Van Pascha tot Noah. Deel 3: Koning David-spelen - Noah

(1962)–W.A.P. Smit– rechtenstatus

Hoofdstuk IX
Zungchin
1667

De twee laatste oorspronkelijke drama's die Vondel geschreven heeft, Zungchin en Noah, verschenen beide in 1667: het jaar waarin de dichter tachtig werd. Voor zover ik weet, is er aan de prioriteit van de Zungchin nooit ernstig getwijfeld. Algemeen werd en wordt de Noah beschouwd als de laatste van Vondels oorspronkelijke tragedies, in overeenstemming met de volgorde die Geeraardt Brandt opgeeftGa naar voetnoot1. Toch brengt de verschijning in hetzelfde jaar mee, dat wij hebben na te gaan of de interne kritiek deze traditionele volgorde bevestigt. Wij zullen zien dat dit inderdaad het geval is, maar de desbetreffende uiteenzetting kan slechts gegeven worden op grond van een analyse der beide drama's. Ik stel ze daarom uit tot het volgende hoofdstukGa naar voetnoot2 en ga er hier bij voorbaat van uit, dat de volgorde van Brandt de juiste is.

Op het eerste gezicht lijken de Zungchin en de Noah, ondanks hun vrijwel gelijktijdige verschijning, zowel naar onderwerp als naar tijd en plaats van de handeling te ver uit elkaar te liggen dan dat er van enig verband sprake zou kunnen zijn. De Zungchin voert de omverwerping der Ming-dynastie in China (1644) en de dood van de laatste keizer uit dit geslacht ten tonele; de Noah speelt ‘voor Reuzenburgh, aen den voet van Kaukazus’Ga naar voetnoot3, on-

middellijk vóór de inscheping van Noach in de Ark en het begin van de Zondvloed. Toch blijkt bij nader inzien dat verband wel degelijk aanwezig. Het komt tot uitdrukking in de subtitels, die Vondel voor zijn contemporain-Chinese en zijn Bijbelse tragedie koos: Ondergang der Sineesche Heerschappye en Ondergang der eerste weerelt. In beide gevallen hebben wij te doen met een drama van ondergang waarbij de staetveranderinge zich niet alleen aan de hoofdpersoon en zijn onmiddellijke omgeving, maar aan een geheel rijk respectievelijk een gehele wereld voltrekt. Want al beperkte Vondel zich in de Zungchin, gebonden als hij was door de eenheid van tijd, formeel tot de omverwerping van de Ming-dynastie door de roverhoofdman Lykungzus - zelf ook een Chinees -, hij laat er geen twijfel aan bestaan dat hij die omverwerping beschouwd wenst te zien als inleiding op de verovering van China door de Tartaren, nog in hetzelfde jaar 1644, en de vestiging van de uitheemse Tsj'ing-dynastie der Mandsjoes; men behoeft slechts de profetie door ‘de geest van Xaverius’ in de laatste scène te lezen om daarvan overtuigd te raken. Wat voor de dichter zijn Chinees en zijn Bijbels drama verbond, is het boven-individuele karakter van de peripeteia, die door haar omvang méér ‘medoogen en schrick’ opwekt - voor hem betekende dit: tragischer is - dan wanneer zij zich slechts aan één of enkele ‘doorluchtige personaedjen’ zou hebben voltrokken. In Vondels laatste drama's van staetveranderinge moeten de hoofdfiguren dan ook in de eerste plaats worden gezien als representanten van de gemeenschap die in en met hen ten onder gaat.

Geeraardt Brandt vermeldt in verband met de Zungchin een curieuse anekdote. Terwijl Vondel bezig was aan dit drama te werken, hoorde hij dat een jonge stadgenoot van nog geen twintig jaar ‘de zelve treurstof onder handen hadde’, namelijk Antonides van der Goes. De oude dichter ging zijn aankomende collega

hier op bezoeken, las zyn werk, en ziende dat de Keizer in 't begin dees taal voerde,

Wie plantte in Tartarye een bosch van veltstandaarden, zeide strax, Ik zal, om den jongen Dichter aan te moedigen, deeze spreekwyze ontleenen, en in myn treurspel gebruiken: gelyk hy deede met deeze woorden der Priesteren, in den rey, na 't eerste bedrijf, noch te lezen,

De vyandt magh vry bosschen planten

Van veldstandaarden1.

De anekdote is in drieërlei opzicht illustratief, In de eerste plaats blijkt er nogmaals uit, dat de overname van versregels beschouwd werd als een hulde aan de oorspronkelijke dichter. Vervolgens bevestigt zij onze veronderstelling, dat Vondel bij de omverwerping van keizer Zungchin door de roverhoofdman Lykungzus tevens dacht aan de verdrijving van deze laatste, enkele maanden later, door de Tartaren en de vestiging van de Mandsjoe-dynastie. Immers, terwijl hij zelf in zijn treurspel de val van Zungchin uitbeeldde, wijdde Antonides zijn tragedie aan die van LykungzusGa naar voetnoot2. Maar het zijn beide zózeer fasen in dezelfde geschiedenis van de ‘Ondergang der Sineesche Heer-

schappye’, dat in ietwat ruimere zin inderdaad van ‘de zelve treurstof’ kan worden gesproken. De term van Brandt maakt aannemelijk, dat behalve Vondel ook diens tijdgenoten er zo over dachten.

Tenslotte doet de anekdote uitkomen, dat op hetzelfde ogenblik twee verschillende dichters, geheel onafhankelijk van elkaar, als onderwerp voor een drama de gebeurtenissen kozen, die kort tevoren in het verre China hadden plaats gevonden. Daaruit blijkt dat die gebeurtenissen, althans in Amsterdam, in betrekkelijk brede kring de aandacht hadden getrokken en het onjuist zou zijn Vondels belangstelling vrijwel uitsluitend uit zijn sympathie voor de missie te verklaren, zoals b.v. Sterck doetGa naar voetnoot1.

Hoe valt deze aandacht te verklaren, en op welke informatie berustte de feitenkennis die er aan ten grondslag ligt? De beantwoording van deze vraag zal ons tevens in aanraking brengen met de bronnen, waaruit Vondel voor zijn Zungchin heeft geput.

De vestiging van de Jezuïeten-missie in China had tot indirect gevolg, dat gedurende de 17e eeuw in Europa de kennis omtrent het Hemelse Rijk in sterke mate toenam. Tal van missionarissen, die zich met liefde in de levensvormen, de aardrijkskundige situatie en de geschiedenis van China hadden verdiept, brachten daarvan verslag uit in brieven en boeken. Tot de pioniers onder deze auteurs behoort pater Nicolaas Trigault, die in vs. 409 van Zungchin door Vondel wordt vermeld. Maar het is vooral na 1650, dat de stroom van publikaties begon te vloeien.

In 1654 verscheen in de Plantijnse drukkerij van Balthasar Moretus te Antwerpen, in sierlijk octavo-formaat: De bello Tartarico Historica, geschreven door de Jezuïet Martinus Martinius (1614-1661). Daarin geeft de geleerde missionaris, kort tevoren na een tien-jarige werkzaamheid in China tijdelijk naar

Europa teruggekeerd, een historisch overzicht van de eeuwenlange strijd tussen Chinezen en Tartaren, die in 1644 had geleid tot de overwinning van de laatsten. Het boekje was de afzonderlijke uitgave van een tekst, die als aanhangsel was opgenomen in Martinius' beroemde Atlas Sinensis, ongeveer ter zelfder tijd door Ioan Blaeu te Amsterdam in het licht gegeven. In 1664 verschenen de kaarten van Martinius opnieuw, in het negende en laatste deel van Blaeu's Grooten atlas, oft werelt-beschryving; ook ditmaal werd de geschiedenis van de Tartaarse oorlog daaraan toegevoegd, maar nu in Nederlandse vertaling: Historie van den Tartarischen oorlog.

Van dezelfde Martinius verscheen in 1658 te München: Sinicae Historiae Decas prima, het eerste deel van een breed-opgezette geschiedenis van China, die door het ontijdig overlijden van de auteur niet verder is voortgezet. Dit eerste deel bevat in tien ‘boeken’ de Chinese historie ‘à gentis origine’ tot de geboorte van Christus.

In 1665 werd te Wenen uitgegeven: Historica narratio de initio et progressu missionis S. Jesu apud Chinenses, samengesteld ex litteris Rev. P. Johannis Adami Schall. Deze pater Schall (1592-1666), die in de Zungchin onder Vondels ‘tooneelisten’ een belangrijke plaats inneemt, was hoofd der Jezuïeten-missie in Peking ten tijde van de gebeurtenissen uit 1644.

Twee jaar later, in 1667, verscheen te Amsterdam bij Johannes van Meurs het werk van de missionaris Athanasius Kircher: China monumentis qua sacris qua profanis .... illustrata.

Het bleven overigens niet uitsluitend missionarissen, die over China publiceerden. Van 1655 tot 1657 had de dienaar der Oostindische Compagnie Joan Nieuhof (1618-1672) als eerste hofmeester deelgenomen aan een gezantschapsreis vanuit Batavia naar ‘den grooten Tartarischen Cham’Ga naar voetnoot1, met het doel betrekkingen aan te knopen met de nieuwe machthebbers in China. In opdracht van Heren Bewindhebbers stelde hij van deze reis een uitvoerige beschrijving samen, die in 1665 door de zorg

van zijn broeder Hendrik te Amsterdam werd uitgegeven onder de titel Het Gezandtschap der Neêrlandische Oost-Indische Compagnie, aen den Grooten Tartarischen Cham, den tegenwoordigen Keizer van China. Nieuhof gaf daarin veel meer dan hem was opgedragen. Na zijn eigenlijke reisverslag liet hij namelijk nog een even lijvig gedeelte volgen, bevattende ‘Een naauwkeurige Beschryvinge der Sineesche Steden, Dorpen, Regeering, Weetenschappen, Handwerken, Zeden, Godsdiensten, Gebouwen, Drachten, Scheepen, Bergen, Gewassen, Dieren &c. en oorlogen tegen de Tarters’. Eerlijk geeft hij te kennen, dat hij voor dit gedeelte van zijn boek gebruik heeft gemaakt van ‘de schriften van eenige geloofwaerdige Schryvers, die hunnen arbeid aan 't verhaal der Sineesche zaaken trouwelyk besteed hebben’; als de beste van deze auteurs noemt hij een drietal Jezuïeten, onder wie wij Nicolaas Trigault en Martinus Martinius terugvindenGa naar voetnoot1. Op deze manier werd het tweede deel van zijn werk een compendium van het beste wat tot die tijd over China verschenen was.

In dezelfde geest werkte ook de Amsterdamse medicus, historicus en geograaf Olfert Dapper, die in 1672 in zijn vaderstad uitgaf: Asia of naukeurige beschrijvinge van het rijk des Grooten Mogols, waarvan in 1673 een Engelse en in 1681 een Duitse vertaling verscheen.

Mijn lijst pretendeert allerminst volledig te zijn en zou zonder veel moeite kunnen worden uitgebreid. Maar zij geeft althans een indruk van de situatie tussen 1650 en 1670. Niet alleen het aanbod van boeken over China was trouwens in deze jaren groot, maar ook de belangstelling daarvoor. Dat blijkt uit de talrijke herdrukken en vertalingen, waarvan de laatste wijzen op interesse in geheel West-Europa. Tussen 1660 en 1670 werd in dit

opzicht een hoogtepunt bereikt. Het behoeft dan ook geen verwondering te wekken, dat zowel Vondel als Antonides juist in deze tijd de stof voor een tragedie aan de Chinese geschiedenis ontleenden. Zij gaven daarmee slechts blijk actueel te zijn in hun belangstelling.

