De Afscheiding van 1834. Deel 2. De classis Dordrecht c.a.

[p. 299]

Hoofdstuk 21
Giessendam c.a.

In het jaar 1843 stonden er in de burgerlijke gemeente Giessendam - en Giessen-Oudekerk 263 huizen, bewoond door 375 huisgezinnen en in totaal 1800 inwoners.

De heerlijkheid Giessendam, een deel van dit geheel, omvatte 190 huizen en 1400 inwoners.

Het dorp Giessendam telde 60 huizen en 340 zielen.

Behalve een enkele Rooms-Katholiek en Israëliet was de bevolking van Hervormde huize en al dan niet lid van de Hervormde kerk of van de Christelijke Afgescheiden gemeente.

De middelen van bestaan: het aannemen van publieke werken, griendteelt, het hoepelmaken, landbouw en veeteelt.

In het aangrenzende Giessen-Nieuwkerk stonden 73 huizen bewoond door 93 huisgezinnen en 450 inwoners.

Het eveneens aangrenzende, betrekkelijk grote Hardinxveld omvatte twee Hervormde kerken, met in totaal 3250 zielen. De Hervormde kerk van Neder-Hardinxveld¹ vormde één geheel met die van Giessendam.

Het gebied, waarin wij de Afscheiding thans zullen trachten te beschrijven, mogen we wel rekenen tot één van de streken van ons land, waar de ‘oude schrijvers’ op grote schaal werden gelezen.

Met name willen we wijzen op de invloed van Johannes Groenewegen (1709 - 1764), die van 1739 tot 1764, dit is gedurende 25 jaar, Hervormd predikant te Werkendam is geweest.

De rivier - de Boven-Merwede - die Giessendam c.a. van Werkendam scheidt, heeft de communicatie niet kunnen tegenhouden. Integendeel! De grote rivieren zijn vaak de verbindingsdraden geweest, die gedurende het grootste gedeelte van het jaar het verkeer mogelijk maakten. En zo zien we ook thans nog een sterke mate van overeenstemming in geestelijk leven tussen Werkendam enerzijds en plaatsen als Giessendam, Hardinxveld, Sliedrecht en Giessenburg anderzijds.

1 De Afgescheiden gemeente van Boven-Hardinxveld wordt eerst geïnstitueerd in 1861. Voordien behoorden de Afgescheidenen aldaar tot de gemeenten te Giessendam, Gorinchem en Werkendam. Vergelijk EERSTE DEEL, pag. 377 en 378. In dit deel zullen wij de gemeente van Boven-Hardinxveld verder niet vermelden.

[p. 300]

De geestelijke opwekking, die in 1752 onder meer in het naburige Bleskensgraaf ontstond en die verwantschap vertoonde met de beweging te Nijkerk (waaraan de naam van ds. Gerardus Kuypers is verbonden), is aan Johannes Groenewegen niet ongemerkt voorbij gegaan. Hij schrijft in 1752: ‘Zoo heeft God op eene ontzaglijke wijze Zijn hand gelegd aan het volk in de Alblasserwaard, gelijk reeds wereldkundig is.’

Zonder hier in een beoordeling van deze woorden te treden, willen we vaststellen, dat de bevolking van de streek, die wij nu gaan beschrijven, in de jaren rond 1834 zeer godsdienstig was.

Wij krijgen de indruk, dat reeds vóór 1834 zich enige personen hadden losgemaakt van de Hervormde kerk, of indien zij nog lid waren, nog slechts sporadisch de kerkdiensten bezochten. Hierbij komt, zoals we verder in dit hoofdstuk zullen zien, dat de mensen van de richting Sterkenburg ‘zich uitdrukkelijk tegen formele afscheiding verklaren, niettegenstaande zij met de daad wel separeren.’¹

In dit hoofdstuk gaan we de lotgevallen van de Christelijke Afgescheiden gemeente te Giessendam beschrijven (en iets van haar voorgeschiedenis) alsmede de historie, voor zover bewaard gebleven, van de ‘Vereenigde Christelijke Gereformeerde Gemeente met de Synode van Dordrecht 1618 en 1619’.

Wij merken aanstonds op, dat eerstgenoemde gemeente ook leden telde te Neder-Hardinxveld, Giessen-Oudekerk, Giessen-Nieuwkerk en - tot 1853 - te Sliedrecht.

Over ‘Sliedrecht’ handelen we in het volgende hoofdstuk, maar toch zullen we hier iets moeten zeggen over de jaren vóór 1853.

De tweede, hierboven genoemde gemeente zullen we kortheidshalve verder aanduiden als: de Kruisgemeente - of als: de gemeente van ds. B. Sterkenburg. Zij telde gedurende vele jaren haar leden zowel te Giessendam c.a. als te Sliedrecht.

Van de notulen etc. van de Afgescheiden gemeente is uiterst weinig bewaard gebleven; die van de Kruisgemeente zijn geheel verloren gegaan - zo zij ooit hebben bestaan. Hetgeen wij van laatstgenoemde gemeente weten, berust voor het grootste gedeelte op de inhoud van tegen haar uitgesproken vonnissen en van door haar verzonden requesten.

Wij menen - ondanks al dit ontbrekende - dat het toch mogelijk is, zich een beeld te vormen van het leven der Afgescheidenen te Giessendam en omgeving.

In de Afgescheiden gemeente hebben zich tot 1869 geen spectaculaire dingen voorgedaan. Hetgeen wij aangaande Giessendam in de classicale notulen vinden, wijst op een zich rustig voortbewegend gemeentelijk leven.

Gelukkig vinden wij in de nagelaten werken van ouderling Dirk Verheij enige typerende bijzonderheden, die de notulen wellicht toch niet zouden hebben gegeven.

1 Dr. F.L. Bos, Kruisdominees, Kampen 1953, blz. 83.

[p. 301]

De eerste Afgescheidenen te Giessendam en omliggende plaatsen

De moeilijkheden, die zich bij het opstellen van een lijst van deze personen voordoen, kunnen wij het beste typeren door iets te citeren uit een brief van de burgemeester van Giessendam aan de gouverneur van Zuid-Holland, gedateerd 24 augustus 1840.

In die tijd vragen zowel Dirk Verheij c.s. als Bastiaan Sterkenburg c.s. erkenning van hun gemeente.

De burgemeester schrijft, dat van de 24 personen, die het request van Dirk Verheij hebben ondertekend en te Giessendam wonen, er 12 berouw hebben gekregen, tenminste van verlangen veranderd schijnen ‘daar zij later... een adres met B. Sterkenburg hebben getekend...’.

En verder: ‘Dat de aanhangers van D. Verheij eene geheel andere vereeniging uitmaken, dan die van B. Sterkenburg, daar eerstgemelden van het Hervormd kerkgenootschap zijn afgescheiden en de laatstgenoemden zich uitdrukkelijk daartegen verklaren, en niettegenstaande er dan ook gevonden worden, die zich dan bij den eenen en dan bij den anderen voegen, schijnt er toch altijd eene verwijdering tusschen hen plaats te hebben. Zelfs zijn er, die beiden verlaten en met andere zoogenaamde oefenaars hier en elders zich ophouden...’.

Hetgeen in deze woorden naar voren komt, wordt ook door andere bronnen bevestigd: enige ‘Afgescheidenen’ te Giessendam en te Sliedrecht behoren eerst tot de groep Verheij, sluiten zich daarna bij Sterkenburg aan, waarna wij ze tenslotte weer vinden in het lidmatenregiser van de Christelijke Afgescheiden gemeente van Giessendam.

Wij willen nu eerst over laatstgenoemde gemeente handelen en daarbij beginnen met het naar beste weten noemen van de eerste lidmaten.¹

1 Een preciese analyse van alle door ons gevonden namen zou in deze publicatie te veel ruimte vragen. De plaatselijk of genealogisch geïnteresseerde menen wij te moeten verwijzen naar de betreffende archieven.

I - De Christelijke Afgescheiden gemeente te Giesesendam c.a.

Eerste lidmaten te Giessendam en Neder-Hardinxveld:

H. Boer (is enige tijd diaken geweest)

Arie den Dunnen met zijn vrouw Gerrigje van Genderen

Krijn de Haas (enige tijd diaken) met zijn vrouw Neeltje de Hoog

Gijsbert de Hoog

Huibertje de Hoog

Kundertje de Keizer *^2

Annigje Kooi *

Aart Multum (enige tijd ouderling bij Kruisgemeente) *

Gerrit van Noordennen (is enige tijd diaken)

Dirk Verheij (ouderling; overleden 3 juni 1860) met zijn vrouw Antonia Roose

Gerrit de Vries en zijn vrouw Anna van der Koppel

Eerste lidmaten te Giessen-Oudekerk en Giessen-Nieuwkerk:

Annegje Bouwman

J. Conjong (is enige tijd diaken)

2 * = behoort enige tijd tot groep Sterkenburg.

