Samuel Coster, ethicus-didacticus

[p. 465]

3 Het einde van Costers dramatische carriere

Nog eénmaal zou Coster zich hierna als dramaticus presenteren, wanneer hij het door Hooft begonnen tragikomische ‘treurspel’ Isabella, dat opgevoerd zou worden ter gelegenheid van Maurits' bezoek aan Muiden, in September 1618, zou afmaken. Waarschijnlijk zocht de Academie in deze voor haar niet gunstige politieke omstandigheden voor haar repertoire een gewone publiekstrekker.¹¹ In elk geval lijkt Coster in de Isabella een diepe buiging voor de smaak van zijn publiek (dat van romantische liefdesgeschiedenissen, gruwel en wonderlijk spektakel hield) te hebben willen combineren met de demonstratie van enkele technische vaardigheden in het volgen van ‘klassieke’ regels.¹² Het is opvallend dat de in het voorwoord gestelde regels veel minder strikt worden opgevat dan in de Iphigenia. Wel wordt de eenheid van plaats en die van tijd in de tekst zelf, soms tegen de logica in, benadrukt, maar in tegenstelling tot wat men zou verwachten spreken ‘byzinnige’ figuren als Doralice en Isabella wel degelijk monologen¹³, waarin zij ‘tegens hare schaduwe schynen te spreken’ en geeft het optreden van de ‘ontsinde dolle’. Rodomont gelegenheid tot enige waanzinspeeches waarin - binnen Rodomonts gekte - toch wel ‘an den andere hangende redenen’ aangetroffen worden.¹⁴ Alle registers worden opengetrokken om het publiek te behagen, onder meer door de introductie van een geestverschijning, hemels spektakel en een viertal komische tussenscènes, waarin Coster naar hartelust enkele goed-Hollandse types en een quasi-geleerde, ‘knoets’ sprekende dokter laat kwebbelen. Coster heeft echter wel aanwijsbare pogingen gedaan om deze tussenscènes formeeltechnisch met de hoofdhandeling te verbinden. De aan het eind van deze romantische geschiedenis in kunst en vliegwerk verpakte moraal is niet erg ‘diep’, maar Coster laat ook in dit stuk de kans tot het uitdragen van iets van zijn geliefde lering niet voorbijgaan.¹⁵

11 Zie Grootes 1973, p. 291.

12 Zie voor een uitvoeriger beschouwing van de dramatische opzet van de Isabella mijn artikel ‘De Isabella van Hooft en Coster: modern of modieus?’ in dein 1986 te verschijnen bundel in memoriam L. Rens.

13 Coster, Isabella, ii.i. (monoloog van Doralice. Wel merkt Mandricard, die haar hierna, in ii.2., vs. 500 ontmoet, tegen haar op: ‘wat praat gy by u selven?’, maar hij beoogt daarmee niets anders dan kennis van de gedachten van zijn geliefde); iv.2. (monoloog van Isabella). In het begin van iv.i. spreekt Isabella ook alleen, maar dan in een gebed tot God.

14 Bijvoorbeeld Isabella, iii.i., m.n. het begin.

15 De Isabella bevat geen moraalstellende reien in de zin van de drie classiciserende drama's, alleen een ‘rey van Hemel-lieden’, die in het vijfde bedrijf uit de hemel afdaalt om de aan God welgevallige, trouwe en kuise Isabella weg te voeren van de zondige wereld. Deze beloning valt slechts diegenen ten deel die overspelige vleselijke lusten altijd hebben weerstaan, zo zingen zij (vs. 1918-1927; 1996-2006. De tekst zou gezongen kunnen worden op de melodie van ‘O schoonste Personagie’, waarop o.a. ook Bredero's ‘Adieu-liedt’ is geschreven). Op enkele plaatsen in de rest van de tekst vindt men als expliciete moraal Costers boodschap dat ‘lust en rust’ alleen de ‘vernoechden mensch’ ten deel valt, een moeilijk te bereiken geluk, aangezien ‘zelfs de vrome mensch, door de ghelegenheyt // En qua ghewoonte, wort van deuchden af-gheleyt’ (Doralice, vs. 485-486, 497-498). Deze lering wordt ook een keer op Isabella zelf toegepast, als haar wens om een fraai graf voor haar dode geliefde op te richten door haar geestelijke leidsman, de heremiet, wordt toegeschreven aan ‘qua ghewoont’, die haar ‘tot overtoll' ghe pracht en wereltsheyt ghedreven’ heeft (vs. 1074-1076). Isabella zingt elders dan ook: ‘Pracht en overvloedt’, die de zo gewenste ‘gherustheyt’ onder geld begraven, kwellen het gemoed alleen maar. Hierna volgt dan nog: God wil dat men het overschot van zijn goed aan de armen geeft (vs. 1748-1763). Deze (Coornhertsiaanse) norm voor wélleven treft men in Costers drie classiciserende drama's nu juist niet aan (zie m.n. Ithys, hoofdstuk iii, sub 5.1.3., p. 198-199), wel in het (andere) gelegenheidsspel Spel vande Rijcke-man.

[p. 466]

Of deze schijnbare poging tot compromis tussen het ‘romanesk soort tragedie’¹⁶ waarmee Rodenburgh in de concurrerende kamer zijn successen behaalde en de strikt-classiciserende tragedie die Heinsius voorschreef, Coster dramatheoretische ernst is geweest, is zeer de vraag. De principiële voorrede lijkt meer bestemd om Rodenburgh op een paar formele punten af te katten dan dat Coster werkelijk meende dat de Isabella voor het eerst een geslaagd drama in de geest der theoretici was. In zijn verder literaire carrière zou de pragmatische organisator in hem het dan ook (?) definitief winnen van de dramaticus die een serieuze poging ondernam om de op de klassieken geënte renaissancetragedie in Amsterdam een Hollands gezicht te geven. Dit neemt niet weg dat hij met zijn drie classiciserende drama's een baanbrekende rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van deze tragedie. Het interessante van Costers classiciserende drieluik is bovendien dat hierbinnen reeds een begin te zien is van de ontwikkeling die van een humanistisch rhetorisch drama in de geest van Seneca en Scaliger zou leiden naar een volgens Aristotelische structuurprincipes opgebouwde moderne tragedie. Coster was ook de eerste Nederlandse dramaschrijver die - voór Vondel - naast Seneca Euripides als model nam. Hij was zelfs de eerste die Seneca, en voor een deel ‘Schaligerem’ verliet, om - op waarschijnlijk naar zijn overtuiging geslaagde wijze - ‘Aristotelem, Horatium’ en ‘Danielem Heynsium’ te volgen. Dit gebeurde dan in zijn Iphigenia, de zwanezang van de tragicus, voór hij vervolgens zou opduiken met de bonte veren van de entertainer, die de didacticus in hem echter nooit zou verloochenen.

16 Rens 1972c, p. 347.