Het onderzoek naar de bronnen van Vondels Zungchin begint bij J.A. Worp, die in 1903 Martinius' Historie van den Tartarischen oorlog en - hoewel met minder stelligheid - Kircher's China monumentis ..... illustrata als zodanig aanweesGa naar voetnoot1. Nadien werden daaraan nog toegevoegd Schall's Historica narratioGa naar voetnoot2 en Nieuhof's Het Gezandtschap ....Ga naar voetnoot3. In 1938 trok Duyvendak in twijfel, dat Kircher's werk als een eigenlijke bron moet worden beschouwdGa naar voetnoot4. Zijn argument daarvoor kan moeilijk als overtuigend worden beschouwdGa naar voetnoot5, maar toch geloof ik dat hij gelijk heeft - zij het om een andere reden. De China monumentis .... illustrata verscheen namelijk eerst in 1667, en wij moeten wel aannemen dat Vondels tragedie reeds in het begin van dit jaar zo niet geheel dan toch in hoofdzaak voltooid was; hoogstens heeft de dichter aan het boek van Kircher achteraf enkele bijkomstige details kunnen ontlenen.

Schall's Historica narratio heb ik niet kunnen raadplegen; een rondvraag bij de bibliotheken hier te lande leverde een negatief resultaat op. Het lijkt mij overigens waarschijnlijk, dat Vondel dit werk inderdaad gekend en er een aantal details omtrent de geschiedenis van het Christendom in China aan ontleend heeft. Meer dan een aanvullende bron is het boek van Schall echter

voor hem zeker niet geweest. De eigenlijke stof voor zijn Zungchin heeft hij bij Martinius en bij Nieuhof gevonden.

De werken van de twee laatstgenoemden hangen trouwens - althans voor wat ‘den Tartarischen oorlog’ en de val van Zungchin betreft - ten nauwste met elkaar samen. Ik heb reeds opgemerkt, dat Nieuhof in zijn toegevoegde ‘Algemeene Beschryving van 't Ryk Sina’ op de publikaties van zijn voorgangers steunt. Wanneer hij in zijn achttiende hoofdstuk met een weergave van de Chinese geschiedenis begint, richt hij zich dan ook geheel naar Martinius. Eerst volgt hij diens Sinicae Historiae Decas prima, aanvankelijk vrijwel letterlijk vertalend, later zeer sterk bekortend en zich beperkend tot een opsomming der verschillende dynastieën. Als Martinius' boek bij het begin van onze jaartelling ophoudt, trekt Nieuhof - uiterst beknopt - de lijn der dynastieën door, tot de opkomst van ‘de Stam Taiminga’ (de Ming-dynastie) in 1368. Dan kan hij weer aansluiten bij Martinius, ditmaal bij diens De bello Tartarico Historia. In hoofdzaak vertáált hij dit werk, zij het zonder zich op alle punten aan de oorspronkelijke tekst gebonden te achten. Nu eens bekort hij, dan weer breidt hij uit, hetzij uitsluitend stilistisch, hetzij door invoeging van enkele details die hij blijkbaar aan een andere bron heeft ontleend. Typerend is, dat hij stelselmatig alles weglaat wat op het werk van de missie betrekking heeft.

Gezien de werkmethode van Nieuhof is het niet vreemd dat de opmerking van Worp: ‘alle historische feiten, in het treurspel vermeld, vindt men in de Historie [nl. van den Tartarischen oorlog] terug’Ga naar voetnoot1 evenzeer voor Het Gezandtschap .... geldt. Wij worden door dit feit echter voor de vraag gesteld, of Vondel beide boeken gekend en gebruikt heeft dan wel slechts één van de twee, en in dit laatste geval: welk?

Een aantal steekproeven heeft mij tot de overtuiging gebracht, dat het eerste het geval is geweest en de twee boeken gezamenlijk Vondels bron hebben gevormd.

Bekendheid van de dichter met het werk van Nieuhof blijkt uit de volgende feiten:

a. Aan het slot van het derde bedrijf van Zungchin zegt de Rey van Priesteren (missionarissen) over de Chinese muur:

 
Tienhondertduizent mans bevrijdenGa naar voetnoot1,
 
Ten trots van al die 't rijk benijden,
 
Dien muur, vijfhondert mijlen lang.
 
(vs. 933-935)

Bij Martinius komen deze gegevens niet voorGa naar voetnoot2, maar wel bij Nieuhof, zij het in diens eigenlijke reisverslag en niet bij de geschiedenis van de Tartaarse oorlog. Zijn mededeling luidt: ‘Eertydts onderhieldt de Sineesche Keizer, gelyk ook noch tegenwoordigh de Groote Cham, tot bescherming van deze Muur en 't invallen der Tarters, in deze Krygs-vestingen en Sterkten, tien maal honderd duizend mannen, die by beurten in de boven gemelde wacht-toorens by nacht en dagh met een groot getal de wacht hielden’Ga naar voetnoot3. Even verder wordt de Jezuïet Gonzales van Mendoza geciteerd: ‘In dit Ryk, zeid hy, wordt een afsluiting of Muur gevonden van vyf honderdt mylen lang’Ga naar voetnoot4.

b. In Zungchin vs. 1271-1275 draagt de Keizer in het uiterste gevaar zijn zonen op, te trachten de kluizenarij van ‘vader Changus, den Konfutiaen’ te bereiken en zich daar voorlopig schuil te houden. In zijn ‘Algemeene Beschryving’ (maar niet in verband met de Tartaren-oorlog en dus los van Martinius) vertelt Nieuhof uitvoerig over de kluizenaar Chang, verder-op ook Changus genoemd, die zich tot het Christendom bekeerdeGa naar voetnoot5. Vondel neemt hier slechts de naam en de waardigheid over, en laat weg wat hij niet gebruiken kon. Op soortgelijke wijze ontleent hij voor zijn ‘Vorstin en staetjoffer’ uit het gevolg van de keizerin de naam Xaianga aan een mededeling van Nieuhof (ook ditmaal buiten verband met de Tartaarse oorlog) over een

berg, ‘alwaar een zeekere Koningin Xayanga een prachtig Afgoden-klooster heeft laten stichten, daar in zeer veel Priesters leven’Ga naar voetnoot1.

c. In Zungchin vs. 116-122 wordt verteld, hoe de Keizer zich kort na zijn troonsbestijging van de al te machtig geworden eunuch Guieius ontdoet. Met een eervolle opdracht uit Peking gestuurd, ontvangt Guieius onderweg

Een goude doos, waer in een zijde koorde leit;

Dies worght hy zich, door last der hooghste majesteit.

Deze episode komt zowel bij Martinius als bij Nieuhof voor. Maar terwijl de eerste spreekt van een ‘capsula deaurata’Ga naar voetnoot2 - in de Nederlandse vertaling zoals deze door Worp wordt geciteerdGa naar voetnoot3: ‘een vergult doosken’, - vermeldt Nieuhof evenals Vondel ‘een goud doosje’Ga naar voetnoot4.

Daarentegen wijzen de volgende plaatsen op vertrouwdheid van Vondel met De bello Tartarico van Martinius:

In Zungchin vs. 252-260 getuigt de Keizer van zijn geloof aan de trouw der missionarissen. In dit verband haalt hij de hulp aan, die de Portugezen uit Macao in de strijd tegen de Tarters ‘aen onzen voorzaet’ hebben geboden, alsmede de houding van de bekeerling Zunignatius (Ignatius Soeng) wiens trouw de dood boven een onrechtmatige kroon verkoos. Martinius vermeldt in zijn boek de hulp van de Portugezen op pag. 34-35 en de trouw van Zunignatius op pag. 51-55. Nieuhof heeft bij zijn vertalende bewerking de bewuste passages echter weggelaten, vermoedelijk omdat zij getuigden van de invloed der Jezuïeten.

Aan het slot van zijn Opdracht vergelijkt Vondel de jonge Tartaarse keizer, die na Lykungzus aan het bewind was gekomen, vanwege diens sympathie voor het Christendom met Constantijn de Grote: ‘maer helaes de jonge keizer, die de waerheit in 't openbaer begenadighde, en zelf, als een herboren

Konstantijn, overbodigh1 was zich het juk des gekruisten t'onderwerpen .... komt .... ontijdigh t' overlijden’2. De dichter is hier in de war met de feiten. Niet aan het hof ‘van den jongen Tarter’ te Peking was na Zungchins val de belangstelling voor het Christendom groot3, maar aan dat van Zuid-China, waar een lid van de gevallen Ming-dynastie zich korte tijd tegen de Tartaren wist te handhaven. Toen Martinius zijn boek schreef, was deze laatste strijd nog niet in het nadeel der Chinezen beslist. Daardoor wordt het begrijpelijk dat hij zijn hoop stelt op de erfprins van dat Zuidelijke rijk, ‘qui Constantinus dictus est et cui à bonis omnibus adprecandum, ut (favente Deo) alter sit Sinarum Constantinus’4. In 1667 was dit efemere Zuidelijke rijk echter reeds weer ten onder gegaan, en dat heeft blijkbaar Vondels begrip van de situatie vertroebeld. Intussen is er geen twijfel mogelijk, of zijn vermelding van de ‘herboren Constantijn’ berust op de hierboven geciteerde zinsnede van Martinius.

Afgezien van de zo juist gesignaleerde verwarring en een enkele onbeduidende vergissing, heeft Vondel bij de bewerking van zijn drama zijn bronnen met dezelfde nauwgezetheid gevolgd, die wij als kenmerkend voor hem hebben leren kennen in zijn Bijbelse tragedies en in Batavische gebroeders. De annotatie van Moller in WB X doet daaraan in geen enkel opzicht recht wedervaren. Telkens worden daarin aan Vondel feitelijke ‘onjuistheden’ verweten, die hij vrijwel letterlijk uit zijn bronnen blijkt te hebben overgenomen en dus betrouwbaar mocht achten. Blijkbaar heeft Moller het boekje van Martinius als bron voor het drama over het hoofd gezien, terwijl hij Nieuhof eerst heeft ontdekt toen zijn annotatie voltooid en wellicht reeds gezet was. De enkele verwijzingen naar Het Gezandtschap ....

aan het slot van WB X zijn kennelijk bedoeld als correctie achteraf, maar zij geven niet meer dan een kleine en willekeurige greep uit Vondels talloze ontleningenGa naar voetnoot1. Bij mijn interpreterende analyse van de Zungchin zal ik daarom op de essentiële punten in een noot de corresponderende mededelingen van Martinius en Nieuhof opnemen; door vergelijking van de beide bronnen krijgt men dan tevens een indruk van de wijze waarop de laatste zijn voorganger heeft gevolgd.