[p. 302]

Ariaantje-, Annegje-, Frederik-, Hermijntje- en Jillis van Holten

Adriana van Houwelingen

Jakob Huysman

Dirk- en Elisabeth Pols

Andries-, Annegje-, Arie- en Bastiaan Romeijn

Jan Sibbeling

Bastiaantje Sterrenburg

Aaltje den Toom

A. van der Zouwen (is enige tijd ouderling)

Eerste lidmaten te Sliedrecht:

Bastiaantje Bisschop

Elias Blokland

Arie Aartse Boer

Jan Boer

Huybert van den Bout

Annegje-, Geertje-, Janna- en Johanna van Genderen

Bastiaan-, Elizabeth- en Jakob Guys

Elizabeth- en Hendrina 't Hoen

Adriaan Klein en zijn vrouw Grietje van der Graaf

Jakob Klein

Jakoba Kleijn

Anna Kogerd

Arie-, Elizabeth-, Heiltje-, Huybert- Jan-* en Pieter Kraaijeveld

Adriaantje-, Hendriena-, Jan- en Jantje Magdalena Kroon

Jacob Kroon * en zijn vrouw Pietje Bakker

Janna Lagerwey *

Adriaan Leenman (enige tijd kerkmeester bij Kruisgemeente) *

Johan P(i)eter Loch (enige tijd diaken bij Kruisgemeente; later diaken en ouderling bij Chr. Afgesch. gem.) * en zijn vrouw Bartie Kaasen

A. Meijer (ouderling)

Arie Sterk (enige tijd diaken)

Annigje-, Geertruy-, Jacob- en Jan Stuy

Adriana-, Arie-, Hendrik en Josma van Tilburg

Arie Versteeg * en zijn vrouw Grietje den Ouden

Arie-, Barbera-, Dirk- en Kornelis Visser

Jan Poulusse Visser (ouderling)

Bastiaantje van der Vlies

Johannes van de Water

Arie de Waard *

Cornelis Westerhout * (enige tijd ouderling bij de Kruisgemeente; later bij de Chr. Afgesch. gem.) en vrouw Lijntje Vuik

Aan deze lijst menen wij voor Giessendam-Neder-Hardinxveld de hier volgende namen te moeten toevoegen. Het betreft personen, die wij òf op de lijst van Afgescheidenen van de Hervormde kerk vinden, òf in een processtuk òf als ondertekenaar van een request, maar die wij daarna niet zien vermeld bij één van de beide gemeenten.

Jacob Bax

Kundertje Greve(n)

Bastiaan de Haas

Aginus van der Plas en zijn vrouw Aagje Versteeg

Johannes van der Plas en zijn vrouw Jannigje Krijne van Houwelingen

Jan van 't Verlaat en zijn vrouw Hilligje van der Vlies

Wilem van der Vlies en zijn vrouw Geertrui van Genderen

Maarten Wervenbos

[p. 303]

Aginus van der Plas wordt in een rapport van P. van der Hagen Speelman, Hervormd predikant van Giessendam c.a. van 10 oktober 1835, gericht aan het classicaal bestuur van Dordrecht, de eerste genoemd die zich schriftelijk heeft afgescheiden. Op genoemde datum is ‘het getal van dat soort,... aangegroeid tot 39 personen.’ Velen, aldus Speelman, die ‘hier zoo ieveren voor het Dordtsche Synode van 1618 en 19’ kunnen lezen noch schrijven. Gerapporteerd wordt verder, dat er geruchten lopen, dat ds. H.P. Scholte te Giessendam zal komen ‘om eene zoogenaamde Gemeente op te rigten,’ maar dit is tot nu toe nog niet geschied.

Ds. Speelman besluit zijn inlichtingen met de volgende woorden omtrent de Afgescheiden gemeente:

‘dat dezelve bestaat, twee of drie uitgezonderd, uit den Arbeidersstand, waarvan de meesten diep onkundig zijn, en voor wien wij gene toepasselijker bede te weten, dan: Vader, vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen.’

Gemeentelijk leven (1835-1869)

Zoals we reeds zagen, scheidden zich te Giessendam eind 1835 de eerste personen af. Begin 1836 bedroeg het aantal geregistreerde Afgescheidenen te Giessendam en Neder-Hardinxveld 47 personen, afgezien van de kinderen.

In een notulenboek vinden we de volgende aantekening aangaande de eerste jaren:¹

Bij de oprichting der Gem. Giessendam bestonden er te Sliedrecht, Giessendam, Giessenoudkerk, Hardinxveld bizondere vereenigingen van menschen, die zich van de Hervormde Kerk hadden afgescheiden, die ook soms een bevestigd ouderling door Ds. Meerburg als voorganger hadden, als: D. Verheij te N. Hardinxveld voor Giessendam, A. van der Zouwen voor Giessen Oud- en Nieuwkerk, Jan Visser en C. Westerhout voor Sliedrecht; maar door de vervolging van regeeringswege werden de samenkomsten tot niet meer dan 19 personen bepaald, of anders beboet met geld of gevangenisstraf.

Deze mededeling stemt enigszins overeen met hetgeen wij vonden in hoofdstuk 4: in mei 1838 verklaart Maarten Wervenbos dat zij, Afgescheidenen ‘geene gemeente hebben noch ouderlingen noch diakenen, nog eenig kerkelijk bestuur.’

Ds. K.J. Kapteijn schrijft:² ‘Tot in het jaar 1840 hebben toen de afgescheidenen voortgeleefd zonder bepaald tot een vaste, volledige kerkelijke organisatie te komen.’

Ds. Kapteijn noemt twee oorzaken van deze gang van zaken.

1 Van de hand van B. Hansum, ouderling vanaf circa 1860.

2 Ds. K.J. Kapteijn, Het gedenken van de daden des Heeren... bij gelegenheid van de 75-jarige herinnering aan de Afscheiding te Giessendam en Neder-Hardinxveld, Sliedrecht 1910, pag. 11.

[p. 304]

In de eerste plaats: niet alle Afgescheidenen waren dezelfde richting toegedaan. Aanstonds openbaarde zich verschil. Aginus van der Plas was de leider van een gedeelte, dat later bij de richting van ds. L.G.C. Ledeboer zich aansloot ‘voor wie deze eenigszins eigenaardige, maar godzalige dienaar ook meermalen het Woord bediende na den jare 1840...’ Een ander deel begaf zich onder de leiding van Dirk Verheij.¹

De tweede oorzaak moet, volgens Kapteijn, worden gezocht in de tegenwerking door de overheid.

Gedurende de eerste jaren is er in het geheel niet, of slechts uiterst zeldzaam, een predikant te Giessendam geweest, om voor de Afgescheidenen het Woord te bedienen. Ook waren laatstgenoemden, wellicht mede doordat zij één en ander niet zochten zoals in andere plaatsen, verstoken van doop en avondmaal. In het eerste doopboek is aangetekend, dat op 26 september 1839 te Giessendam is gedoopt de ruim 3-jarige Kors Daniël de Lange, zoon van Pieter de Lange en Annigje Kooij. Op 26 april 1840 werden vijf kinderen gedoopt. Drie van deze kinderen waren in 1837 geboren.²

Merkwaardig is, dat Scholte, voor zover wij weten, geen enkele bemoeienis heeft gehad met de Afgescheidenen te Giessendam. Als wij letten op hetgeen wij weten van zijn persoonlijkheid, wagen wij de veronderstelling, dat hij het van meet af niet heeft kunnen vinden met de ‘leiders’ te Giessendam-Hardinxveld. Van enige invloed van Scholte in de jaren 1835-1847 bemerken we in ieder geval niets.

Mogen de eerste ambtsdragers dan al in het jaar 1835 zijn ‘gekozen’,³ vaststaat dat zij eerst op 6 juli 1840 te Almkerk door ds. G.F. Gezelle Meerburg in het ambt zijn bevestigd. Het eerste lidmatenboek noemt daarbij de volgende personen. Van Giessendam en Hardinxveld: als ouderling Dirk Verheij Gerritzn., als diakenen Krijn de Haas en Gerrit van Noordennen; van Giessen Oude- en Nieuwkerk: als diaken Johannes Conjong; van Sliedrecht: als ouderlingen Jan Poulusse Visser, Cornelis Westerhout en als diaken Johan Peter Loch.

Bij de ouderlingen van de eerste jaren dienen verder te worden genoemd: A. van der Zouwen, J.P. Loch en wellicht K. van Holten. Evenzo de diakenen: Arie Sterk, H. Boer en A. Meijer.

De erkenning van de gemeente door de landsoverheid is niet gemakkelijk tot stand gekomen. Een eerste aanvraag gedaan in het begin van 1840 werd van de hand gewezen op grond van het vermeende argument, dat de aanvragers niet in staat zouden zijn te voorzien in de kosten van hun eredienst

1 In deze tekening is de groep-Sterkenburg overgeslagen.

2 Kapteijn a.w., pag. 12. Kapteijn tekent aan, dat in beide gevallen niet wordt vermeld, wie de doop heeft toegediend.

3 Wij zullen als datum van instituering aanhouden: 16 oktober 1835.

[p. 305]

en in de behoeften van hun armen. Ook zouden zij niet een geschikt lokaal hebben voor de uitoefening van hun eredienst.

Gedateerd 16 juli 1840 wendt Dirk Verheij zich mede namens de andere Afgescheidenen tot de Koning om te trachten deze gronden te weerleggen.

Verheij voert in de eerste plaats aan, dat ‘ik al jaren achter den andere bijna in de hoogste klasse in onze Dorpsbelasting ben aangeslagen’¹ en dat ‘zeer vele van onze afgescheidene Leden tot de middelbare burgerstand behore(n)...’ Gedurende de 5 jaren van afscheiding zijn de behoeftigen der gemeente steeds van het nodige voorzien. Ook met het gebouw komt het wel in orde, zo meent Verheij in de tweede plaats. Evenals in het naburige Sleeuwijk, zal de gemeente te Giessendam een gebouw kunnen inrichten, nadat de erkenning is verkregen.

