stond daar toen geheel alleen niet weetende waarheen alzo ik de naam van de herberg vergeete was toen overviel mij een weemoedighijd en een traan kwam in mijn oog ik sting²⁶ een oogenblik, want een elk ging zijn weg, alleen en toen kwam mij in gedagte hoewel ik hier als vreemdeling sta en geen mensch ken God is tog bij mij en trad vrijmoedig een klijne herberg binne waar ik een goede vriendelijke vrouw ontmoete die wel zag dat ik zeer

26 stond.

[p. 19]

verlegen was ik kon haar niets anders beduijde dan (dat) daar voorheen een ander in gewoont heeft zij begreep mij dadelijk maar toen hoorde ik tot mijn leetweeze dat ik nog een half uur lope moest eer ik bij beijert²⁷ was en toen ging dat goede mensch een kruijer voor mij opzoeke die mij na het genoemde huijs bragt ik dankte God onder weg dat ik door Zijn lijding zo teregt gebragt werd toen ik... aan het logement aan kwam was daar weer geen mensch maar toen ik naar den heer versteeg vroeg of dien daar niet bekent was kwam hij net in huijs ik kan u niet zegge lie(e)ve hein hoe ik ontroe(r)de ik ging met dien heer de schans langs de Witte vrouwe poort²⁸ en daar het zo warm was ra(ad)de de Heer Versteeg om nog wat te wagte eer wij aftrede ik hoef u niet te zegge hoe ik daar zat de man was stil en ik sprak ook niet veel want ik was geheel te leur gesteld in mijn verwagting want ik dagt matje te vinde maar hij zei mij haar niet te kunne plaase²⁹ eindelijk te ½5 stapte wij op het rijtuijg toen raakte wij aan het praate over het wonderbare van mijn reis en over de omstandighede en toen wierd het beter met mij de natuur bragt mij geheel in een vrolijkke dankbaare stemming want alles wat mij omringde wekte mij(n) gevoel op en alle vrees verdween ik vond bij mij(n) aankomst de Juffrouw voor de deur en antje was binne in de kamer ik was nogal buitte verwagting wel ik moet u maar zegge in het kort het is een lieve meid

de goede mensche wete niet wat voor vriendschap zij mij bewijze zulle ik mag volstrek(t) niet na(ar) inge³⁰ want zij zegge terwijl ik hier nu zo kort ben en volstrekt niet langer blijve wil moet (ik) nu zoveel zien als ik kan gistre ben ik tweemaal ter kerke geweest dien doomene is mij redelijk wel bevalle na de tee ben ik met de juffrouw en Antje en Matje na de berg³¹ geweest maar o li(e)ve kindere ik was geheel verstomming die schoonheid die men hier in de natuur ziet kan niet beschreven worden het spijd mij dat ik Jan en Koolbrugge niet bij mij heb want o ik wenschte dat zij dit ook eens zage ik heb met antje in het grot gezete op u plekje o hein dat is een schoon gezigt zo tegen die berg op en in het riet te zien ja en op het schoongezigt heb ik overal op u plaa(t)sjes gezete dit gezigt is zo uitgestrekt dat men er niet vandaan kan kome zo in die vlakte en die onderschijdene koeleure ik ben geheel bewondering hede morge ben ik met antje en matje vroeg op de plaa(t)s van het kasteel geweest daar hebben wij een heerlijke morge door gebragt en hede middag gaan wij op de berg t(h)ee drinke en dan zal antje mij na u li(e)velings plekje brenge morge middag zijn wij te Elst³² verzogt en woensdag gaan ik met de goede mensche na de greb(be) en wageninge(n) ik ben verlegen over al de vriendelijkheid die zij mij bewijze maar niettegenstaande al mijn genoegen dat ik hier heb denk ik gedurig aan huijs en om Jan of hij wel tevrede is ik verlang om spoedig te wete hoe het met de preek

27 Een onderzoek voor ons welwillend verricht door het Gemeentearchief te Utrecht, wees uit dat niet kan worden vastgesteld wat ‘bij Beijert’ (mogelijk een onjuiste spelling) betekent.

28 Er staat: vrouwe witte poort.

29 Vermoedelijk: niet te kennen.

30 Wellicht: het dorpje Ingen, nabij Amerongen over de Rijn gelegen.

31 De Amerongse Berg, een heuvel van 69 meter hoogte. Men heeft op de top staande uitzicht over de Gelderse Vallei, de Rijn en de Betuwe.

32 Elst bij Amerongen, provincie Utrecht; het is mogelijk dat aldaar een bezoek werd gebracht bij familie of kennissen van Antje Versteeg.

[p. 20]

van Koolbrugge is afgelopen morge middag om 5 uure hoop ik biddent aan hem te denke dat God hem sterke en door Zijne Geest vrijmoedigheid schenke moge doe hem de hartelijkke groettenis van mij en ga ook eens na grootvader en zeg dat ik heel wel ben en best in mijn schik het zijn eenvoudige maar opregte mensche nu li(e)ve hein mij dunkt dat ik nu al vrij wat verteld heb schrijf mij zo spoedig als gij kunt en groet antje³³ ook van mij nu li(e)ve jonge(n)s zijt weltevrede met elkandere en denk ook veel om u li(e)ve moeder

J.D. Roelofsz w J.H. Scholte

P.S. verwagt u zaterdag avond aan de berebijt³⁴ verschoon mijn stijl en spelvoute

33 Het dienstmeisje.

34 De Berebijt was destijds een uitspanning aan de Amstel; sinds lang verdwenen in de bebouwing van de Amsteldijk. Van hier vertrokken de trekschuiten, onder andere in de richting Utrecht. Ook was de Berebijt een vertrekpunt voor enige diligences. Vergelijk J.H. Kruizinga en J.A. Banning, Amsterdam van A tot Z, Amsterdam 1966, 56.