Er blijven een aantal vragen over, waarop ik noch in De bello Tartarico noch in Het Gezandtschap .... het antwoord heb kunnen vinden. Hoe komt Vondel aan de naam Fungiang voor Zungchins oudste zoon, en aan die van Jasmyn en Pao voor de keizerin en de ‘erfprinces’? Het is denkbaar, dat een systematischer onderzoek van de genoemde werken toch nog de oplossing aan het licht zou brengen. Het is echter ook mogelijk, dat Vondels namen uit zijn secundaire bronnen stammen; waarschijnlijk kwamen zij daarin dan in ander verband voor, op dezelfde wijze als wij dat zagen voor de namen Changus en Xaianga bij Nieuhof. In ieder geval maakt de scrupuleuse werkwijze van de dichter het onwaarschijnlijk, dat hij de naam van een berg op de kroonprins zou hebben overgedragen, zoals Moller schijnt te veronderstellen (WB X, pag. 331).

Duyvendak heeft er op gewezen, dat Martinius - ter voorbereiding van de uitgave van zijn Atlas Sinensis bij Blaeu - in 1654 enige tijd in Amsterdam vertoefde. ‘En waar anders zal hij hebben gewoond, dan bij zijn ordebroeder, pater Augustinus van Teylingen, Vondel's ouden vriend, in zijn ruime woning,

achter de oude St Nicolaaskerk, op No 17 van de Oudezijds Voorburgwal?’ Duyvendak acht het daarom ‘geen ijdele veronderstelling, dat Vondel eveneens Martini moet hebben gekend’ en van hem ‘over de gebeurtenissen in China en de werkzaamheid van de missie aldaar’ heeft gehoord. In ieder geval verscheen De bello Tartarico reeds in 1654: ‘Vondels kennis daarvan en belangstelling daarvoor dateeren dus reeds van 1654’. Dat de dichter zijn drama eerst in 1667 schreef - ‘zoo hij er al niet veel eerder de hand aan gelegd heeft’ - moet enerzijds worden toegeschreven ‘aan het overlijden van den Keulenaar Adam Schall in 1666’, anderzijds ‘aan het feit dat er in 1665 een vervolging uitbrak tegen de missie die er aanvankelijk zeer ernstig uitzag’Ga naar voetnoot1.

MinderaaGa naar voetnoot2 sluit zich in grote lijn bij deze voorstelling aan. Ook hij neemt als eerste stadium in de ontstaansgeschiedenis van Zungchin de gesprekken van Vondel met Martini aan, ten huize van pater van Teylingen. ‘Met de idee van het treurspel Zungchin in z'n hoofd ging hij toen Martini's Bellum Tartaricum lezen en later wat er verder aan bronnen uitkwam’: Nieuhof, Schall en misschien Kircher. Of hij ‘tussen 1654 en 1666 schema's opzette of reeds stukken uitwerkte’, valt niet meer na te gaan, maar ‘onwaarschijnlijk is dat zeker niet’. Indien dit inderdaad het geval was, heeft hij wellicht ‘in de laatste redactie aan Schall, bij wijze van eervol in memoriam, wat meer reliëf gegeven’Ga naar voetnoot3.

Op het eerste gezicht is het inderdaad een even aannemelijke als aantrekkelijke voorstelling van de gang van zaken, die de beide Leidse geleerden ons aanbieden. Bij nader inzien lijkt zij mij echter niet houdbaar. In de eerste plaats is Duyvendaks conclusie uit de verschijning van De bello Tartarico in 1654, dat

Vondel dit werk ‘dus’ reeds in dat jaar kende, in wezen een petitio principii. In de tweede plaats bestaat er geen enkele aanwijzing dat Vondel en Martini elkaar werkelijk hebben ontmoet. Maar zelfs al zou dit het geval zijn geweest en al zou Martini de dichter over de recente gebeurtenissen in China hebben verteld, dan nog zou de laatste in 1654 daarin niet dadelijk de stof voor een tragedie hebben gezien. Structuur en probleemstelling van zijn dramatiek waren toen nog geheel op de dualiteit van goed en kwaad gericht, met de hoofdpersoon als inzet in de strijd tussen deze beide machten. Eerst toen in 1660 het zwaartepunt voor Vondel verschoven was naar de uitbeelding van de peripeteia, kon een geschiedenis van ondergang als die van de ‘Sineesche Heerschappye’ hem als dramaturg gaan fascineren. Ik beschouw dit als een zó sterk argument, dat ik op grond daarvan elke hypothese van eerste opzetten en gedeeltelijke uitwerkingen tussen 1654 en 1660 afwijs. En in de eerste jaren na 1660 was Vondel zó produktief, dat een dergelijk voorwerk nauwelijks kan worden verondersteld. Het meest waarschijnlijk is, dat de dichter eerst omstreeks 1665 aan zijn Chinese tragedie is begonnen, d.w.z. juist in de tijd dat de verschijning van De bello Tartarico in Nederlandse vertaling en van Nieuhofs Het Gezandtschap .... de bewuste stof opnieuw en gemakkelijk toegankelijk hadden gemaakt. Ik meen dan ook, dat wij de verschijning van deze beide werken, resp. in 1664 en 1665, als de eigenlijke impuls moeten beschouwen, die op Vondel heeft gewerkt. Bij zijn belangstellende lectuur van deze nieuwe publikaties, die in brede kring de aandacht trokken, trof de catastrofe van de Ming-dynastie hem in het hart, omdat zij zo precies aansloot bij wat hem in deze jaren als tragedie-dichter obsedeerdeGa naar voetnoot1.

Als dit juist is, dienen wij ook de dood van pater Schall als aanleiding voor het ontstaan van de Zungchin definitief uit te

schakelen. Het moet trouwens zeer onwaarschijnlijk worden geacht, dat Vondel van die dood op de hoogte geweest zou zijn, voordat zijn drama geheel of althans bijna voltooid was. Schall stierf namelijk te Peking op 15 augustus 1666. Voordat het bericht daarvan Amsterdam bereikte, moeten er verscheidene maanden verlopen zijn; daarmee komen wij al gauw in het vroege voorjaar van 1667. Dat Vondel toen nog aan zijn drama beginnen moest, valt nauwelijks aan te nemen, nu behalve de Zungchin ook de later opgezette Noah nog in datzelfde jaar 1667 verscheen.

In de OpdrachtGa naar voetnoot1 van zijn drama aan zijn vriend Cornelis de Nobelaer, vader van twee priesters uit de Sociëteit van JezusGa naar voetnoot2, geeft Vondel duidelijk de twee grote aspecten aan, die hem bij het schrijven van zijn tragedie voor ogen hebben gestaan.

In de eerste plaats is dat de vergankelijkheid van al het aardse; ‘Eeuwigheit, geduurzaemheit, bestendigheit blijven de Godtheit eigen’ (reg. 12-13). Het is deze universele onbestendigheid - ‘deze veranderingen van staeten en doorluchtige personaedjen’ (reg. 16-17) - die aan treurspeldichters de stof voor hun werk verleent. Naarmate hun tragedies van ‘te grooter nadruk’ (reg. 18) zijn - d.w.z. een kwalitatief en kwantitatief imposanter staetveranderinge uitbeelden - winnen zij aan betekenis. Daarom moet de ondergang van keizer Zungchin als treurspelstof bij uitstek worden beschouwd. Immers, deze vorst ‘sleepte door zijnen val met zich dien bloedigen inbreukGa naar voetnoot3 van den grooten Cham, keizer der Tartaren, en gaf heldendichteren stof om eene Ilias hier mede te stoffeeren’ (reg. 24-26). Dat is de kwantitatieve kant van de nadruk. Maar ook de kwalitatieve ontbreekt niet, want de staetveranderinge van Zungchin was verschrikkelijker dan die van Priamus. Het lijk van de laatste werd slechts onthoofd, maar dat van Zungchin lag ‘op het velt voor d'oogen

van zijnen triomfeerende vyant, aen riemen en dunne snipperlingen gesneden’Ga naar voetnoot1 (reg. 33-35).

Het verdient opmerking, dat Vondel in deze passage de staetveranderinge als een universeel verschijnsel tekent. Sinds in 1660 de peripeteia voor hem het meest essentiële bestanddeel van een tragedie geworden was, had hij dit tot dusver juist nièt gedaan en ieder geval op zichzelf beschouwdGa naar voetnoot2. Deze nieuwe instelling opent de mogelijkheid tot een meer exemplarische opzet van het drama van staetveranderinge, als emblema van de onbestendigheid. Wij zullen hebben na te gaan, of deze meer emblematische visie alleen in de Opdracht tot uiting komt dan wel ook in het eigenlijke drama haar invloed doet gelden.

Het aspect van de onbestendigheid is echter niet het enige dat de dichter getroffen heeft: ‘hier mede endight mijne rede noch niet: hier valt iet meer by te voegen’ (reg. 38-39). Dat meer is het aspect van de missie, voortzetting van pogingen om China te kerstenen die reeds tot de vroeg-Christelijke tijd teruggaan. Ook dit werk kent zijn op en neer. Zo is op een periode van bloei onder Zungchin en de eerste MandsjoeGa naar voetnoot3 nu weer een tijd van verdrukking gevolgd. Uit de geschiedenis van Zungchin blijkt, dat de beide aspecten met elkaar verband houden. Men kan er uit opmaken,

hoe d'eeuwen door de beurten der heerschappyen, gelukkige en rampzalige tijden, geduurigh ommewentelen, waer by de voortplanters der katholijke waerheit, onder het Heidensche afgodendom, vruchten winnen, of de hagelbuien der vervolgingen den bloesem van hunne hoope zien treffen, wanneer vroomen beproeft en geloutert, quaden gestraft worden .... (reg. 76-82)

Wat in deze beschouwing over de missie vooral opvalt, is dat zij eveneens onder het aspect van de onbestendigheid wordt geplaatst; ook ‘de katholijke kruisgezanten’ zijn onderworpen aan de universele wet van de staetveranderinge. Dat Vondel er een afzonderlijk punt van maakt, doet uitkomen hoezeer dit hem getroffen heeft. Zijn Opdracht wekt de indruk, dat hij in zijn drama heeft willen uitbeelden hoe bij de catastrofe in China niet alleen de heidense inwoners, maar zelfs de missionarissen - Gods dienaren toch! - betrokken waren. Wij hebben echter reeds te vaak gezien, dat Vondel in zijn opdrachten en berechten - ter aanvulling of correctie - gedachten ontwikkelde die in de betrokken drama's niet zijn terug te vinden, dan dat wij daarop mogen afgaan. Wij dienen eerst de tragedie zelf te bestuderen.

‘Het tooneel is te Peking, op het voorhof. Het treurspel begint na den ondergang, en endight met den opgang der zonne’Ga naar voetnoot1.

De situering van de handeling ‘op het voorhof’, vóór de hoofdingang van het keizerlijk paleis, maakte het de dichter mogelijk in Zungchin de absolute eenheid van plaats te handhaven en zich geheel te voegen naar het bewonderde voorbeeld van Euripides, die alle scènes van de Φοίνισσαι liet spelen ‘ante ipsam regiam’Ga naar voetnoot2. Vondel had dit reeds eerder gedaan, zowel in de Jeptha als later, maar het merkwaardige is dat ditmaal de impuls daartoe naar alle waarschijnlijkheid van Nieuhof is uitgegaan. Tussen pag. 172 en 173 (ed. 1693) is namelijk in Het Gezandtschap .... een dubbele plaat ingevoegd, voorstellende ‘'T Keysers Hof van binnen’. Men ziet daarop een groot voorplein, aan drie zijden ombouwd, met als centraal punt op de achtergrond ‘'t Palleys daar s'Keysers Throon in staat’, d.w.z. het paviljoen met de troonzaal. Het vermoeden ligt voor de hand, dat Vondel bij de plaatsbepaling voor de handeling van zijn drama uitgegaan is van deze afbeelding, die hem een ‘toneel’ bood dat zozeer aansloot bij de mogelijkheden van de Amster-

damse schouwburg en bij het voorbeeld van Euripides. Wel heeft hij dan de details - die trouwens op de plaat niet heel duidelijk zijn - enigszins aangepast aan de hem vertrouwde décortraditie, met ‘hofpoorte’, ‘marmre trappen’ (vs. 42) en een ‘galery’ (vs. 44). Een indirecte bevestiging voor dit vermoeden vinden wij in vs. 1464, waar kanselier Us bij de nadering van de overwinnaar Lykungzus opdracht geeft, ter verwelkoming van de nieuwe keizer, ‘op 't voorhof hier den gouden troon te planten’. Die opdracht wordt veel begrijpelijker, als wij uitgaan van de plaat bij Nieuhof, met het centrale paviljoen ‘daar s' Keysers Throon in staat’.