Na veel ambtelijke correspondentie, waarbij eigenlijk geen nieuwe feiten naar voren komen, wordt de gevraagde erkenning verleend bij Koninklijk besluit van 6 mei 1841.

Als plaats voor de uitoefening der eredienst (die in gereedheid zal worden gebracht) wordt genoemd: een gebouw toebehorende aan Krijn de Haas, getekend N 348.

Men is echter, voor zover we kunnen nagaan, na de erkenning aanstonds begonnen met het stichten van een eenvoudig kerkgebouw.

H.J. van Dijk schrijft,² dat in 1840 ‘voor deze groep een bedehuis (werd) opgetrokken aan de Giessen-oever: het pand, dat thans bewoond wordt door de schoenhandelaar Adr. Vlot en aan de achterzijde nog te herkennen is als voormalige kerk, aan de grote boogramen. De Afgescheidenen hebben hier ongeveer twintig jaar hun kerkdiensten gehouden en waren in 1860 alweer aan een nieuw bedehuis toe...’

De eerste dienst in het nieuwe kerkgebouw werd gehouden op 28 november 1841; voorganger was ds. G.F. Gezelle Meerburg van Almkerk.

Als midden 1841 het kerkelijk leven meer geregeld gaat verlopen, wordt er een lidmatenboek aangelegd. Hieruit blijkt, dat dan te Giessendam 82 personen tot de gemeente behoren (de kinderen inbegrepen), te Hardinxveld 52, te Giessen-Oudekerk 28, te Giessen-Nieuwkerk 5 en te Sliedrecht 101. Te zamen 268 zielen. Ongetwijfeld voor die dagen een Afgescheiden gemeente van niet geringe omvang!

Ds. Kapteijn vermeldt, dat pas op 23 november 1843, tijdens een kerkeraadsvergadering gehouden ten huize van J.P. Loch te Sliedrecht, voor het eerst notulen worden opgesteld. ‘En wat nog meer bevreemdt,’ zo vervolgt hij, ‘is, dat vóór dien ook het Avondmaal des Heeren niet was bediend.’

Op genoemde kerkeraadsvergadering verschijnt Pieter Broere, die aantoont,

1 Er was enige verwarring ontstaan, doordat Dirk Verheij te Hardinxveld verwisseld was geworden met ‘D. Verheij een arme daglooner te Giessendam, welke... op het request van B. Sterkenburg voorkomt.’

2 H.J. van Dijk (Giessenburg), Een land dat voor geen wateren beeft, Schetsen uit de historie (en voornamelijk uit de kerkhistorie) van de Alblasserwaard, uitgegeven door J.P. van den Tol - 1971 - Dordrecht; pag. 121.

[p. 306]

dat dit in strijd is met Gods Woord en de Formulieren van enigheid. De kerkeraadsleden kunnen niet anders dan verklaren, dat Broere recht gesproken heeft; nog in het laatst van 1843 wordt het avondmaal gevierd.

Het eerste kerkje van de Afgescheidenen te Giessendam, van de achterzijde gezien. De uitbouw is van latere datum.

De kerkeraad gaat maandelijks vergaderen ten huize van diaken (daarna ouderling) J.P. Loch.

Inmiddels zijn de stormen, die het kerkelijk leven der Afgescheidenen in deze jaren in Zuid-Holland beroeren, enigszins aan het temperen; stormen die - voor zover we kunnen nagaan - Giessendam weinig hebben beroerd. Op 1 oktober 1842 is te Gorinchem een begin gemaakt met de reconstructie van de classis Dordrecht-Gorinchem.¹

Het is merkwaardig voor een gemeente als te Giessendam, van welke wij van 1835-1842 nagenoeg niets bemerken in het kerkverband, dat zij in zo sterke mate vertegenwoordigd is op de hierboven reeds genoemde vergadering van 1 oktober 1842. Aanwezig zijn de ouderlingen: Dirk Verheij, J.P. Visser en de diakenen: J.P. Loch, G. van Noordennen en Johannes Conjong.² Met deze vergadering treedt de gemeente in het kerkverband, en reeds spoedig, namelijk op 6 juni 1843, vindt zij het nodig op de classicale vergadering raad te vragen. Ouderling A. van der Zouwen heeft zich onttrokken van zijn bediening in de gemeente en zich gevoegd bij een ‘scheurmakende hoop’.

1 Zie EERSTE DEEL, hoofdstuk 9 en 15.

2 Wij menen, dat deze personen tezamen met oud. A. van der Zouwen en Krijn de Haas in die tijd de kerkeraad vormen.

[p. 307]

Ook daar ‘ageert’ hij als ouderling. Giessendam krijgt het advies met de censuur voort te varen, maar verder melden de notulen der classis niets aangaande deze zaak. Van der Zouwen heeft zich aangesloten bij de Kruisgemeente.

Het is begrijpelijk, dat in de gemeente van meer dan 250 zielen het verlangen wordt gekoesterd, een eigen predikant te mogen bezitten.

In april of mei 1844 wordt de 21-jarige Hendrik Gerard Bömcke uit Amsterdam beroepen. Deze studeert bij ds. S. van Velzen, maar ‘Noord-Holland’ weigert hem te examineren.¹ Na enige onderhandeling besluiten ds. S.O. Los te Rotterdam (praeses van de laatstgehouden provinciale vergadering in Zuid-Holland) en ds. H.A. Leenmans te Schiedam tot het uitschrijven van een buitengewone provinciale vergadering, met als enig agendapunt het examineren van H.G. Bömcke.

De vergadering wordt gehouden op 10 en 11 september 1844 te Gorinchem. Als examinatoren zijn aanwezig - op uitnodiging - ds. A. Brummelkamp en ds. A.C. van Raalte. Behalve deze personen telt de vergadering (slechts) 9 afgevaardigden. Vóór het examen begint is er nog een incident bij het overleggen van de attestatie van de heer Bömcke. Deze blijkt slechts een gewone ‘attestatie van Lidmaatschap’ te zijn. Iets anders heeft de Amsterdamse kerkeraad hem niet willen geven.

Echter:

dezelve was verzelt met eenen brief uit de gemeente onderteekend door elf leden... ten inhoud hebbende getuigenis aangaande vier achtereenvolgende jaren van het gedrag van den Heer Bömcke. Dit getuigenis zeer lofwaardig zijnde en de vergadering bekent zijnde met de oorzaak van de gegevene lidmaatattestatie van de gemeente Amsterdam. Namelijk omdat die gemeente in den tegenwoordigen tijd het examineren afkeurde, (en) althans de handelingen onzer vergadering, waardoor zij terug bleven een behoorlijke attestatie van Classis en gemeente aan den voornoemden perzoon af te geven, zo vond het merendeel der vergadering de attestatie en het getuigschrift voldoende om tot het examen over te gaan.

Toch blijft de vergadering onzeker, want na enige bespreking lezen we:

Nadat over en weer veel gesproken was over de handel van Noord-Holland, is een brief gelezen van den Heer Middel² ouderling van Amsterdam, de welke behelst getuigenis van de handelingen dier kerkeraad omtrent den Heer Bömcke, alsmede een loffelijk getuigenis aangaande den perzoon en zijn gedrag...

Het examen vindt daarna voortgang. Geëxamineerd wordt in de Hebreeuwse en Griekse taal, de exegese; en de candidaat doet een preekvoorstel. Dit alles gebeurt op 10 september en de volgende dag, 's morgens om zes uur (!), wordt het examen voortgezet.

1 Het wordt niet geheel duidelijk, waarom de provinciale vergadering van Noord-Holland het examen tegenhoudt. Ds. S. van Velzen zal hierin ongetwijfeld een belangrijke stem hebben gehad. Bekend is, dat hij uiterst voorzichtig was met het ‘ordenen’ van personen tot de dienst des Woords. Ook is het mogelijk, dat Van Velzen bezwaar had tegen het examineren met ds. Gezelle Meerburg, die in deze tijd buiten het kerkverband staat.

2 H.H. Middel, predikant te Gorinchem van 1845 tot 1850; zie voor hem EERSTE DEEL, hoofdstuk 16.

[p. 308]

Dan wordt candidaat Bömcke geëxamineerd in de dogmatiek, de kerkgeschiedenis, ambtelijke vakken en de kennis aangaande de Heilige Schrift.

De vergadering gaat hierna in comité; de beide examinatoren oordelen ‘met alle vrijheid tusschen God en hun geweten den heer Bömcke te kunnen toelaten tot de H. bediening, maar om eenige kundigheden niet te verliezen en andere versterkt te krijgen, was hun oordeel, dat de Heer Bömcke nog een maand of zes bij hun ter studie moest komen...’.

De Heer Bömcke wordt dan met algemene stemmen toegelaten. Na te zijn binnengeroepen verklaart hij bereid te zijn aan de gestelde voorwaarde te voldoen, tenminste als zijn ouders en de gemeente van Giessendam ermee accoord gaan.

Van de zijde van één der partijen is blijkbaar bezwaar gemaakt, want reeds na ruim zes weken, namelijk op 27 oktober 1844, wordt H.G. Bömcke door ds. G.J. Raidt van Herwijnen, te Giessendam in het ambt bevestigd. Op de classicale vergadering van 5 november 1844 is ds. Bömcke voor het eerst aanwezig.

