De Afscheiding van 1834. Deel 2. De classis Dordrecht c.a.

[p. 267]

Hoofdstuk 19
Zwijndrecht

Te Zwijndrecht heeft een kleine Afgescheiden gemeente bestaan van 1836 tot 1843.

In de hoofdstukken 2, 3, 5 en 6 (paragraaf 8) hebben we hierover reeds één en ander vermeld.

Hoewel er in 1836 reeds sprake is van een ouderling, die de provinciale vergaderingen bezoekt, vinden wij in de lijst der teksten van ds. H.P. Scholte dat deze op 13 april 1837 de kerkeraad bevestigt.

Zoals we zullen zien, wordt de gemeente begin 1843 feitelijk ontbonden. Enige van de overgebleven leden sluiten zich dan aan bij Dordrecht. Maar zij blijven - zij het wellicht onregelmatig - ook te Zwijndrecht vergaderen. Althans vanaf 1846 vinden we hierover gegevens.

In het Aardrijkskundig Woordenboek van Van der Aa - 1851 - lezen we: ‘De kerk der Christelijk-Afgescheidenen heeft toren noch orgel.’

Wij komen op deze zaken nog terug.

Zwijndrecht bestond reeds in het jaar 1006; zij is door de eeuwen heen altijd een belangrijke plaats geweest door haar ligging: een veer naar Dordrecht en een weg naar Rotterdam.

De burgerlijke gemeente bestond circa 1836 uit het dorp Zwijndrecht en een aantal polders: Noordpolder, Buitenland, Polder van Zwijndrecht, Meerdervoort, Kort-Ambacht, Groote Lindt en Hendrik Ido Ambacht.

Het geheel omvatte 402 huizen met 439 huisgezinnen en 3000 inwoners. De gemeente Zwijndrecht is dus in deze jaren aanmerkelijk groter dan dorpen als Barendrecht en Heerjansdam. Wij moeten dit verklaren uit een voor die tijd reeds flinke industrie. In Zwijndrecht waren circa 1851: 4 zoutketen, 1 flessenfabriek of glasblazerij, 1 fabriek van vensterglas, stolpen en glazen dakpannen, 3 scheepstimmerwerven, 1 brouwerij, 1 chocoladefabriek, 1 korenmolen en 3 olie- of trasmolens. Daarnaast waren de warmoezerij en de tuinderij middelen van bestaan.

De Hervormde kerk omvat 1800 zielen.¹ Ook zijn er Evangelisch-Luthersen en Rooms-Katholieken; dezen kerken in Dordrecht.

Aangaande de Christelijke Afgescheidenen - 60 in getal - merkt Van der Aa op, dat deze behoren tot een afzonderlijke secte. Zij worden naar hun

1 Abraham Hellenbroek was er predikant van 1691-1694.

[p. 268]

stichter Christoffel Muller - uit Puttershoek - Mullerianen genoemd.

Wij willen deze grove onjuistheid even signaleren. Zonder in een behandeling van de secte der Zwijndrechtse Nieuwlichters¹ te kunnen treden, aangezien dit geheel en al buiten het bestek van ons boek zou vallen, merken we het volgende op. Door alle schrijvers over genoemde groep is duidelijk naar voren gebracht, dat er geen enkele relatie bestaat tussen de Afgescheidenen en de ‘Mullerianen’.²

Het is niet onbelangrijk hier op te merken, dat dit laatste bij ons gedetailleerd onderzoek aangaande de Afgescheidenen in vele plaatsen van Zuid-Holland alleen maar bevestigd is geworden. Ook wat de namen betreft, is er geen enkel verband te leggen tussen die van de ‘ledenlijst’ van de Zwijndrechtse Nieuwlichters - welke tamelijk nauwkeurig is bewaard gebleven - en de Afgescheidenen.

Het enige dat overblijft is uiteraard dit: beide groepen traden, althans in meerderheid, uit de Hervormde kerk. De vergissing bij Van der Aa (jaar 1851) is daarom des te merkwaardiger, aangezien de Nieuwlichters te Zwijndrecht waren gevestigd van 1829 tot 1843.³

Notulen- noch lidmatenboeken zijn bewaard gebleven over de jaren, dat de Zwijndrechtse Afgescheiden gemeente heeft bestaan.

De enige gegevens, die wij verder nog kunnen mededelen aangaande deze gemeente, zijn ontleend aan een tweetal verzoekschriften aan de Koning en aan enige andere correspondentie.