De tijdaanduiding stempelt de Zungchin tot nachtelijk drama. Ook dit is niet nieuw voor Vondel; ik herinner slechts aan (een groot deel van) Gysbreght van Aemstel, aan (het begin van) Peter en Pauwels, aan Salmoneus. Bovendien stemt deze tijdaanduiding geheel overeen met zijn bronnen. Maar Vondel zal stellig niet over het hoofd hebben gezien, dat de walmende fakkels op het toneel veel konden bijdragen tot versterking van de sfeer van dreiging en ondergang, die zijn drama beheerst. Het is tegen een achtergrond van duisternis en fakkelgloed, dat wij ons voortdurend het gebeuren hebben voor te stellen.

Eerste Bedrijf

Ia.

a. Het is kort na zonsondergang. Gevolgd door zijn stoet van missionarissen (de ‘Rey van Priesteren’) betreedt pater Adam Schal het voorplein van het keizerlijk paleis. In de nood van het ogenblik, nu zijn hoofdstad door de troepen van Lykungzus belegerd en bestormd wordt, heeft de keizer hen ontboden. Ook Schal zelf ziet trouwens de toekomst met zorg tegemoet. Als de keizer zich niet weet te handhaven, zal hij zijn vrienden en dienaars - waartoe ook de missionarissen behoren - in zijn val meeslepen. Voor zichzelf vrezen de paters de dood niet, ‘Maer stervenwe, zoo staet de kruisoogst in gevaer’ (vs. 21). Evenwel, Gods wil geschiede, of zoals de Rey het uitdrukt:

Wat spoet of rampspoet Godt zijn' knechten wil verleenen, Wy staen gelaeten: het besla tot 's hemels lof. (vs. 36-37) Intussen komt, steunende op zijn staf, de oude ‘Aertskanselier’ de trappen van het paleis afdalen om de missionarissen te woord te staan. Aan het hoofd van de zijnen - met een laatste vermaning: ‘Verzuimt niet drywerf hem al neigende te groeten’ (vs. 48) - gaat pater Schal hem tegemoet, en met Oosterse hoffelijkheid vindt de wederzijdse begroeting plaatsGa naar voetnoot1. Kanselier UsGa naar voetnoot2 deelt mee, dat de keizer de missionarissen heeft laten ontbieden om in deze hachelijke omstandigheden voor hem te bidden, ‘want gy stemt godtvruchtigh overeen //. Met onze wijzen, die het keizerdom bestieren’ (vs. 54b-55). Schal verklaart zich daartoe gaarne bereid; het spijt hem slechts niet meer te kunnen doen. Vervolgens vraagt hij- uiteraard meer ten behoeve van Vondels lezers en toeschouwers dan van zichzelf - naar achtergrond en oorsprong van de opstand die zich zo gevaarlijk heeft ontwikkeld. Dat is een lange geschiedenis, antwoordt Us, maar - geheel aan de hand van Martinius en Nieuhof - geeft hij er toch de hoofdpunten van aan. Ongeveer driehonderd jaar heeft de ‘stam Taiminga’ (de Ming-dynastie) over China geregeerd. Eerst was er de voortdurende strijd tegen de Tartaren; nu is daar nog het gevaar van de roverbenden bij gekomen. Onder de voorganger van ZungchinGa naar voetnoot3 heeft hun hoofdman Lykungzus zich als tegenkeizer opgeworpen en zijn macht neemt nog steeds toe. Een keizerlijk leger liep naar hem over, en nu belegert hij Peking. Op de achtergrond loert de

‘aertsvyant’, de vorst der Tartaren, om van deze innerlijke verdeeldheid in China gebruik te maken. De toestand is dus wel heel hachelijk, hoewel niet hopeloos. Zeker niet als God over Peking waakt, voegt Schal daaraan toe; in dat geval ‘Ontzie de stadt en 't hof noch tweedraght noch verraet’ (vs. 130). Daarvoor zal hij nu met zijn missionarissen gaan bidden. - Terwijl de kanselier door de hoofdingang van het paleis de troonzaal binnengaat, begeven Schal en de zijnen zich over het plein naar een zijpoort die naar de minder officiële gedeelten van het keizerlijk verblijf leidt, waar zich ergens een ‘Christensch outer’ bevindt (vgl. vs. 243).

Ib.

b. Langzaam voortschrijdend heffen de missionarissen een reizang aan, deels gebed, deels meditatie. Zij beginnen met een aanroep tot God, om Zijn bescherming af te smeken over de keizer, die stamt uit een geslacht dat

 
schier dry eeuwen achter een,
 
Den wreeden Cham keerde onverdroten,
 
Hoe vreeslijk hy in 't velt verscheen.
 
(vs. 138b-140)

De macht van de vijand doet er overigens niet toe, als God zich tegen hem keert. Dat is wel gebleken aan de vernietiging van het leger der Assyriërs door de Engel des Heren, toen zij tijdens koning Ezechias (Hizkia) Jeruzalem belegerdenGa naar voetnoot1. - Maar de Joden waren gelovigen en de Chinezen zijn heidenen; vandaar de overgang naar het nieuwe motief in Zang II. O, als het mogelijk was China te kerstenen! als de keizer zich wilde onderwerpen aan Christus, ‘Den grooten Constantijn gelijk’Ga naar voetnoot2 (vs. 176)! Dan zou alles anders worden:

 
Men zagh de vyanden gevloden,
 
Gelijk het kaf verstuift voor wint,
 
En 't kruis geplant in hun pagoden,
 
Te lang in 's afgronts nacht verblint.
 
(vs. 177-180)

Als het hof maar wilde optreden tegen ‘d' ongetoomtheit, die Godt terght // Door nimmer noembre gruwelsmetten’ (vs. 188b-189), dan zou zelfs in deze uiterste nood China nog wel worden gered! Nu echter geeft God de machthebbers aan hun lusten over en laat hen ‘ten doele van den roover’ (vs. 197b). Opnieuw voert de bezinning op het gevaar van het ogenblik de missionarissen tot een gebed, waarin zij ook zichzelf betrekken:

 
heer, beschut het rijk.
 
Laet onze voorbede u behaegen.
 
Gena beslechte alle ongelijk.
 
Gy kunt verraet en tweedraght teugelen.
 
Beschut ons, heer, met uwe vleugelen.
 
(vs. 200b-204)

Tweede Bedrijf

IIa.

a. Vanaf het voorplein ziet de ‘Stedehouder’Ga naar voetnoot1 KolaüsGa naar voetnoot2 de keizer nerveus heen en weer lopen in de troonzaal, waar niemand hem durft komen storen. Die nervositeit is begrijpelijk, want de beslissende crisis is op handen: ‘het moet'er nu op staen. // Hier zal den ganschen nacht geen oogh geloken worden’ (vs. 226b-227). Even later treedt de keizer, gedreven door zijn onrust, naar buiten om bij Kolaüs te informeren naar de situatie in de stad en op de wallen, en te vragen of de missionarissen gekomen zijn. De laatsten zijn al bij het Christelijk altaar in het paleis aan het bidden, antwoordt de Stedehouder. En de bezetting van honderdduizend man is, dank zij haar kanonnen, meer dan opgewassen tegen de slechtbewapende rovers van

Lykungzus. De keizer is daar evenwel niet gerust op; uit de recente geschiedenis haalt hij een voorbeeld aan, dat kanonnen het hebben afgelegd tegen pijl en boog van de Tartaren. Het spijt hem dan ook, dat hij niet bijtijds naar Nanking is uitgeweken; het zijn slechte raadgevers geweest, die hem er toe hebben overgehaald in zijn hoofdstad te blijven. Kolaüs ontkent dit laatste ten stelligste:

 
Getrouwen hebben u misraeden noch misleit.
 
Dees stadt is dubbel sterk door tegenwoordigheit
 
Des keizers, wiens gezagh, tot heil der onderzaeten,
 
Noch meer vermagh dan een bezetting van soldaetenGa naar voetnoot1.
 
(vs. 301-304)

Zijn optimisme kan de keizer echter niet overtuigen.

IIb.

b. Dan nadert kanselier Us, ‘met eenen stoet van heeren’ (vs. 316b), die wij ons kennelijk als figuranten hebben te denken. In tegenstelling tot Kolaüs maakt hij zich ernstig bezorgd. Na het invallen van de duisternis is Lykungzus een nieuwe bestorming begonnen. Dat is zó in strijd met het krijgsgebruik, dat hij zich afvraagt ‘Of hier verraet me speelt, en, op 's verraeders wenken, // Dit, tegens oorloghsstijl, by eene heldre maen, // Wort aengegrepen’ (vs. 332-334a). - Vrijwel tegelijkertijd houdt ineens het krijgsrumoer op de achtergrond op; de kanonnen zwijgen, een vreemde stilte treedt in. Kolaüs maakt daaruit op, dat ook deze bestorming is mislukt; het was maar een ‘vlaeg’. Maar Us blijft bezorgd kijken: ‘Dees storm, by vlaegen, sterkt mijne achterdocht en vreezen’ (vs. 359). In een discussie vol sententies handhaven beiden hun standpunt tegenover elkaar. De keizer maakt daar een einde aan, door Kolaüs volmacht te verlenen alle maatregelen te treffen die hij nodig mocht achten, zonder hem eerst te raadplegen: ‘de noot lijt geen verdragh’Ga naar voetnoot2 (vs. 401b). De nog steeds voortdurende stilte

verontrust hem, al begint hij te hopen dat Kolaüs gelijk had:

 
Hoe stil is 't overal. wy hooren geen gewagh.
 
Het schutgevaerte zwijght. men blaest trompet noch horen.
 
Geen wachters slaen geluit uit tinne of hoogen toren.
 
Wy durven hoopen dat het hart des vyants zonk,
 
Toen hem 't salpeterlicht te sterk in d'oogen blonk.
 
(vs. 402-406)

IIc.

c. Als Zungchin en zijn hoogwaardigheidsbekleders het paleis weer zijn binnengegaan, verschijnt de Rey van Priesteren op het voorplein. Wat zij daar komen doen, blijkt nergens. Wellicht moeten wij aannemen dat zij, na afloop van de gebedendienst bij het Christelijk altaar, op hun overste wachten alvorens naar hun woonverblijf terug te keren. In ieder geval is pater Schal, zoals valt af te leiden uit vs. 513-520, ditmaal niet bij hen. - Al wachtende geven de missionarissen in een reizang uiting aan de angstige zorg die hen vervult. Met de ‘lichten, Rykaert en Trigau’ (vs. 409) - de paters Mattheüs Ricci en Nicolaas Trigault - is de Jezuïeten-missie in China doorgedrongen. Daarna zijn zij door anderen gevolgd,

 
En bouden kerken op den gront,
 
Daer 't eerst vol gruwelbeelden stont,
 
Waer voor de zwarte lampen branden ....
 