Ds. Dijksterhuis van Dordrecht stelt echter aan de orde, of aan ds. Bömcke wel zitting kan worden verleend. Het blijkt, dat de Amsterdamse kerkeraad de gang van zaken in Zuid-Holland ten aanzien van Bömcke blijft afkeuren. Daardoor voelde Dijksterhuis zich ook verhinderd, ds. Bömcke te bevestigen. De meerderheid der vergadering wil evenwel aan ds. Bömcke zitting verlenen, hetgeen dan wordt besloten. Men wil deze zaak verder laten rusten ‘en dus maar stil voortgaan, latende de Amsterdammers aan hunne plaats.’

Toch zal er nog een brief worden geschreven aan de Amsterdamse kerkeraad, hetgeen leidt tot een antwoord en repliek, maar daarmee behoort ook deze kerkrechtelijk wat vreemde zaak voorgoed tot het verleden.

Op de classicale vergadering bovengenoemd heeft één en ander nog een kleine moeilijkheid ten gevolge: Dirk Verheij weigert aanvankelijk aan ds. Dijksterhuis de broederhand te geven, daar deze ds. Bömcke niet heeft willen bevestigen. Na enige ‘uiteenzetting liet oud. Verheij zich overreden’ dit alsnog te doen.

Ds. Bömcke is niet lang predikant geweest. De laatste kerkeraadsvergadering die hij bijwoont is die van 19 april 1847. Hij overlijdt op 10 mei 1847 te Hardinxveld (!) op 24-jarige leeftijd. Aan de loffelijke getuigenissen, die Bömcke ontving van zijn Amsterdamse mede-broeders, voegt Kapteijn¹ nog het volgende toe: ‘...de gemeente (was) na slechts twee jaren dien jeugdigen maar uitnemenden dienaar in haar midden gehad te hebben, weer herderloos.’

1 Kapteijn, a.w. pagina 15. Op 10 mei 1847 overlijden er 4 personen in het kleine Hardinxveld, vermoedelijk tijdens een epidemie (cholera?). De overlijdensacte van Hendrik Bömcke vermeldt: oud 24 jaar, ongehuwd, geboren te Amsterdam als zoon van Hendrik Gerard Bömcke, broodbakker en van Kaatje Jansen, beiden wonende te Amsterdam.

[p. 309]

Zijn opvolger, ds. Hessel Meinderts Wiersma,¹ gekomen van Thesinge (Gr.) wordt op 9 april 1848 door ds. H.H. Middel van Gorinchem, te Giessendam bevestigd. Reeds op 26 (28?) oktober 1849 vertrekt hij naar Vrijhoeve-Capelle. Over zijn arbeid te Giessendam is niets bekend.

Gedurende het tijdvak 1835-1869, dat wij in dit boek behandelen, waren verder nog predikant te Giessendam-Neder-Hardinxveld:

P. Wagenmaker, 10 sept. 1854-20 juni 1859

H.A. Jonkman, 6 maart 1860-6 april 1862

W.H. Gispen, 20 juli 1862-13 juli 1864^2

K. Kreulen, 21 aug. 1864-12 aug. 1866

H. Beuker, 25 aug. 1867-3 okt. 1869.

Op 28 juni 1853³ wordt Sliedrecht als een afzonderlijke gemeente geïnstitueerd. Tot die datum kerkten de Afgescheidenen van deze plaats te Giessendam.

In de jaren 1849-1869 - als de gemeente behoort tot de classis Dordrecht (die dan naast de classis Gorinchem bestaat) - vinden wij de volgende ouderlingen als afgevaardigden op de classicale vergaderingen (min of meer chronologisch gerangschikt):

Dirk Verheij, K. van Holten, Jacob Bos, J.P. Visser, C. Westerhout, L. Beeuwkes, M. Broere, B. Hansum, P. de Jong, A. van der Plas, A. van Kleij, J. van der Plas en P. van der Jagt.

Uit het zojuist genoemde tijdvak - 1849-1869 - zijn ons weinig bijzonderheden aangaande ‘Giessendam’ bewaard gebleven. Wij willen hieronder enige zaken noemen, die wij vonden in de classicale notulen.

Op de classicale vergadering van 3 mei 1854 brengen enige afgevaardigden van de classis Rotterdam de vraag naar voren, of hetgeen te Giessendam is gebeurd niet in strijd is met een besluit van de provinciale vergadering in november 1853 gehouden. Op deze vergadering is namelijk goedgekeurd de censuur door de classis Dordrecht geoefend over gemeenten, die tòch predikanten ‘van de richting Brummelkamp tot prediking toelaten.’⁴ En nu heb-

1 Hessel Meinderts Wiersma werd op 3 okt. 1817 geboren te Dantumawoude als zoon van Meindert Sjoerds Wiersma, 44, boer en Grietje Hessels. Hij huwde Helena Pieters Koning. Ook deze predikant overleed jong, nl. te Leiden op 23 nov. 1856, oud 39 jaar.

2 Men zie voor hem: Dr. J.C. Rullmann, Een man van singuliere gaven, Ds. W.H. Gispen (1833-1909), Delft 1933. Over zijn arbeid te Giessendam zijn nagenoeg geen bijzonderheden bekend.

3 In de kerkelijke hand- en jaarboeken wordt abusievelijk vermeld: 28 juni 1852. Kapteijn, a.w. pag. 15: ‘Den 28en Juni van dat jaar (1853) is de kerkeraad voor het eerst vergaderd zonder de Sliedrechtse broeders.’ Men zie ook het volgende hoofdstuk.

4 Vergelijk o.m. hoofdstuk 10: 's-Gravendeel, waar uitvoerig over de ‘Geldersen’ is gesproken. Ook hoofdstuk 18: Heerjansdam.

[p. 310]

ben de afgevaardigden gehoord ‘dat Ds. (S.O.) Los onder zijne leiding èn te Dordrecht èn te Giessendam proponenten van die rigting had laten beroepen, welke ook zoo hier als elders in de gemeenten der Classe van Dordrecht gepredikt hadden.’

Na enige gesprekken, zo lezen we, bekenden ds. Los alsmede de opzieners van Dordrecht en Giessendam ‘uit min doorzigt hierin gedwaald te hebben, dewijl zij meenden dat dit niet op proponenten die toch altijd in deze Provintien moesten onderzocht worden, maar wel op leeraars van die rigting toepasselijk was - doch nu overtuigd door de schriftelijke verklaring onzer Synodale vergadering van 1851,¹ daar alle kerkelijke gemeenschap met Ds. Brummelkamp had opgehouden te bestaan, erkenden zij ter voldoening van de Rotterdamsche Commissie hunnen misslag.’

Daarna valt het besluit: ‘...de Classe zal die beroepen als nog niet approbeeren, maar dit uitstellen tot na den afloop der Synodale vergadering om alsdan naar omstandigheden te handelen.’

Het beroep door Giessendam circa april 1854 uitgebracht op proponent P. Wagenmaker blijft dus liggen tot na de synodale vergadering, gehouden de 8e juni 1854 en volgende dagen te Zwolle. Deze synode brengt gelukkig de vereniging met Brummelkamp c.s. Op de classicale vergadering van 2 augustus worden de beroepen van Dordrecht (prop. C. van Proosdij) en van Giessendam goedgekeurd en op 10 september 1854 wordt P. Wagenmaker² te Giessendam bevestigd.

Op de classicale vergadering van 4 maart 1857 is het voornamelijk de kerkeraad van Giessendam, die bezwaard is over het toelaten van J.J. de Visser als predikant van 's-Gravendeel. Zoals wij reeds in hoofdstuk 10 ('s-Gravendeel) uitvoerig bespraken, concentreerden zich de bezwaren tegen proponent De Visser op zijn overtuiging aangaande de doop, de gemeente Gods, de plaats der wet in het leven der gelovigen en de waarde van zijn eigen ‘bekering’.

Wij lezen in de notulen, dat tijdens genoemde vergadering ‘gisting’ ontstond in verband met het gevoelen van de inmiddels bevestigde ds. De Visser. Vooral ouderling L. Beeuwkes is bezwaard.

Ook deze zaak komt - zij het ook na veel moeite - weer in het reine, zoals wij in hoofdstuk 10 zagen.

In 1860 worden onder meer B. Kersbergen en J. Conjong van de gemeente ‘ontbonden’. Zij hebben zich vermoedelijk aangesloten bij de Kruisgemeente. Ook waren in het jaar 1858 W. de Hoog en anderen ontbonden. Dit laatste was gepaard gegaan met een kanselboodschap, waarbij ds. P. Wagen-

1 Bedoeld worden de notulen (= verslag) van de synode der ‘Christelijk Afgescheidene Gereformeerde Kerk,’ gehouden in 1851 te Amsterdam.

2 Wij kiezen voor de spelling Wagenmaker op grond van de geboorteakte en op grond van het ‘voorwoord’ etc. van P. Wagenmaker in het nog nader te noemen boekje van Dirk Verheij.

[p. 311]

maker onder meer 1 Corinthe 5 vers 11 en 13 had voorgelezen. Vers 13 eindigt als volgt: En doet gij deze boze uit ulieden weg. De predikant had daarna gezegd: ‘...en daarom laten wij los en werpen wij uit W. de Hoog en meer anderen...’.

De Hoog acht zich beledigd, temeer daar hij vóór de aflezing schriftelijk aan één der diakenen had kennis gegeven, dat hij niet langer tot de gemeente wenst te behoren.