Gedateerd 12 april 1841 richt men zich tot de Koning met het verzoek ‘te worden toegelaten en erkend in de burgerlijke maatschappij.’

Men legt het ‘Utrechtsche reglement’ over als het stuk ‘waarin de Kerkelijke organisatie der gemeente staat uitgedrukt.’

Verder verklaart men - zoals noodzakelijk en gebruikelijk - zelf te zullen voorzien in de kosten der eredienst en de verzorging der behoeftigen; ook, nimmer aanspraak te zullen maken op bezittingen, inkomsten en rechten van het Hervormd kerkgenootschap etc.

Het gebouw dat in gereedheid wordt gebracht, zal staan ‘op een stuk land, toebehorende aan de weduwe en erven van Dirk Vliegenthart, gelegen in de Slikdamsteeg.’ Een ander stuk spreekt van de ‘Slikkendam Steeg, belend ten oosten... van Noort, ten westen de WelEd. heer Maas.’

1 ‘De Zwijndrechtse Nieuwlichters’, bibliografie van dr. P.J. Meertens in Mededelingenblad van de sociaal-historische studiekring - april 1958 en november 1966. Vooral: De Zwijndrechtsche Nieuwlichters door (dr.) G.P. Marang (Acad. proefschrift, Utrecht), Dordrecht 1909; drs. N. van der Blom, Maria Leer groet Erasmus, Rotterdams Jaarboekje 1962.

2 De naam ‘Mullerianen’ werd weinig gebruikt. De min of meer officiële naam was: De Christelijke Broedergemeente.

3 Marang a.w. pag. 219: ‘In 1843 was de broederkring te Zwijndrecht wettelijk ontbonden; de afdeling te Mijdrecht rekte nog eenige jaren haar kwijnend leven. Verspreid over verschillende dorpen bleven nog wel sommige geestverwanten in onderling verkeer leven, maar de gemeente was verdwenen...’

[p. 269]

Het voormalige kerkje van de Afgescheidenen te Zwijndrecht, staande aan het ‘Slagveld’.¹
Boven de deur is het metselwerk van een boograam zichtbaar.

Thans is het voormalige kerkgebouwtje in gebruik als woning. Het staat aan het ‘Slagveld’.

Het request, dat leidde tot de gevraagde toelating en erkenning op 16 juni 1841, is ondertekend door 26 personen.

We mogen aannemen, dat we in deze ondertekening ongeveer het geheel der belijdende leden voor ons hebben - dus afgezien van de doopleden.

Wij geven hieronder de lijst der ondertekenaars, aangevuld met een enkele bijzonderheid.

De samenstelling van de kerkeraad was begin 1841 als volgt: Pieter Driessen en Lambertus van Loon, ouderlingen; Pieter Los en Leendert Vliegenthart, diakenen.²

P. Bakker en vrouw Metje van Nugteren

Cornelia Beenacker, wed.e Adrianus Bijkerk (schoonmoeder van Pieter Driessen, naaister)

Cornelis Carlier

Pieter Driessen (timmerman) en vrouw Geertje Bijkerk

1 Deze naam bestond ook circa 1841.

2 Eind oktober 1840 wil ouderling Driessen aftreden wegens interne moeilijkheden in de gemeente. Ds. G. Baay, daartoe aangewezen door de provinciale vergadering, weet dit aftreden te voorkomen (vgl. hoofdstuk 5).

[p. 270]

Dirk de Jong

Hk. van Loon Lzn. en vrouw Johanna van Noort

Lambertus van Loon (griendbaas) en vrouw Ida van Nugteren

Margrieta van Loon, dochter van Lambertus van Loon

Lievina Los, dochter van P. Los

Pieter Los

P. Los Hzn. (tuinman)

J. van der Net Corstiaanszoon

Pieter van Noort en vrouw Maartje de Bondt

Dirk van Nugteren en vrouw Marigie (Marrigje?) Tromp

Jan Rijke Jan zoon en vrouw Dingena Los

Pieter Spruit en vrouw Maria van Striemen

D. Vliegenthart

Leendert Vliegenthart (tuinman)

Voor zover we kunnen nagaan, geraakt de gemeente in 1842 buiten het kerkverband. Wij zien haar niet vertegenwoordigd bij de reconstructie van de classis Dordrecht-Gorinchem.