(vs. 422-424)

Dat was wèl nodig! Want de duivel bedriegt nog altijd even listig als in het Paradijs: ‘De paradijsslang schort het noch // Aen logentael, noch nabootzeeren // Van waerheit’ (vs. 431-433a). Uiterlijk laat hij de afgoderij van de Chinezen lijken op de dienst van de ware God:

 
Dat tuigen offers en gebeden,
 
Gebedentellers, kerkgebaer,
 
De priesters, het geschoren haer,
 
De kloosternonnen, zuivre zeden,
 
Gestrengheit, vasten, feest op feest,
 
De bedevaert, de pelgrimsstappen,

 
Inwydingen, en broederschappen.
 
Zo geestigh momt de logengeestGa naar voetnoot1.
 
(vs. 435-442)

Door het werk van de missie begon echter het Christendom ingang te vinden, en ‘Verloor het bygeloof zijn kracht’ (vs. 444). Maar hoe lang zal dit nog voortduren? Het zegenrijke zendingswerk van Franciscus Xaverius in Japan ging na zijn dood verloren in vervolging en martelaarschap: ‘Zoo kan de hofstijl ommekeeren’ (vs. 474). Ook in China zou iets dergelijks kunnen gebeuren, als Lykungzus aan de macht kwam. En wanneer de springvloed eenmaal opkomt, is er geen houden meer aanGa naar voetnoot2. Daarom bidden de

missionarissen nogmaals om Gods bescherming voor Zungchin:

 
Bewaek het hof: bewaek de muuren.
 
Beveel alle oogenblik en uuren
 
De ronden aen uw geestendom,
 
Zoo snel als vlugge winden, om,
 
Tot 's morgens vroegh van 's avonts spade,
 
Met uwe gunste en heilgenade
 
Te dekken teffens goên en quaên,
 
De goên, op datze uw' naem vereeren,
 
De quaên op datze zich bekeeren.
 
Geen rijk kan zonder u bestaen.
 
(vs. 499-508)

- De Rey onderbreekt zijn zang, als keizerin Jasmijn en de ‘erfprinces’ Pao, begeleid door hun vrouwen, de trappen van het paleis afdalen naar het plein. Bescheiden trekken de missionarissen zich ‘aen een zijde’ (vs. 510) in betrekkelijke duisternis terug, al blijven zij aandachtig ‘luisteren wat haeren geest bezwaert’ (vs. 511b).

Derde Bedrijf

IIIa.

a. De keizerin, verontrust door tal van onheilspellende voortekenen, wil pater Schal raadplegen over de vraag welke waarde zij daaraan moet hechten. Als zij het groepje missionarissen ziet staan, stuurt zij haar eerste staetjoffer, Vorstin Xaianga, naar hen toe om naar hun overste te vragen. ‘Zy haelen hem’ (vs. 519a), concludeert prinses Pao, als zij daarop een van de Jezuïeten door de zijpoort het paleis ziet binnengaan. Even later staat inderdaad Schal voor

de keizerin, en vertelt zij hem wat haar kwelt. Het nest van de ooievaar op het paleisdak werd door een gedrocht met vleermuisvleugelen uitgemoord; op zijn beurt is dit gedrocht toen weer door ‘een draek van 't noorden’ (vs. 547) verdrevenGa naar voetnoot1. Zowel de sterren als de ingewanden van de offerdieren voorspellen niets dan onheil. Heel de natuur schijnt een ramp te voorvoelen:

 
De raven krassen naer. de gront der aerde beeft.
 
Een damp bezwalkt de zon. wat adem schept en leeft,
 
Gezielt en ongezielt, gedroghten aen de stranden
 
Bestemmen dat'er staetverandring is voorhanden.
 
(vs. 575-578)

Een boze droom is haar in haar slaap komen kwellen. Hoe staan Christenen tegenover dergelijke voortekens en welke waarde hechten zij er aan? - Geen enkele, antwoordt Schal. Het is alles slechts leugen en bedrog, zoals trouwens ook Confucius al wist. Het Christendom ‘vloekt’ dan ook ieder ‘die troost en raet by vogelwichlaers zoekt, // Waerzeggers en gespook van geesten, streng veroordeelt’ (vs. 596b-597). Als bewijs daarvoor haalt hij de geschiedenis van Saul en de waarzegster van Endor aanGa naar voetnoot2, en vermanend houdt hij de keizerin voor: ‘Vrees Godt alleen, die weet wat spoet of ramp betekent’Ga naar voetnoot3 (vs. 610). - Aan het gesprek wordt een einde gemaakt, doordat Zungchin en zijn oudste zoon, de erfprins FungiangGa naar voetnoot4, de paleistrappen afdalen

naar het plein. Haastig trekt Jasmijn pater Schal terzijde. Half verborgen in de duisternis achter een pilaar kijken en luisteren zij - vs. 614: ‘Wy kunnen hun gesprek aen dezen pyler hooren’ -, terwijl aan de andere kant van het toneel de Rey van Priesteren hetzelfde doet.

IIIb.

b. Keizer en prins zijn opgewonden en ontsteld door een anoniem briefje, dat Zungchin gevonden heeft en dat waarschuwt voor verraad door de paleis-eunuchen. Maar zij zijn het oneens over wat er op grond daarvan al dan niet gedaan moet worden. Fungiang wil onmiddellijk àlle ambtsdragers bijeenroepen om na te gaan wie van hen door zenuwachtigheid blijk geven van hun schuld: ‘wie beteutert staet of niet, // Wie stamelt in de spraek, wie zijne verf verschiet’ (vs. 627b-628). De keizer meent echter, dat de verraders daardoor toch niet ontdekt zouden worden en dat er alleen maar een verwarring zou ontstaan, die in de nood van het ogenblik niet kan worden geriskeerd. Verder wantrouwt Fungiang vooral de stedehouder Kolaüs. Zungchin daarentegen is van diens onwrikbare trouw zó overtuigd, dat hij zijn zoon verbiedt ‘Te schenden zulk een' helt, die noit ons reden gaf // Te twijflen aen zijn trou’ (vs. 696-697a). Fungiang geeft zich echter niet gewonnen; als zijn vader hem niet gelooft, laat hij dan de zaak met kanselier Us bespreken, die daar juist aankomt. Zelf zal hij intussen op de trans van de paleistoren gaan luisteren of er iets te horen valt, dat hem een indruk geeft van de gevechts-situatieGa naar voetnoot1.

IIIc.

c. De keizer reikt zijn kanselier het naamloze waarschuwingsbriefje ter lezing toe. Us, die de prins het paleis heeft zien binnengaan, vraagt hoe deze daarop heeft gereageerd. Als Zungchin hem dit meedeelt, blijkt dat Us

wel voor Fungiangs idee van een psychologische test voelt, maar evenmin als de keizer aan ontrouw van Kolaüs gelooft. Intussen is verscherpte waakzaamheid natuurlijk wel geboden. Maar hij heeft er zich zo juist nog van vergewist dat alles in orde is; er dreigt geen onmiddellijk gevaar: ‘Uw majesteit magh vry op mijne toezicht rusten’ (vs. 765). Rusten? vraagt Zungchin verontwaardigd. Slapen, terwijl de rovers zijn schatkist bedreigen? De gedachte, dat zijn goud hun in handen zou vallen, is hem onverdraaglijk! Een voorzichtige suggestie van Us, of het niet raadzaam zou zijn van dat goud gebruik te maken om Lykungzus tot een verdrag te bewegen, wijst hij onvoorwaardelijk van de hand:

 
Den gouden sleutel van ons schatkist hem te geven!
 
Wy scheiden liever, blank in 't harnas, van ons leven.
 
Het hart des keizers leght begraven in het goutGa naar voetnoot1.
 
(vs. 801-803)

IIId.

d. Terugkerend uit het paleis, voegt prins Fungiang zich bij zijn vader en de kanselier. Vanaf de toren viel niets te horen dan een doodse stilte. Maar juist die onnatuurlijke stilte verontrust hem: ‘is 't geen teken dat de haet // Behendigh toeleght op een gruwelijk verraet?’ (vs. 815b-816). Bijna smekend vraagt hij zijn vader:

 
Heer vader, laetme toe, aen dien of dezen oort
 
Te gaen naerspooren, op de merkt, of aen de poort,
 
Hoe 't sta geschapen, eer het onweêr op moght komen.
 
(vs. 819-821)

Zungchin voelt weinig voor dit plan; er is immers niets acuuts dat een zó gevaarlijke onderneming zou kunnen rechtvaardigen. Us is nog veel positiever in zijn afwijzing: de kroonprins mag in géén geval zijn leven op het spel zetten. Maar Fungiang houdt vol. Een nerveuse activiteit jaagt hem voort; hij voèlt de catastrofe dreigen en is er van overtuigd dat zijn speurtocht hem iets zal doen ontdekken. Maar als hij niet onmiddellijk gaat, zal het te laat zijn: ‘Heer vader, geef verlof: men magh niet langer beiden’ (vs. 881). Aarzelend geeft de keizer eindelijk toe, eerst op voorwaarde dat zijn zoon een sterk geleide meeneemt, maar tenslotte zoals Fungiang het bedoelt. De prins mag alleen gaan, als verspieder: ‘Trek heen, en keer terstont: wy geven u verlof’ (vs. 900). - Haastig gaat Fungiang het paleis binnen om zich gereed te maken; langzamer en bezorgd volgen de keizer en zijn kanselier. In verband met het begin van het vierde bedrijf, waar de keizerin opnieuw naar pater Schal zoekt, zullen wij moeten aannemen dat Jasmijn eveneens door de hoofdingang naar binnen gaat, terwijl Schal door de zijpoort terugkeert naar de bezigheden die hij had onderbroken toen hij geroepen werd.

IIIe.

e. Alleen op het plein achtergebleven, treden de missionarissen uit hun donkere hoek naar voren. Vol van alles wat zij gehoord hebben, bezinnen zij zich in hun reizang op de dreiging die over China hangt. China, dat voorbestemd scheen voor alle geluk! Niet alleen maakt het deel uit van Azië, waar God de grond van het Paradijs betrad en Christus leefde, maar het is van dat gezegende werelddeel het schoonste en rijkste land:

 
Al wat den eersten mensch bejegent,
 
In 't paradijs, zoo rijk gezegent,
 
Dat vloeit u toe uit 's hemels schootGa naar voetnoot1.
 
(vs. 913-915)

Vrijwel aan alle kanten wordt het door natuurlijke grenzen

beschermd, en waar in het Noorden de natuur tekort schoot, nam de Chinese muur haar taak over. Maar wat baten al deze zegeningen, ‘nu d'inheemsche wrokken // 's Rijx vruchtbren bodem overtrokken, // En roofzucht haeren moedtwil drijft’ (vs. 944b-946)? Burgeroorlog bracht ellende, zwakte, verval. Tenzij God zelf ingrijpt, is de toestand hopeloos. En daarom wendt de Rey zich opnieuw tot Hem met een gebed om uitredding. Niet alleen ter wille van Zungchin, maar ook van het werk der missie dat onder hem tot bloei heeft kunnen komen:

 
Bescherm uw planten, teêr in 't bloeien,
 
Op datze in kracht en sterkheit groeien,
 
En vruchten draegen op haer tijdt.
 