W. de Hoog dient bij de kantonrechter te Sliedrecht een aanklacht in en een eis tot schadeloosstelling ‘tot betering van nadeel in eer en goeden naam.’

Maar zijn eis word afgewezen in een uitvoerig vonnis. De rechter overweegt, dat de betreffende predikant niet het oogmerk heeft gehad te beledigen; integendeel de gedaagde ‘heeft vervuld eenen pligt aan zijn ambt verbonden.’ Ook heeft de eiser niet alleen niet bewezen schade te hebben geleden ‘maar zelfs geene aanwijzing heeft opgegeven, welke tot zulk eene gevolgtrekking zouden kunnen leiden...’¹

Op 5 oktober 1864 meldt de gemeente van Giessendam op de classis, dat de afgezette predikant van Gameren Theeuwis de With² zich sedert 21 augustus 1864 met zijn gezin ‘tusschen de gemeente Giessendam en Sliedrecht heeft gezet,’ en tegen het besluit der provincie aldaar ‘tegenover die genoemde Christ. Afgesch. gemeenten de predikdienst waarneemt.’ De With kan in zekere zin de opvolger van ds. B. Sterkenburg worden genoemd. Hij overlijdt op 27 maart 1868. Wij komen op deze zaak in dit hoofdstuk nog terug.

In juni 1866 wekt Giessendam de kerken in de classis op tot het houden van een biddag ‘met het oog op de heerschende cholera en andere oordeelen Gods.’

1 ‘Weekblad van het recht’, 28 maart 1859, N 2046, blz. 3, kolom 2 en 3.

2 Men zie ook EERSTE DEEL, pag. 389, 391-393.

Dirk Verheij (1788-1860)

Kapteijn schrijft,³ dat in het jaar 1856 - dus tijdens het predikantschap van P. Wagenmaker - wordt besloten dat Dirk Verheij des zondagsavonds in een derde samenkomst der gemeente een predicatie zal lezen ‘om de inkomsten te vermeerderen.’

In mei 1860 wordt een aanvang gemaakt met het bouwen van een nieuwe kerk. Deze wordt op 25 november in gebruik genomen en op 10 december 1860 wordt de school geopend in het oude kerkgebouw ‘en daarin een lang gekoesterde wensch der broeders vervuld en hun gedurig gebed verhoord.’

‘De man die van den beginne af aan leiding had gegeven, ja als de ziel van het werk der afscheiding was geweest, en die ook financieel veel had opge-

3 a.w. pag. 16.

[p. 312]

offerd, Dirk Verheij, mocht dat niet meer beleven. Hij is den 3en Juni 1860, een maand nadat het besluit was genomen een nieuwe kerk te bouwen, in den Heere ontslapen.’

Wij willen hier nog een enkel woord wijden aan het leven en de arbeid van deze merkwaardige en wijze man, alsmede aan zijn nagelaten geschriften.¹ Wat dit laatste betreft, wij kennen van hem:²

1.	Gedachtenis. Een laatste woord aan mijne familie en betrekkingen; vermaning en opwekking, om hunne zaligheid uit te werken, ter hunner voorbereiding voor de naderende eeuwigheid.
2.	Een kort verhaal van de leiding in den bekeeringsweg, welke de Heere gehouden heeft met den schrijver D. Verheij etc. Met een voorwoord van P. Wagenmaker, Geref. pred. te Haarlem. Geschreven in den jare 1858.
3.	Eerste bundel gewichtvolle brieven van Dirk Verheij etc.
4.	Tweede bundel gewichtvolle brieven van Dirk Verheij etc.

Dirk Verheij werd in 1788 te Werkendam geboren. Zijn jeugd bracht hij aldaar door; later woonde hij te Hardinxveld. Wij krijgen de indruk, dat Verheij niet onbemiddeld was. Bij enige processen staat: zonder beroep. Vermoedelijk heeft hij na 1835 als ‘rentenier’ zijn krachten gewijd aan de gemeente van Giessendam, inzonderheid tijdens vacatures.

In januari 1824, dus op 35-jarige leeftijd huwt hij te Wijk, in het Land van Altena, Antonia Roose.

Hij overlijdt zoals reeds gezegd in 1860, zijn vrouw begin 1856.

De eerste indruk, die de geschriften van Verheij op de lezer maken, doet wellicht vermoeden, dat hij vroeger of later in het kamp der Kruisgezinden is terechtgekomen, maar het tegendeel is waar. Verheij is door alle moeilijkheden en stormen heen een steunpilaar - want zo mogen we het wel zeggen - geweest èn gebleven van de Afgescheiden gemeente te Giessendam. Evenwel zetten wij bij sommige woorden van hem een vraagteken. Het is gemakkelijk, misschien ook goedkoop te zeggen, dat hij een kind van zijn tijd was. Want daarmee is hij beslist niet getypeerd. Wel is tekenend voor zijn geschriften, met name zijn brieven aan ‘bekommerde zielen’ dat de twijfel zulk een grote plaats in zijn denken inneemt. Evenzo het steeds zoeken in eigen zieleleven naar kenmerken der genade. Anders gezegd: wij menen, dat Verheij niet goed het verschil heeft gezien tussen het geloven in de Vader, de Zoon en de Heilige Geest èn ‘het geloven dat hij geloofde.’

Anderzijds moet het ons in de eerste plaats iets zeggen, dat een predikant als P. Wagenmaker, die na Giessendam de kerken van Haarlem, Vlaardingen,

1 Vergelijk ook EERSTE DEEL, pag. 320-322. Wij hebben daar een afbeelding van hem afgedrukt. Wij vragen ons wel af, in hoeverre de pentekening gelijkend is.

2 Wij raadpleegden van 1 en 2 een negende druk, Sneek 1896; van 3 en 4 een zevende druk, z.j. uitgegeven door J. Bantz te Gorinchem. Het geheel omvat 260 bladzijden.

[p. 313]

Rotterdam en Hilversum met ere heeft gediend, een woord van aanbeveling gaf bij ‘Gedachtenis’ en ‘Een kort verhaal’. Wagenmaker schreef onder meer, dat Verheij aan zijn ‘medereizigers naar de eeuwigheid’ wil mededelen, welk een liefde, genade en ontferming de Here hem bewezen heeft. In de tweede plaats: veel in het door Verheij in het onder 1. en 2. genoemde, mag als gezond worden bestempeld. Bij hem geen bijzondere openbaringen, geen gezichten, maar steeds een verwijzen naar het Woord van God.

‘Gedachtenis’ geeft in 22 bladzijden een ernstige opwekking de HEERE te dienen.

Het bestek van dit boek laat niet toe veel te zeggen van de beide brievenbundels.

Vastgesteld moet worden, dat Verheij, bij al z'n twijfelingen en ook bij zijn pogingen anderen daarvan te bevrijden, te weinig grijpt en wijst naar de genademiddelen. Slechts zelden spreekt hij over de bediening van het Woord en de sacramenten. Alleen aan het eind van zijn leven noemt hij tweemaal de preken van ds. Wagenmaker. Hij is door deze preken bijzonder gesterkt geworden - ongetwijfeld is hij een groot vriend van laatstgenoemde geweest.

Zijn godsdienstige ervaringen zijn ook te zeer individueel; bijna nooit schrijft hij erover zich te verblijden te midden van en met de gemeente van Christus.

Verheij moet een groot liefhebber zijn geweest van de ‘oude schrijvers’. Hij wekt op de werken van Comrie, Erskine, Boston, Owen, Th. Shephard, Hellenbroek, Schortinghuis en Sicco Tjaden te lezen; ds. Johannes Groenewegen wordt bij herhaling geciteerd. In 1857 schrijft hij: ‘...al de nieuw uitgekomene boeken welke niet van den ouden stempel, van over de honderd jaren zijn, heb ik afgeschaft...’.

‘Een kort verhaal’ - omvang 48 pagina's - spreekt van Verheij's grote zielestrijd van zijn 14e tot zijn 21e jaar. Gedurende die jaren, zo schrijft hij, had hij geen kennis aan de Heere Jezus Christus. Op 15 januari 1827, dus op 39-jarige leeftijd, werd hij ‘onverwachts met angst en schrik aangedaan.’ Maar hij vond vertroosting en kracht in Jesaja 43 vers 25: Ik (zegt de HEERE), Ik ben het die uw overtredingen uitdelg om Mijns naams wille, en Ik gedenk uw zonden niet. ‘Nu gevoelde ik dat de banden van het ongeloof en (de) twijfeling verbroken werden, en nu geraakte ik voor mijzelven in de volle verzekering dat God mij om Christus wille alle mijne zonden vergeven had...’

Toch stormt het ook daarna nog vele malen in de ziel van Verheij: ‘...benauwde stikdonkere nachten van duisternis... schrikkelijke aanvallen over dood en eeuwigheid... dan weder vleeschelijke begeerlijkheden en lusten...’.