In juli 1842 rijzen er blijkbaar moeilijkheden in de gemeente ten aanzien van het onderhoud der behoeftigen. De kerkeraad wendt zich namelijk tot de Koning betreffende ‘weigering van onderstand door het Armbestuur der Hervormde gemeente aan behoeftigen, tot die Hervormde gemeente behoorende...’.

In het antwoord, dat zij ontvangen van het ministerie van eredienst wordt de kerkeraad onbevoegd verklaard zich ‘over een onderwerp niet tot hunne werkzaamheden behoorende aan den Koning te adresseren.’

Evenwel is het door de kerkeraad aangevoerde onderzocht, maar geheel ongegrond gevonden.

Dat de verzorging der armen het struikelblok is geworden voor een deel der gemeente, blijkt duidelijker uit een stuk, bewaard in het gemeentearchief te Zwijndrecht.

Aan de Edelachtbare Heeren Burgemeester en assessoren der gemeente Zwijndrecht

Geven met de meeste hoogachting te kennen de ondergeteekenden, vroeger leden der Christelijke afgescheiden gemeente te Zwijndrecht
Dat zij, in aanmerking nemende, dat genoemd Kerkgenootschap, ingevolge Koninglijk besluit, verpligt is tot het onderhouden van hunne eigen armen, hebben gemeend ter kennis van UEd-achtb te moeten brengen, dat zij op heden uit bovengenoemd Kerkgenootschap zijn uitgegaan en zich bij vernieuwing hebben aangesloten bij het Hervormd Kerkgenootschap alhier en derhalve, als niet meer tot de Christelijke afgescheiden gemeente behorende, zich ook van het onderhoud hunner armen ontslagen rekenen.
Zwijndrecht den 4.n January 1843

Pieter Driessen met zijn huisvrouw en deszelfs
Moeder C. Beenacker
L. van Loon alsmede deszelfs huisgezin
Hk. van Loon Lz. met deszelfs huisgezin
Pieter van Noort en deszelfs huisvrouw
P. Bakker en deszelfs huisgezin
Pietje van Noort

[p. 271]

Deze uittocht, waarbij de beide ouderlingen waren betrokken, heeft de kleine gemeente niet overleefd.

In een rapport - begin 1843 - gericht aan het classicaal bestuur van Dordrecht van de Hervormde kerk lezen wij over het ‘Separatisme’ te Zwijndrecht:

Te Zwijndrecht is de afgescheidene gemeente vernietigd en hebben zich zes huisgezinnen van dezelve aangemeld, om weder in den schoot der Hervormde kerk te worden opgenomen.

De familie Los sluit zich aan bij Dordrecht. Het is niet bekend, waar de andere leden der gemeente zijn gebleven.

Bij J.W. Regt¹ (1848) lezen we: ‘Nog niet lang geleden bestond er ook eene zeer nette en doelmatig ingerigte kerk voor de Christelijk Afgescheidenen; doch sedert de meesten dezer op nieuw tot het Hervormde kerkgenootschap zijn toegetreden, is het gebouw verkocht en thans in een timmermanswinkel veranderd.’²

En in de notulen van de Afgescheiden gemeente van Alblasserdam van 13 februari 1843 vinden we, dat ‘de voormalige Afgescheijde (gemeente) van Zwijndrecht’ aanbiedt ‘een predikstoel en een hek voor de predikstoel.’ De preekstoel moet kosten ƒ 50,- en het hek ƒ 25,-. De koop gaat door, namelijk van preekstoel, hek en bedieningstafel voor ƒ 69,-.

Geleidelijk aan breidt het aantal te Zwijndrecht woonachtige Afgescheidenen zich weer enigszins uit.

De Gereformeerde kerk te Zwijndrecht is een typische Doleantie-kerk. Op 14 maart 1890 breken met het Hervormd kerkgenootschap: de Hervormde predikant Anne Knoll met de overige leden van de Hervormde kerkeraad: Willem Vliegenhart, Anthonie Pijper en Casper Schuller, ouderlingen; als mede: Jan Baan Azn. en Lambertus van Loon, diakenen.

1 a.w. pag. 51. Vgl. hoofdstuk 18, noot 1 op pag. 254.

2 We zien hieruit, dat ook op dit punt Van der Aa een onjuiste mededeling geeft (vgl. blz. 267), als in 1851 wordt geschreven: ‘De kerk der Christelijk-Afgescheidenen heeft toren noch orgel.’