Een hagelbuy, met recht te schromen,
 
Dreight uit de lucht ons op te komen,
 
Die hof en hoopGa naar voetnoot1 ter aerde smijt.
 
Bescherm den bloesem van uw hoven,
 
Op datwe u met gezangen loven. (vs. 973-980)

Vierde Bedrijf

IVa.

a. Het is enige tijd later, betrekkelijk kort vóór het aanbreken van de dageraad. Gevolgd door haar dochter, verschijnt keizerin Jasmijn schreiend en handenwringend op het plein. In haar dodelijke angst om Fungiang, die maar niet van zijn verkenningstocht in de stad terugkeert, zoekt zij opnieuw hulp en troost bij pater Schal. Deze keert juist naar zijn missionarissen terug en kan zich dus dadelijk tot haar beschikking stellen. De angst van de keizerin om haar zoon wordt nog versterkt door een droom, die zij onlangs gehad heeft en waarin zij hem met een pijl in het hart op een baar zag thuis brengen. Opnieuw houdt Schal haar voor, dat zij aan dergelijke voortekens geen waarde moet hechten:

 
O waerdste dochter van den hemel, leer uw lot
 
Verwachten uit den schoot van dien alzienden Godt,
 
En Godts voorzienigheit, beleitster van de zaeken
 
Der weerelt, allermeest die heerschappyen raeken.
 
(vs. 1017-1020)

Intussen zal hij voor de veilige thuiskomst van de prins gaan bidden. - Enigszins gerustgesteld gaat de keizerin met haar dochter het paleis weer binnen. Het gebed van Schal blijkt echter niet meer nodig. Op het plein is er plotseling geroep en gedruis. Met driftige stappen nadert Fungiang, gevolgd door opgewonden eunuchen en wachters. Verschrikt komt de keizer de trappen van het paleis afdalen; van alle kanten stromen angstige nieuwsgierigen toe. In de algemene verwarring trekt pater Schal zich achter een pilaar terug, om ongemerkt te horen welk nieuws de prins brengt.

IVb.

b. Dat blijkt het slechtst mogelijke nieuws te zijn! Als vader en zoon tegenover elkaar staan, kan de laatste alleen maar melden: ‘Wy zijn verraên, verkocht het is hier omgekomen’ (vs. 1059). Niet alleen heeft Lykungzus geleidelijk een aantal soldaten de stad weten binnen te smokkelen die zich daar als kroegbazen of kleine neringdoenden hebben gevestigd om onrust te stoken en op het beslissende moment partij voor hem te kiezen, maar bovendien heeft de krijgsraad verraad gepleegd! De gevechten van deze nacht waren slechts spiegelgevechten, de kanonnen zijn met los kruit geladenGa naar voetnoot1! - De keizer kan dit alles nauwelijks geloven, maar Fungiang is volkomen zeker van zijn zaak; hij heeft de aanhangers van Lykungzus aan het werk gezien, ‘die behendigh oproer stichten’ (vs. 1124b). Laat zijn vader snel zijn maatregelen treffen; er valt geen ogenblik meer te verliezen. Zelf gaat hij het paleis binnen, om de keizerin gerust te stellen: ‘Ik ga vrou moeder met mijn weêrkomst binnen troosten’ (vs. 1136).

IVc.

c. Met zijn kanselier en zijn stedehouder - die blijkbaar met hem op het plein gekomen zijn en dus het verslag van Fungiang ook hebben gehoord - overlegt de keizer wat er in deze wanhopige situatie moet worden gedaan. Zelf voelt hij er het meest voor, met zijn gezin de stad te verlaten en uit te wijken naar Nanking. Maar zowel Us als Kolaüs verzetten zich hardnekkig tegen dit plan. Als de keizer vertrok, zou dadelijk alles verloren zijn; niemand zou meer moed hebben om door te vechten! ‘De krijghskans, trecktge heen, zal daetlijk ommeslaen’ (vs. 1174), verzekert Us, en Kolaüs voegt daaraan toe: ‘Gy kunt niet wijken dan met algemeen bederf’ (vs. 1186). Hun aandrang is voor Zungchin te sterk. Na een lange discussie ziet hij van zijn - inderdaad verstandige - voornemen af en besluit in Peking te blijven. Maar dan moet er ook krachtig worden opgetreden. Zelf zal hij zich aan het hoofd van de zijnen stellen om de vijand tegemoet te gaan! In een mengeling van wanhoop en moed keert hij zich tot de omstanders, die angstig en werkeloos toezien:

 
Het is geen suffens tijt, 't is noodigh zich te reppen.
 
Men steeke een bloetvaen uit. men moet de hofklok kleppen.
 
Te wapen, mannen: voort te wapen: mannen voort.
 
Ontgrendel flux het hof, en volghme door de poort
 
Ter stede in, eer het zeil van 't rijk begin' te gijpen.
 
't Is tijt te sabelen, en by den hals te grijpen.
 
(vs. 1207-1212)

IVd.

d. Zijn alarmroep heeft een overwacht gevolg. Uit het paleis komt Jasmijn de trappen afsnellen, gevolgd door Pao, Fungiang en haar twee jongere zonen, en werpt zich voor de voeten van de keizer neer:

 
Getrouwe bedtgenoot, gy mooght ons niet begeven
 
In dees gelegenheit. verschoon verschoon uw leven.
 
Bewaer het hof: of wilt gy enkel heene in stê
 
Zoo neem uw keizerin en lieve dochter me,
 
En zoons, och vader, zie uw dootsche dochter schreien.
 
(vs. 1215-1219)

Ongeduldig wendt Zungchin zich van haar af. Het is nu geen tijd om te jammeren en te klagen: ‘de noot eischt spoet, en kracht. // Waer blijven lijfstaffiers, hofschutten, binnewacht?’ (vs. 1221b-1222). Als Jasmijn de zoom van zijn gele keizersgewaad vastgrijpt en hem bezweert de zijnen niet te verlaten, maakt hij zich met een ruk vrij: ‘laet los: wy moeten voort’ (vs. 1237b). Er is geen andere uitweg meer dan overwinnen of sterven! - Machteloos tegenover zoveel vertwijfelde vastbeslotenheid, geeft Jasmijn haar pogingen op. Maar nu zij haar man niet kan weerhouden, wil zij tenminste trachten haar zoons te redden. Daarom smeekt zij de keizer haar toe te staan nog een laatste verzoek tot hem te richten; ‘Dan ruk vry heene, dat de hemel u geley’ (vs. 1245). Onwillig stemt Zungchin toe; kortaf beveelt hij zijn hovelingen en raadslieden hem met de zijnen alleen te laten. En dan doet Jasmijn haar verzoek: de keizer moet zijn zoons bevelen zich in veiligheid te stellen en zo de dynastie te redden; wat haar en Pao betreft, die dan alleen achterblijven: ‘Dat ga zoo 't wil, zoo 't kan, 't gedy tot schande of lof’ (vs. 1261). Na enige aarzeling voldoet Zungchin aan deze wens. Hij geeft zijn zoons opdracht ‘ter stroompoorte uit met eene gondel’ (vs. 1271) de stad te verlaten en zich in de kluizenarij van vader Changus schuil te houden tot zij kans zien naar Nanking te ontkomen. Knielend vragen en krijgen de drie broers de laatste zegen van hun vader; droevig kussen zij hun moeder en zuster vaarwel. Maar Zungchin maant tot spoed: ‘voort voort, de nootweer prest’ (vs. 1282b). Zelf gaat hij met hen mee ‘tot aen den hofstroom’ (vs. 1283), om er zich van te overtuigen dat zij veilig wegkomen. - Schreiend ziet Jasmijn hen na: ‘Och bitter scheiden! och wy zien ze nu niet meer, // Of hachelijkGa naar voetnoot1. wat neemt het weereltsdom een' keer!’ (vs. 1285-1286). Als opnieuw ‘stadtgerucht’ (vs. 1294) opklinkt en naderbij komt, vluchten Pao en zij met hun verdriet in het paleis.

Het merkwaardige van deze scène is, dat zij volkomen parallel loopt met V-d uit Gysbreght van Aemstel, waar Gijsbrecht zich in een analoge situatie eveneens in een laatste hopeloze strijd wil storten en Badeloch hem smeekt haar en haar kinderen niet te verlatenGa naar voetnoot1. Eigenlijk mogen wij zelfs spreken van een herhaling met andere namen: Gijsbrecht heet hier Zungchin, Badeloch Jasmijn, Adelgund Pao, en Veenerick Fungiang. Telkens weer treffen ons vrijwel letterlijke reminiscenties aan de dialoog uit de Gysbreght, en eenmaal keert zelfs een gehele regel vrijwel onveranderd terug. In Gysbreght vs. 1795 roept de titelheld ongeduldig uit: ‘Men recht met jammeren noch jancken hier niet uit’; in Zungchin vs. 1226 herhaalt de keizer deze uitroep: ‘Men recht met jammeren en kermen hier niet uit’. Zoals Badeloch haar man bezweert: ‘Bestelme slechs een zwaerd, ick ben bereid te vechten, // Te sterven aen de zy van mijnen vromen man’ (Gysbr. vs. 1722-1723), zo smeekt Jasmijn de keizer: ‘Zoo neem ons t'zamen mede, en gunme aen uwe zy // Te sterven’ (vs. 1233-1234a). Evenals bij Badeloch gaat ook bij Jasmijn het uiteindelijk berusten gepaard met een laatste verzoek: de eerste vraagt om een gezamenlijk gebed, de tweede om een reddingskans voor haar zonen. Het ontvluchtingplan, dat de keizer voor deze laatsten opstelt, herinnert sterk aan dat van Gijsbrecht: de ‘hofstroom’ treedt in de plaats van het IJ, de kluizenarij van vader Changus in die van het klooster Mariëngaard. - Ook in de volgende scène zet de parallellie zich nog voort. Zoals in de Gysbreght na het gebed van Broer Peter de verschijning van Rafaël er Gijsbrecht toe noopt van een uitval af te zien, zo blijkt hier, na de opdracht van Zungchin aan zijn zoons, gewapend verzet niet meer mogelijk.