Maar eindelijk breekt in zijn leven het volle licht der genade door. Op één van de laatste bladzijden van ‘Een kort verhaal’ lezen we:

Twee van de grootste wonderen zijn mij wel eens voorgekomen, die er hier op aarde gebeurd zijn, namelijk deze: vooreerst dat Gods Zoon mensch werd, op

[p. 314]

aarde kwam, ons vleesch en bloed aannam, zich zelven overgaf aan hoon, smaad en alle lijden, ja den toorn Gods Zijns Vaders moest dragen, den smartelijken kruisdood stierf, om vervloekte zondaren van den vloek en den eeuwigen dood te verlossen.
En het tweede wonder: dat de vijandige en verdoemelijke zondaar voor God, door den Heiligen Geest bewerkt en weder met God bevredigd en in de zalige gunst en familjare gemeenschap met een drieëenig, volzalig, algenoegzaam God op het nauwst vereenigd wordt, en eenmaal in eene eindelooze eeuwigheid, zich in God verheugen zal, en Vader, Zoon en Heilige Geest eeuwig verheerlijken.

II - De ‘Vereenigde Christelijke Gereformeerde Gemeente met de Synode van Dordrecht 1618 en 1619 te Giessendam en Sliedrecht’

Wij zullen haar - zoals we reeds schreven - de Kruisgemeente (van Giessendam c.a.) of de gemeente van ds. B. Sterkenburg noemen.

Over deze gemeente is reeds het één en ander gepubliceerd:

F.L. Bos, Kruisdominees; daarvan pag. 81-88 (‘De man van de derde mogelijkheid’);

H.J. van Dijk, Een land dat voor geen wateren beeft; pag. 101-105, 110, 131-133;

H.M. Stoppelenburg, in: Kerkhistorische Kroniek, 3e jrg. no. 3, 4e jrg. no. 2, 6e jrg. no. 3 en 9e jrg. (1972), no. 2;

EERSTE DEEL, pag. 122-123.

Wij menen, dat het niet nodig is, alles te herhalen, wat in het bovenstaande wordt genoemd. Liever willen we naast het maken van enige samenvattende opmerkingen, een aantal niet eerder gepubliceerde bijzonderheden vermelden.

Ds. Bastiaan Sterkenburg (1809-1900)

[p. 315]

Bastiaan Sterkenburg werd op 3 januari 1809 te Almkerk geboren. Na enige studie in de theologie, zowel te Leiden als te Groningen - waarbij geen examens zijn afgelegd - gaat hij oefenen en komt begin 1840 in aanraking met een gezelschapskring te Giessendam. Reeds in april 1840 sticht men met elkaar een gemeente, die te Giessendam 61 volwassenen met 57 kinderen telt, en te Sliedrecht 17 volwassenen en 9 kinderen.

Er worden aanvankelijk iedere zondag godsdienstoefeningen gehouden onder meer ten huize van weduwe Govert Tromp en haar zoon Huig Tromp, zoals wij in hoofdstuk 4 reeds zagen. Daarna wordt er een schuur tot kerk ingericht, terwijl het aangebouwde huisje Sterkenburg tot pastorie dient. Nadat hij in 1841 te Gorinchem is gehuwd en er kinderen zijn geboren, wordt er in deze pastorie ‘Buitendams verwijderd van de dijk no. 98’, waar imen moet leven van de geef, armoede geleden. Sterkenburg gaat eind 1845 naar Nieuwerkerk op Duiveland. De kerkeraad van de Afgescheiden gemeente te Giessendam schrijft dan: ‘Na een treurig verblijf van weinige jaren is hij in een armoedige toestand naar een dorp in Zeeland vertrokken.’¹

Mede vanwege de vervolging wendt de gemeente van Sterkenburg zich circa 27 april 1840 tot de Koning met een request teneinde ‘in de burgerlijke maatschappij’ te worden erkend.

Het verzoekschrift luidt als volgt (wij laten enige niet belangrijke gedeelten weg).

Aan Zijne Majesteit den Koning!
Sire,
De ondergeteekenden ingezetenen van Giessendam en Sliedrecht, provincie Zuid-Holland, nemen de vrijheid met gepasten eerbied tot Uwe Majesteit te naderen en dit om de navolgende redenen.
Zij behoren allen tot diegenen, welke zich volkomen in alle deelen en zaken vereenigd houden met de op Gods woord gegronde van ouds Gereformeerde Leere, welke vastgesteld is en verbindend gehouden op de Synode van Dordrecht 1618 en 1619.
Welke Leer is aangenomen geweest door alle de Leeraars en Hoogleeraars van de van ouds Gereformeerde Kerk en door Uwe Majesteit beloofd is te zullen beschermen en beveiligen, maar welke verbindende kracht is ontbonden op de Synode van 's-Gravenhage 1816, derhalven behooren zij tot geene van de thans door Uwe Majesteit erkende kerkgenootschappen.
Maar zijn volgens Gods woord en hunne geloofsbelijdenis verpligt zulk eene vereeniging en kerkelijke gemeenschap van het thans door Uwe Majesteit erkende Hervormde kerkgenootschap op te zeggen, tot zoo lang zulk een genootschap mocht wederkeeren tot de van ouds Gereformeerde leer, vastgesteld op de Synode van Dordrecht, hetgeen zij vurig wenschen, daar zij, die het Sion Gods bemin-

1 Vanwege de vele boeten zijn de eerste jaren voor de Kruisgemeente zeer bewogen geweest. H.P. Scholte had weinig waardering voor Sterkenburg. Hij schrijft dat laatstgenoemde eerst te Leiden en later te Groningen ‘zijn fortuin’ heeft gezocht. En dat Sterkenburg ‘eenige menschen te Giessendam en omstreken bewogen heeft om hem een zoogenaamd ambtsgewaad te verschaffen en hem als leeraar aan te nemen.’ In ieder geval heeft Sterkenburg noch te Giessendam, noch te Haarlem zijn ‘fortuin’ gevonden. Hij heeft vaak in bittere armoede geleefd.

[p. 316]

nen en liefhebben, tot hunne droefheid hebben moeten zien, dat hunne synode van Dordrecht nagenoeg twee honderd jaren verbindend stand gehouden heeft, door de Synode van 's-Gravenhage is ontbonden.
Zoo heeft naar hun oordeel het thans door Uwe Majesteit erkende kerkgenootschap opgehouden eene vereenigde Gereformeerde Kerk te zijn met de Leerregels van de Dordrechtsche Synode, welke mannen van naam daar in den boezem der ware Hervormers vergaderd waren. Derhalve houden zij zich vereenigd met de Synode van Dordrecht, omdat zij volgens hunne conscientie en naar Gods Woord geen voedsel vonden voor hunne onsterfelijke zielen; geene openbare belijdenis en verkondiging van hun geloof; geene kerkelijke instelling, overeenkomende met hunne geloofsbelijdenis, in eene van de thans door Uwe Majesteit erkende kerkgenootschappen.
Zij zijn onderling vereenigd in hetzelfde geloof, waarin zij openbare belijdenis doen met de van ouds bekende en ook door Uwe Majesteit erkende Formulieren van Eenigheid der Christelijke Gereformeerde kerk in Nederland.......¹ Ten gevolge van die geloofsvereeniging zijn zij in hunne conscientie voor God verpligt om gemeenschappelijk hunnen godsdienst uit te oefenen, al ware het dat de dood of eenige ligchamelijke straffe daaraan verbonden ware en die Goddelijke instelling te onderhouden, welke de Heere in Zijn Woord heeft bevolen. Zij wenschen op niets terug te komen, op alles wat daarover van onderscheidene kanten is voorgevallen. Vergetende hetgeen dat achter is, wenschen zij zich uit te strekken naar hetgeen dat voor ligt, om met alle bescheidenheid en Christelijke oprechtheid te jagen naar het wit der prijs der roeping Gods, die van boven is in Christus Jezus en zich te oefenen om een onergerlijke conscientie te bewaren voor God en menschen.
Daarom is het ook hun hartelijke begeerte om niet langer in verschil met Uwer Majesteits Gouvernement te leven en in de noodzakelijkheid te verkeeren met politie en regtbanken in aanraking te moeten komen ten gevolge hunner godsdienstoefeningen............
Daarom hebben zij ook lang gehoopt op eene gunstige uitslag van zaken wegens Art. 191 van de Grondwet.
Opdat het dan openbaar zij aan Uwe Majesteit, dat zij geen nieuwe godsdienstige gezindheden hebben aangenomen, maar ten naauwsten en volkomen zich vereenigd houden met de van ouds erkende Gereformeerde Leer, vastgesteld in de Synode van Dordrecht 1618 en 1619, hebben zij het noodig geoordeeld zich tot Uwe Majesteit te moeten wenden, met de navolgende verklaring en verzoek. 1e. De Formulieren van Eenigheid bovenvermeld houden zij in alle stukken voor de uitwendige kerkelijke eenheidsbanden..........
2e. Dat zij ten gevolge daarvan tot hunne opzieners verkozen hebben en ter erkenning als zoodanig aan Uwe Majesteit voorstellen:
B. STERKENBURG, vroeger gestudeerd te Leijden, maar wegens gemoedelijke bezwaren in de leerwijze en de ontbinding van de eenheidsbanden in het eedsformulier, zich vereenigd houdt met de van ouds Gereformeerde Leer, vastgesteld in de Synode van Dordrecht 1618 en 1619; A. MULTUM te Giessendam; C. WESTERHOUT te Sliedrecht. De eerste mede ter prediking van het Evangelie en ter bediening der Sacramenten. De twee laatste(n) als regerende ouderlingen, benevens T. HUIJSMAN te Giessendam, J.P. LOCH te Sliedrecht, beiden diakenen; A. van Houwelingen Az kerkmeester te Giessendam en A. Leenman te Sliedrecht, H. Tromp, kerkopziener te Giessendam.
3e. Dat (zij) ten gevolge van dien een huishoudelijk reglement in gereedheid hebben gebracht,.............
4e. Dat zij geen aanspraak maken op eenige goederen of inkomsten van de door Uwe Majesteit erkende kerkgenootschappen...

1 volgt een opsomming van de belijdenisgeschriften en liturgische formulieren van de Gereformeerde kerken.

[p. 317]

5e. Dat zij... nu reeds vier jaren hunne eigene armen hebben onderhouden en nu door des Heeren gunstige beschikking een gebouw hebben ingerigt, geheel geschikt voor hunne gemeenschappelijke godsdienstoefeningen, met een zeer geschikte woning voor predikant, staande in een stil gedeelte van het dorp Giessendam, afgezonderd van den weg of dijk No. 98.
Daar het hen gedurig wordt voorgesteld door het plaatselijk bestuur en Regtbank, waarom zij geene vrijheid aanvragen, zoo willen zij in deze hun geloof oprecht belijden, vrijheid te hebben verkregen van den Koning der Koningen Jezus Christus, om Hem te belijden naar Zijne leer en die der Apostelen en Propheten, hunne handelingen te richten naardien het gebod des Heeren hun op het harte legt: Staat dan in de vrijheid, met welke U Christus vrijgemaakt heeft....... Ten gevolge dezer oprechte en duidelijke verklaring is het hun ernstig verzoek volgens hunne Formulieren van Eenigheid met hunne kerkelijke inrigtingen als eene Vereenigde Gereformeerde Gemeente met de Synode van Dordrecht 1618 en 1619... gelieve te erkennen¹...

De ondertekening van het request is als volgt:

Personen woonachtig te Giessendam:

B. Sterkenburg (ter prediking)

A. Multum met 4 kinderen^2 *

Tijs Huijsman met 2k.

Catrina Cornige

Cornelia Stijnis

Aantje Boer

Eliesabet Gersie

Christiana van Wijngaarden

Pietertje van Noordennen

Leendert van Houwelingen

Gerrit van Houwelingen en 1k.

Kundertje de Kijzer *

Grietje Tromp

Seijgje Brandwijk

Jenneke van de Koppel

Geertrui van Muylwijk

Reijer Verspuij

Huig van Noordennen met 6k.

Neeltje de Koning

Jannigje de Krei

Jan Az. van Houwelingen met 1k.

Dirk Verheij met 2k.^3

Annigje Kooi *

Neeltje van de Griend

Pieter van den Berg met 1k.

A.L. van Houwelingen

Adriaan van der Vlies met zijn vrouw

Klaas Koppelaar met 6k.

Geertje Verheul

C. Verheij

Jan Kamsteeg met 7k.

Marigje van Houwelingen

Pleuntje de Krijger

Geertrui van Wijngaarden met 1k.

Annigje van der Vlies

Neeltje Jongkind

Teunis Minkeles met 1k.

Arie de Keizer met 3k.

Klaas Kamsteeg

Huig van Wijk met 3k.

Cornelis Brand

Giel Huisman

Hendrik de Kijzer met 1k.

Pleuntje Multum

Arie van Houwelingen met 2k.

A. de Gelder

Cornelis van Houwelingen met 2k.

Arie van Wijngaarden

Pieter Bakker met 2k.

Andries van Houwelingen met 1k.

Huig Tromp met 3k.

Jacob van Wijk

Marigje van Houwelingen

Geertrui Multum

1 Bedoeld is: men verzoekt te worden erkend. Ook verder kan er op de tekst van het verzoekschrift taalkundig wel één en ander worden aangemerkt. Met de naam zal men hebben bedoeld: een Gereformeerde gemeente verenigd met de Synode van Dordrecht etc.

2 * voor de naam betekent: kort daarna overgegaan naar de Christelijke Afgescheiden gemeente te Giessendam c.a.

3 Niet te verwarren met Dirk Verheij, wonende te Hardinxveld, de bekende ouderling van de Afgescheiden gemeente.

[p. 318]

Hendrieka de Ling met 1k.

Pieter de Lange met 3k.

Klaas Leenman met 4k.

Cornelia van Houwelingen

Jannigje van de Donk

Lijsje Boer

Personen woonachtig te Sliedrecht:

C. Westerhout *

J.P. Loch *

A. Leenman *

Arie de Waard *

Janna Lagerweij * met 4k.

Lijntje Vuik

Pietje Bakker

H. Boer

Arie Versteeg *

Grietje den Ouden *

Sijm(e) Kroon

W. van der Vlies

L.B. Binnema met 3k.

Willem Pijl

Jakob Kroon * met 2k.

Jan Kraaijeveld *

Kornelis Bisschop

De burgemeester van Giessendam, N.F. van Steenbergen, schrijft naar aanleiding van het request op 25 mei 1840 aan de gouverneur van Zuid-Holland onder meer het volgende.

Dat de meeste ondertekenaars van het request alhier, alleen door den invloed, die de bedoelde Sterkenburg op die menschen schijnt uit te oefenen, tot deze vereeniging zijn toegetreden en alleen zeer enkelen uitgezonderd, tot den geringen, zelfs behoeftigen en armoedigen stand en vooral ook tot de minst verlichte klasse dezer gemeente behooren, gelijk de vele handmerken dergenen, welke niet kunnen schrijven¹, genoegzaam aanduiden, waarbij komt dat sommige vrouwen alleen op aandrang harer echtgenooten en om de rust in het huisgezin te bewaren, zich hebben laten bewegen, haren naam of een kruisje op het request te stellen.
Dat er onder de adressanten velen zijn, die niet van het Hervormd Kerkgenootschap zijn afgeschreven en dat, hetgeen de zaak zonderling maakt, Sterkenburg en zijn aanhangers, zooals ik ben geinformeerd, zich uitdrukkelijk tegen zoodanige afscheiding verklaren, niettegenstaande zij dit toch met de daad toonen te doen...

In het request - onder ten 3e. - wordt vermeld, dat de gemeente een ‘huishoudelijk reglement’ of een kerkenorde ‘in gereedheid’ heeft gebracht.

Het is interessant op te merken, dat dit reglement nagenoeg gelijkluidend is aan dat van de Afgescheiden gemeente te Utrecht².

Enige belangrijke wijzigingen zijn, dat Sterkenburg c.s. spreken van: ‘De aanneming tot lidmaten der gemeente geschiedt op belijdenis des geloofs of op de belijdenis der Waarheid...’; en ‘De kinderen die gedoopt zijn zullen naarstiglijk onderwezen worden in de leer des genadeverbonds, opdat zij in de leer der Waarheid van den Drieëenigen God, in Wiens naam zij gedoopt zijn, mogen opgevoed worden en zoo zij de beteekende zaak des Doops door Gods genadig voornemen in Christus Jezus mogen deelachtig geworden zijn van de inwendige roeping en trekking des Geestes in de be-

1 Van de 78 personen, tekenden 28 met een kruisje.

2 Opgesteld door ds. H.P. Scholte; vergl. EERSTE DEEL, bijlage 4.

[p. 319]

keering des zondaars, alzoo met de gemeente den dood des Heeren mogen verkondigen in het H. Avondmaal’.

Bos¹ merkt op: ‘De “ligging” der kruisgezinden komt hierin, voordat er van eenig kerkelijk verband met die groep sprake is, reeds duidelijk openbaar.’

Het bovengenoemde request wordt door de landsregering van de hand gewezen, aangezien de verzoekers niet hebben voldaan en voldoen aan het koninklijk besluit van 5 juli 1836.

Tengevolge daarvan gaat - zoals we zagen in hoofdstuk 4 - de stroom der boeten onverminderd door.

Sterkenburg betaalt de boeten niet en wordt op 31 december 1840 te Gorinchem gegijzeld. Reeds op 4 januari 1841, geeft Koning Willem II opdracht deze maatregel onmiddellijk op te schorten. Op 6 januari wordt Sterkenburg uit de gijzeling ontslagen.

Nadat hij, reeds enige dagen daarna, bij de Koning op audiëntie is geweest, worden bij koninklijk besluit van 9 januari 1841 de voorwaarden voor erkenning en toelating van Afgescheiden gemeenten aanmerkelijk verzacht.² Met een verzoekschrift gedateerd 20 maart 1841 wendt de groep Sterkenburg zich opnieuw tot de Koning.

Wij moeten er van afzien, dit request, dat tamelijk uitvoerig is, hier geheel of gedeeltelijk weer te geven. Dezelfde gedachten als in het verzoekschrift van april 1840, komen ook in dit stuk naar voren. Het blijkt, dat de gemeente nu tevens een aantal leden te Hardinxveld telt. Men houdt nadrukkelijk vast aan de naam ‘...Gereformeerde Gemeente...’.

Echter: over het huishoudelijk reglement wordt niet meer gerept; in de plaats hiervan is getreden de Dordtse kerkenorde.

Een belangrijk element is ook het volgende.

In april 1840 bestaat de kerkeraad naast B. Sterkenburg uit:

Aart Multum, Cornelis Westerhout ouderlingen; Johan Peter Loch, Tijs Huijsman diakenen.

Op 20 maart 1841 hebben de ouderlingen alsmede diaken Loch zich reeds aangesloten bij de Afgescheiden gemeente van Giessendam³. De kerkeraad van de Kruisgemeente heeft dan de volgende samenstelling:

ds. B. Sterkenburg;
Klaas de Jong, Reijer Verspui ouderlingen;
Kornelis Bisschop, Dirk Sluimer diakenen.