IVe.

e. Zoals daarstraks Fungiang, zo is ditmaal Kolaüs het middelpunt van het opgewonden rumoer dat het paleis nadert. Wanhopig betuigt hij tegenover kanselier Us, dat zij beiden ongelijk hebben gehad en dat zij de keizer hadden moeten aanraden te vluchten toen dit mogelijk was. Op het ongeduldig aandringen van Us, die nog van niets weet, vertelt hij wat er gebeurd is. De vijand is de stad binnengedrongen en ‘bruischt, als stroomen, // Ter stede in naer het hof’ (vs. 1300b-1301a). De verraderlijke krijgsraad heeft de poort voor hem geopend: ‘wy zijn gelevert en verraên’ (vs. 1305b). - Onbewust van deze nieuwe ramp keert Zungchin naar zijn paleis terug; tevreden deelt hij zijn twee voornaamste raadslieden mee: ‘Onze afkomste is geberght, behouden buiten zorgen’ (vs. 1307). Maar Kolaüs luistert daar nauwelijks naar; ‘och waertge zelf geborgen’ (vs. 1308b), roept hij vertwijfeld uit. Lykungzus is niet alleen in de stad, maar heeft zich zelfs al meester gemaakt van ‘den dubblen muur // Van 't hof’Ga naar voetnoot1 (vs. 1310b-1311a). Vluchten is niet meer mogelijk, elke uitweg is afgesloten! - Verloren en verraden als hij zich weet, laat de keizer zich één ogenblik meeslepen door zijn verontwaardiging. Met snijdende minachting richt hij zich tot de ambtsdragers en dienaren, die verschrikt om hem heen staan en van wie het merendeel hem stellig ontrouw is geweest: ‘Meineedigen, is dat voor 's keizers recht gestreên?’ (vs. 1318). Niet Lykungzus is in de eerste plaats verantwoordelijk, ‘maer gy zijt schuldigh, zijt hantdaedigh // Aen dit verwaeten stuk’ (vs. 1323b-1324a)! Dan herstelt hij zich echter, en rustig aanvaardt hij de consequenties van zijn nederlaag. Hij vraagt Kolaüs als laatste bewijs van trouw hem te doden; wanneer deze weigert, wendt hij zich tot allen die hem zo slecht gediend hebben:

Valt teffens aen: stoot toe: wij staen u schoon en bloot.

Daer leght uw keizers hart: dat zoektge. snijt, of stoot,

 
Dat geen Lykungzus ons aen duizent stukken scherve.
 
Ontfangt den lesten snik, terwijl ik tijdigh sterve.
 
(vs. 1333-1336)

Maar niemand treedt naar voren; de kring om de keizer staat ademloos en verstard. Tenslotte keert Zungchin zich om en gaat de trappen van het paleis op. Zij willen niet: ‘welaen, // Men moet zich redden. 'k zal een poos naer binnen gaen’ (vs. 1337b-1338). - Alsof dit een signaal was, barst op datzelfde ogenblik een storm van geluid los: de noodklok begint te kleppen, de torenwachters blazen alarm, kanonnen bulderen. De keizerlijke dienaren zoeken naar alle kanten een goed heenkomen. Kolaüs haast zich naar binnen om te trachten te redden wat nog te redden valt. Us wil hem volgen, maar ziet daarvan af, wanneer hij ‘keizerin en dochter, root beschreit’ (vs. 1354) naar buiten ziet komen. Hij treedt op de twee ongelukkige vorstinnen toe, om te trachten hun iets troostends te zeggen.

IVf.

f. Voordat hij daartoe de gelegenheid heeft gehad, verschijnt echter ook de keizer. Deze heeft zijn besluit genomen en weet nu, hoe hij ‘zich redden’ moet. Rustig en zakelijk kwijt hij zich van zijn laatste plichten. Allereerst geeft hij aan Us een brief, ‘geschreven met ons eigen bloet en hant’ (vs. 1362b), en laat hem zweren die aan de overwinnaar Lykungzus ter hand te zullen stellenGa naar voetnoot1. Daarna wendt hij zich tot zijn dochter. De dood kan zij niet ontgaan, maar zij kan kiezen of zij wil sterven door de hand van haar vader dan wel door die van de vijand, nadat deze haar eerst onteerd en gemarteld heeft. Pao kiest zonder aarzeling het eerste:

 
Heer vader, 'k geef aen u mijn lichaem zuiver over.
 
Beschutme voor gewelt van dien verwaten roover.
 
Ik kusse u voor het leste. ô vader, 'k neem verlof.
 
(vs. 1379-1381)

Vastberaden gaat zij met de keizer het paleis in, op weg naar haar kamer waar hij haar de dolk in het hart zal stoten. Jasmijn voegt zich bij hen; achter haar volgt de stoet van schreiende staetjofferen. - Aan de voet van de trappen ziet Us diep-ontroerd de prinses na, klagend over haar droevig lot. Van minuut tot minuut leeft hij in gedachten mee met wat zich in het paleis afspeelt. Hij zièt Pao met de dolk in het hart neervallen: ‘och zy stort. daer leght, daer leghtze neder’ (vs. 1399b)! En zonder aarzeling interpreteert hij het misbaar, dat daarna van binnen naar buiten doordringt. Nu maakt de keizer een einde aan zijn eigen leven! Wéér herkent hij instinctief het fatale moment; hij hòòrt de stamboom van de Ming-dynastie neerstorten: ‘Hoor toe. hy ploft. hij stort. ô wee, ô wee, ô wach!’ (vs. 1410). En dan wordt het verdriet hem te machtig; hij dreigt flauw te vallen: ‘Gy dienaers, stutme. ik ga: ik zwijm: mijn hart wort flaeu’ (vs. 1414). Ondersteund door toegeschoten helpers, gaat hij moeizaam de trappen van het paleis op: een gebroken man.

IVg.

g. Op het plein blijven alleen de missionarissen over, bij wie inmiddels ook pater Schal zich weer heeft gevoegd. Wij moeten aannemen, dat uit het paleis gekomen dienaren hen op de hoogte hebben gesteld - misschien voor de toeschouwers zichtbaar - van wat daarbinnen is gebeurd. Immers, zij blijken niet alleen te weten dat de keizer en de keizerin dood zijn, maar ook reeds op welke wijze beiden zich van het leven hebben beroofd. Op dit alles reageren zij in de eerste strofe van hun reizang. Maar dan gaan zij zich afvragen, welke gevolgen de dood van Zungchin zal hebben voor het werk van de missie:

 
Nu dreight een helsche en blinde nacht
 
Van dwaelinge en afgoderyen
 
Het licht van 't kruisaltaer met kracht,
 
Door 't ommeslaen der heerschappyen,
 
Te blusschen, den heidendommen ten spot.
 
O bitter lot! (vs. 1427-1432)

Gelukkig houdt Uzangueius, de zoon van kanselier Us, nog altijd bij de Chinese muur de Tartaren tegen:

 
Ontsloot hy 't rijk voor 's Tarters stam,
 
Wie zou dan eerst de bloetvlagh strijken,
 
Lykungzus, of de groote Cham?
 
Wie zou een' voet den andren wijken?
 
Wy zaten hier tusschen beide beknelt.
 
Hoe waer 't gestelt!Ga naar voetnoot1 (vs. 1445-1450)

Ondanks al hun bezorgdheid verliezen echter de missionarissen hun innerlijke rust niet. Tegenover de teugelloze wanhoopsuitbarsting van Us staat hun gelovige onderwerping aan de wil van God:

 
Laet ons in 't hof ten outer treên,
 
In zulk een' ommezwaey van staeten,
 
Den hemel offren met gebeên,
 
Den wil des oppersten gelaeten.
 
't Is Godt die den rijken hun paelen zet.
 
Dit's d'opperwet. (vs. 1457-1462)

Vijfde Bedrijf

Va.

a. Een nieuwe opschudding weerhoudt er de Rey van, het plein te verlaten voor het voorgenomen gebed. De overwinnaar Lykungzus is in aantocht! Gevolgd door een drom van hovelingen haast Us zich de trappen van het paleis af. Gejaagd geeft hij de dienaren opdracht de keizerlijke troon uit de troonzaal op het plein te brengen, de nieuwe machthebber tegemoet. Nauwelijks is dit gebeurd, of daar

nadert Lykungzus reeds, omstuwd door zijn vertrouwelingen en officieren. Op het voorbeeld van Us werpen alle hovelingen zich ‘aen 't outer van (diens) voeten’ (vs. 1471) in het stof neer. Welwillend geeft de nieuwe keizer de kanselier - en met hem ook de anderen? - verlof weer op te staan. Vervolgens wil hij vóór alles weten, ‘Hoe deze treurrol van Zungchin is afgeloopen’ (vs. 1475). Ten antwoord laat Us ‘de poort van hof en boomgaert’ (vs. 1476) open zetten, waardoor de lichamen van Zungchin en Jasmijn zichtbaar worden, heen en weer wiegend aan de takken van de pruimeboom waaraan zij zich verhangen hebbenGa naar voetnoot1: ‘Zy drijven beide stil op hunne koussebanden’ (vs. 1479). In aansluiting daarop vertelt vorstin Xaianga, die als staetjoffer de laatste ogenblikken van Pao en Jasmijn heeft meegemaakt, hoe het keizerlijk gezin de dood is ingegaan. Vooral het sterven van de prinses heeft haar diep aangegrepen. Uitvoerig beschrijft zij, hoe deze rustig haar borst ontblootte voor de dolk van haar vader; hoe Zungchin er maar niet toe kon komen haar te doden en ‘smijt den ponjaert neder, // En stampte langs den vloer wel drywerf heene en weder’ (vs. 1511b-1512); hoe hij tenslotte met afgewend gelaat toestootte, en het bloed ‘aen 't springen stroomen spatten, // Besprengt het keizerlijk het vaderlijk gewaet’Ga naar voetnoot2 (vs. 1516b-1517). Direct daarna hebben de keizer en de keizerin ook zelf de dood gezocht. - Getroffen heeft Lykungzus geluisterd. Maar het leven gaat voort: de kanselier nodigt hem uit, plaats te nemen op de wachtende troon. Als Lykungzus zich daarop neerzet, wordt hij aangegrepen door een duizeling:

 
Hoe dus? bezwijken nu de beenen, onder 't steigeren
 
Ten ingeruimden troon, tot drywerf achtereen.
 
Wat spelt dit voorspook heil of onheil?Ga naar voetnoot1
 
(vs. 1532-1534a)

Us doet of hij van dit pijnlijke moment niets heeft gemerkt. Hij zet een heilroep op de nieuwe keizer in, en reikt hem vervolgens de laatste, met bloed geschreven brief van Zungchin over. Lykungzus laat zich die door de kanselier voorlezen, maar reageert met geen woord op het verzoek van zijn voorganger de verraders en nalatigen onder de hovelingen te straffen. In plaats daarvan vraagt hij naar Kolaüs. Ook deze heeft zelfmoord gepleegd, antwoordt Us:

 
hy verhing zich aen een' boom.
 
De wanhoop, los van hant, gaf eenen vryen toom
 
Aen hofbesneênen, trou by eer en eedt gebleven,
 
Om, op hun meesters spoor, te scheiden uit het levenGa naar voetnoot2.
 
(vs. 1549b-1552)

Nu Kolaüs weggevallen is, richt Lykungzus zijn aandacht op een andere militaire bevelhebber: de zoon van Us, Uzangueius, die commandant is van het leger dat de Chinese muur tegen de Tartaren beschermt. Hij geeft de kanselier opdracht zijn zoon te schrijven om deze naar Peking te ontbieden:

 
Beveel hem op den hals, dat hy zich in koom' stellen,
 
Met alle hoofden en manhafte krijghskornellen.
 
Men zalze altzamen van den ouden eedt ontslaen,
 
Om door den nieuwen eedt, getrou en onderdaen,
 
Lykungzus op den troon, hem toegekeurt, t'ontfangenGa naar voetnoot1.
 
(vs. 1559-1563)

Tenslotte treden ook de missionarissen naar voren, om te vragen of de nieuwe keizer hen toestaat in Peking te blijven dan wel hun zijn land ontzegt. Welwillend antwoordt deze, dat zij met hun werk kunnen voortgaan: ‘Lykungzus blijft uw vrient’ (vs. 1569b). Dan staat hij van de troon op en gaat het paleis binnen. Achter hem volgt Us, met heel de stoet van hovelingen en dienaren. Alleen de Rey van Priester en blijft op het plein achter.