Ook een aantal andere leden is overgegaan naar de Afgescheiden gemeente. De Kruisgemeente heeft een flinke aderlating ondergaan.

Na een nieuwe audiëntie etc. en na een niet geringe ambtelijke correspondentie maakte de Koning na 27 maart 1841 aan zijn ministers zijn ‘verlan-

1 Bos, a.w. pag. 84.

2 Bos, Archiefstuken IV, pag. 421.

3 Over het aftreden van diaken Tijs Huijsman zijn geen bijzonderheden bekend.

[p. 320]

gen kenbaar’... ‘dat, ofschoon deze afgescheidenen niet erkend zijn, echter maatregelen worden genomen om hen niet te bemoeilijken en om hen voor vervolgingen vrij te waren, in afwachting dat over hun erkenning als gemeente zal zijn uitspraak gedaan.’

De regering blijft echter staan op het standpunt, dat zij niet kunnen worden erkend onder een naam waarin het woord ‘Gereformeerde’ voorkomt. Maar bij koninklijk besluit van 26 mei 1841 wordt bepaald, dat zij als ‘bijzondere personen... boven het getal van twintig ‘Godsdienstig’ mogen tezamen komen, indien zij daartoe vergunning vragen bij het plaatselijk bestuur. Hoewel er geen enkele aanwijzing is, dat door de leden van de Kruisgemeente deze weg is ingeslagen, weten we toch, dat genoemde gemeente, hoewel niet door de regering erkend, na mei 1841 niet meer is bemoeilijkt in de uitoefening van haar godsdienst.

De gemeente van ds. Sterkenburg zoekt na al deze gebeurtenissen contact met andere Kruisgemeenten. En op de ‘algemene vergadering’ van deze gemeenten, gehouden op 4 en 5 juni 1844 te Linschoten, zijn als afgevaardigden van ‘Giessendam’ aanwezig: ds. B. Sterkenburg en Arie van der Zouwen, ouderling¹.

In het najaar van 1845 wordt Sterkenburg te Nieuwerkerk op Duiveland beroepen en circa 1 december vertrekt hij uit Giessendam.²

Nog een enkele woord over de verdere lotgevallen van de Kruisgemeente te Giessendam.

In maart 1846 ontvangt zij een nieuwe predikant: Willem Coenraad Wust,³ gekomen van Den Helder.

1 Eerder ouderling van de Afgescheiden gemeente te Giessendam c.a. Men zie voor hem ook blz. 304 en 306 van dit hoofdstuk.

2 Voor het verdere leven van Bastiaan Sterkenburg verwijzen we naar de reeds genoemde literatuur. Ongetwijfeld heeft Sterkenburg in zijn omgeving: Alblasserdam, Bommelerwaard en Zeeland grote invloed gehad. Wij mogen hem een belangrijke Kruisdominee noemen. Sterkenburg en de zijnen werden in Zeeland nog vervolgd tot in het jaar 1846. In 1851 wordt hij predikant te Haarlem. Na allerlei conflicten wordt Sterkenburg door de Kruisgezinden afgezet. Enige jaren later preekt hij veelvuldig in de Bommelerwaard. In 1864 is Papendrecht zijn woonplaats; in 1866 Amerongen, waar hij een boerderijtje heeft, dat door brand wordt verwoest. Na 1889 sticht Sterkenburg een aantal ‘samenkomsten’ of ‘vergaderingen’, zonder daarbij kerkformatie te beogen. In 1888 vestigt hij zich te Alblasserdam-Kinderdijk, waar een ‘gereformeerde samenkomst’ wordt gesticht. Hij overlijdt aldaar op 18 januari 1900, op 91-jarige leeftijd.

3 Willem Coenraad Wust - ook Wüst - geboren op 12 aug. 1807 te Utrecht en overleden op 18 nov. 1886 te Amsterdam, heeft een zeer bewogen leven gekend. Bos (Kruisdominees) wijdt aan hem 26 bladzijden. Eén van de meest merkwaardige dingen in zijn leven is het ‘pendelen’ tussen Nederland en de Verenigde Staten. Vanuit Giessendam gaat hij midden 1848 met andere zuidhollandse emigranten naar een gebied ten zuiden van Chicago, Ill. In 1850 wordt Wust weer beroepen door de Kruisgemeente te Giessendam. Midden 1854 gaat hij voor de tweede maal naar de U.S.A., nl. naar Buffalo; daarna is hij predikant te Rochester en te Lodi, N.J. Begin 1879 halen enige Bakkeriaanse gemeenten (genoemd naar Daniël Bakker) hem naar Nieuw-Beijerland. In mei 1881 steekt hij - na een beroep van zijn oude gemeente Lodi - vanuit Rotterdam voor de derde maal de Oceaan over. Hij is dan bijna 74 jaar. Na zijn emeritering in 1883 gaat Wust in 1885 terug naar het vaderland, waar hij, zoals reeds gezegd, in 1886 overlijdt.
Bij Bos, Kruisdominees, pag. 81, wordt gesproken over "talrijke brochures" van zijn hand verschenen. Onder meer: "Mijn 42-jarige loopbaan... (1882)".

[p. 321]

De consulent van Giessendam, de bekende C. van den Oever te Rotterdam, heeft echter geweigerd de beroepsbrief te tekenen, en acht zich zelf ook nadat Wust te Giessendam is gekomen, nog als zodanig in functie.

Wust, zo zegt Van den Oever, is niet zuiver in de leer.

De moeilijkheden in de classis Rotterdam stapelen zich reeds spoedig op. In die stiuatie vat Wust het plan op zijn gemeente vaarwel te zeggen en naar de Verenigde Staten te gaan. Dit wekt verontwaardiging in zijn eigen gemeente. Ouderling A. van der Zouwen en diaken P. Bosman gaan naar Rotterdam, om de ‘consulent’ te raadplegen.

Deze besluit ‘als praeses van de classis en consulent van de gemeente Giessendam’ Wust te schorsen.

Zijn gemeente kiest in meerderheid zijn zijde. Ouderling Van der Zouwen echter staat aan de kant van Van den Oever.

Als de ‘algemene vergadering’ op 16 maart 1847 te Rotterdam bijeenkomt, vindt zij op haar tafel brieven van ouderling P. Bakker en het lid Jan Rietveld. Beiden staan kennelijk tegenover ds. Wust. De algemene vergadering bevestigt de schorsing, en als zowel Wust als zijn medestanders zich aan dit besluit niet onderwerpen worden zij ‘afgesneden van de gemeente.’

Dit geschiedt op de algemene vergadering van 28 maart 1848.

Onder leiding van Wust vertrekt dan een een deel der gemeente naar Noord-Amerika.

Reeds in 1847 was opgemerkt, dat de meeste leden van de Kruisgemeente te Giessendam zich niet officieel hebben afgescheiden van de Hervormde kerk. Ook dit wordt door het kerkverband onaanvaardbaar geacht.

In 1848 verzoeken 15 leden van de Kruisgemeente verbonden te blijven aan de ‘vereenigde Gereformeerde gemeenten onder het kruis.’ Maar na 1848 zien wij geen afgevaardigden van enige gemeente te Giessendam meer op de algemene vergadering van de Kruisgezinden.

Van 1850 tot 1854 is W.C. Wust voor de tweede maal predikant van de Kruisgemeente Giessendam. Maar het valt hem niet mee. De gemeente is door de prediking van een rondreizend oefenaar,¹ volbloed antinomiaan geworden. Midden 1854 gaat Wust voor de tweede maal naar de Nieuwe wereld. Hij schrijft dat ‘de leden (der gemeente) in hun groote verlichting voor de kerkedienst hun beurs dicht houden.’

1 Wellicht: Woutherus Bekker. Men zie voor hem EERSTE DEEL, pag. 351, noot 1, waar hij abusievelijk Jan Bekkers wordt genoemd. Ook: Kerkhist. Kron., 4e jrg. no. 4, blz. 43 en J.C. Rullmann, De strijd voor kerkherstel, Kampen 1928 (3e druk), pag. 78 en 89.

[p. 322]

In augustus 1864 ontvangt de steeds buiten alle kerkverband levende gemeente een voorganger in Theeuwis de With, die in het jaar 1863 was afgezet als predikant van de Afgescheiden gemeente te Gameren. Hij overlijdt te Giessendam op 27 maart 1868, oud 54 jaar.¹

Ons overzicht van de ‘gemeente van ds. B. Sterkenburg’ nadert zijn einde. Het is een droef relaas geworden.

De laatste predikant - tot nu toe - was Rijk Grüntke, in 1877 gekomen van de ‘Vrije Gereformeerde gemeente’ te Hasselt. In 1882 keerde hij naar Hasselt terug. In die tijd noemde men zich Oud-Gereformeerde gemeente.

Na in 1908 te zijn gehalveerd, bestaat zij tot vandaag onder de naam: Vrije Gereformeerde gemeente. Zij onderhoudt relatie met enige andere vrije gemeenten, zoals te Rijssen en te Aalburg (N.-B.).

1 Men zie voor hem EERSTE DEEL, pag. 391-393 en bladzijde 311 van dit hoofdstuk. Wij vinden de spellingen Theeuwis, Theewes, Theewes (Egberts) de With.