Vb.

b. Dankbaar voor de toestemming tot blijven, loven de missionarissen God en smeken Hem, ‘Dat hy een teken van genade ons openbaer'’ (vs. 1573). In antwoord daarop verschijnt ‘een heldre wolk’ (vs. 1574), omgeven door een zingende en dansende engelenschaar. Eerbiedig neerknielend ‘om zulk een' groete, uit 's hemels schoot ontfangen’ (vs. 1576), zien zij uit de wolk de geest van hun grote ordegenoot Franciscus Xaverius tevoorschijn treden, die hen komt bemoedigen en voorbereiden op de toekomst. Lykungzus zal spoedig op zijn beurt ten val komen, als Uzangueius de Tartaren te hulp roept en dezen als een waterval China overspoelen. Peking zal nieuwe rampen zien:

Twee zoonen van Zungchin onthoofden voor de stadt,

Den derden in een' poel, van wanhoop afgemat,

 
Gesprongen, over hals en hooft gedompelt, smoorenGa naar voetnoot1,
 
En al 't Sineesche rijk, na slagh op slagh, verloren.
 
(vs. 1593-1596)

De Tartaarse heerster zal aanvankelijk de vrijheid van de missie ‘niet besnoeien maer vermeeren’Ga naar voetnoot2 (vs. 1600b). Maar na een troonswisseling zal hetzelfde gebeuren als indertijd in Japan en een heftige Christen-vervolging worden ingezet. De missionarissen hebben dat gelovig te aanvaarden: ‘Wie kan Godts oordeel en voorzienigheit grondeeren!’ (vs. 1608). - Dan treedt Xaverius weer in de wolk, die met de schaar van engelen opstijgt en uit het gezicht verdwijnt. Nog altijd knielend, zien de Jezuïeten hem na. In vol vertrouwen op God zijn zij bereid alles te aanvaarden wat Hij over hen en hun werk beschikt:

 
Al zien we boven 't hooft veel donkre wolken hangen;
 
Wy geven ons aen Godts voorzienigheit gevangen,
 
Met onvermoeit gedult, uit ootmoedt en ontzagh.
 
(vs. 1611-1613)

Tenslotte zal toch het licht de overwinning behalen op de duisternis. Als symbool daarvan begroeten zij blij de eerste zonnestralen, die de hemel licht maken en aan het plein zijn somberheid ontnemen: ‘Het licht komt, na den nacht, veel schooner voor den dagh’Ga naar voetnoot3 (vs. 1614).

Als wij na de analyse van het drama de Opdracht nogmaals doorlezenGa naar voetnoot1, dan moeten wij vaststellen dat Vondel daarin ditmaal precies heeft aangegeven, waar het in zijn tragedie om gaat. Primair is het motief van de staetveranderinge, secundair - ‘hier valt iet meer by te voegen’, formuleert de dichter - dat van de missie. Ondanks alle aandacht, die zowel in de Opdracht als in het stuk zelf aan het tweede motief wordt besteed, blijkt dit toch steeds ondergeschikt aan het eerste; het is er niet ter wille van zichzelf, maar om de houding van de missionarissen tegenover de staetveranderinge te doen uitkomen.

De structuur van Zungchin wordt dan ook miskend, wanneer men de rangorde der motieven omkeert en het drama karakteriseert als ‘missie-tooneelspel’, zoals Sterck heeft gedaanGa naar voetnoot2. Nergens treden de missionarissen op de voorgrond, nergens beinvloeden zij rechtstreeks of indirect het verloop van de gebeurtenissen. Pater Schal komt geen enkele maal met de keizer in aanraking en wordt niet betrokken bij het overleg van diens raadgeversGa naar voetnoot3. De functionele betekenis die zijn orde-broeders en hij voor het drama hebben - ik kom daar nog op terug -, staat geheel los van de fabula en daarmee van de eigenlijke ‘handeling’.

Evenmin laat de structuur toe, dat men de beide motieven als gelijkwaardig naast elkaar stelt. Zo doet Minderaa, die als een der redenen voor de zwakte van het stuk ‘zijn hinken op twee gedachten’ noemt: enerzijds de uitbeelding van het Chinese treurspel, anderzijds de verheerlijking van de missieGa naar voetnoot4. Maar nogmaals, het gaat hier niet om de missie als zodanig. Het is Vondel te doen om het verschil in de houding van Christenen en van heidenen tegenover de staetveranderinge waarbij zij betrokken zijn. Dat hij overeenkomstig de historische feiten die Christenen had weer te geven als Jezuïeten - hun missionarissen

waren in het Peking van 1644 nu eenmaal de vertegenwoordigers van het Christendom - zal hem stellig hebben verheugd, maar is niet essentieel voor de opzet van zijn drama.

Die opzet werd door twee factoren bepaald. Enerzijds bracht de aanwezigheid van Jezuïeten in een heidense omgeving vanzelf de dualiteit van geloof en ongeloof mee; gezien zijn aard en werkwijze lag het voor de hand, dat Vondel daarvan gebruik zou maken om het principiële verschil tussen Christendom en heidendom te doen uitkomen. Anderzijds wordt hier voor het eerst de staetveranderinge geduid als symptoom van een universeel verschijnsel: de onbestendigheid van al het aardse. Dat deze gedachte behalve de Opdracht ook het drama-zelf beheerst, blijkt uit de uitlating van Us in I-a, waar hij in zijn expositie van de situatie heel de voorafgaande geschiedenis van de Mingdynastie onder dit aspect stelt en daarmee onbedoeld ook de komende gebeurtenissen tegen deze achtergrond plaatstGa naar voetnoot1. Door dit universele karakter van het gebeuren, waaraan geloof en ongeloof worden getoetst, wint het dualiteitsmotief sterk aan betekenis. Het is daarom verleidelijk te veronderstellen, dat dit laatste primair is geweest en Vondel van daaruit tot zijn nieuwe visie op de staetveranderinge gekomen is. Maar de Samson herinnert er ons aan, dat een dergelijke samenhang niet noodzakelijk is; daar doet zich immers de tegenstelling tussen geloof en heidendom eveneens geldenGa naar voetnoot2, zonder evenwel een universele interpretatie van de peripeteia tot gevolg te hebben.

Van meer belang dan de prioriteit is trouwens het effect van de genoemde factoren. De duiding van de staetveranderinge in universele zin leidt op zichzelf - afgezien dus van het feit, dat

het dualiteitsmotief er door wordt versterkt - niet tot enige verandering in de aard van het drama. Evenals in de voorafgaande tragedies sedert 1660 is de opzet ten aanzien van het eigenlijke gebeuren contrasterend-uitbeeldendGa naar voetnoot1. Het enige ‘ongewone’ is, dat Vondel ditmaal het effect van de peripeteia niet heeft versterkt door de situatie vóór en ná de catastrofe als een bijna volstrekte antithese voor te stellen. Reeds aan het begin van het spel verkeert Zungchin in een hachelijke positie en is hij zich daarvan bewust; van een toestand van ‘geluk’ is geen sprake. Wij hebben bij de vroegere drama's van staetveranderinge iets dergelijks ook opgemerkt in Batavische gebroeders, en toen bleek deze afwijking van het gebruikelijke schema verklaard te kunnen worden uit de eisen die werden gesteld door het tweede motief in dit stukGa naar voetnoot2. Wij zullen dan ook hebben na te gaan, of dit hier opnieuw het geval is.

Daarentegen blijkt het dualiteitsmotief de aard van het drama wèl te hebben beïnvloed. Want met dit motief keert daarin de exemplarisch-emblematische strekking terug, die zo kenmerkend was voor Vondels dualiteitsdrama's tussen 1640 en 1659. En evenals toen - zij het op beperkter schaal, omdat het hier om een secundair motief gaat - is de structuur er op gericht, deze strekking duidelijk te doen uitkomen. Terwijl Vondel in de Samson, toen hij de uitbeelding van een centrale peripeteia nog niet volledig beheerste, naast de staetveranderinge geen universeel neven-motief wilde toelaten en daarom angstvallig alles vermeed wat aan de tegenstelling tussen geloof en ongeloof nadruk en perspectief zou hebben verleendGa naar voetnoot3, wordt in de Zungchin het exemplarisch-emblematisch aspect van de dualiteit ten volle aanvaard. Bijna onafgebroken worden de toeschouwers geconfronteerd met het ‘voorbeelt’ waarin zij tot uitdrukking komt: het verschil in houding van Jezuïeten en Chinezen. Behalve in het tweede bedrijf zijn de missionarissen voortdurend op het toneel. Ook wanneer zij zwijgend toezien en luisteren,

getuigt hun houding van een innerlijke rust, die bij de andere partij juist ten enenmale ontbreekt. In hun reizangen en (schaarse) andere uitlatingen komt tot uiting, dat deze rust is gefundeerd in hun overgave aan en hun vertrouwen op God. Zij tonen zich wel bezorgd over de toekomst van hun zendingswerk en bidden ter wille daarvan om redding voor Zungchin, maar steeds met de bereidheid ook ditmaal te aanvaarden wat bij de ondergang der missie in Japan gebleken was: ‘Doch anders lagh het in Godts raet’ (vs. 469). Daarom kunnen zij in de maalstroom van de staetveranderinge, die zij mee-beleven, innerlijk onberoerd blijven. Bij hun opkomst in het eerste bedrijf getuigen zij:

 
Wat spoet of rampspoet Godt zijn' knechten wil verleenen,
 
Wy staen gelaeten: het besla tot 's hemels lof.
 
Een dankbaer harte ontbrak ten geenen tijde stof.
 
Den allerhooghste een schael vol reukwerk op te draegen.
 
Hy leeft gerust, die zich Godts schikking laet behaegen.
 
(vs. 36-40)

En als zij in het vijfde bedrijf het drama afsluiten, doen zij dit met eenzelfde getuigenis:

 
Al zienwe boven 't hooft veel donkre wolken hangen;
 
Wy geven ons aen Godts voorzienigheit gevangen,
 
Met onvermoeit gedult, uit ootmoedt en ontzagh.
 
Het licht komt, na den nacht, veel schooner voor den dagh.
 
(vs. 1611-1614)

De reizangen zijn echter meer dan enkel bekommerd gebed; zij bevatten ook een bezinning op de ramp die bezig is China te treffen. De missionarissen zien daarin een straf van God voor de gruwelen van het heidendom, waarachter rechtstreeks de duivel staat. De catastrofe, die zij beleven, heeft in laatste instantie een metafysische achtergrond. Het gaat om God of de duivel, en China heeft niet voor God willen kiezen: ‘Nu geeft hyze aen hun lusten over // En lasterstukken, zonder maet’ (vs. 195-196). Ook daardoor krijgt het gebeuren in Peking exemplarische betekenis.

Tegenover de houding van de Jezuïeten staat die van de Chinezen. Ook bij hen valt deze in de eerste plaats af te leiden

uit hun wijze van reageren. Voortdurend zijn wij getuige van hun verwarring, hun weifeling, hun angst, hun radeloosheid. Op het kritieke ogenblik vinden zij geen andere uitweg dan de vlucht in de zelfmoord of de verloochening van hun trouw. De achtergrond, waaruit dit alles voortkomt, wordt ons getekend in de beide gesprekken van keizerin Jasmijn met pater Schal. Haar ‘geloof’ blijkt slechts te bestaan uit angst voor dromen en voortekens. In plaats van kracht te verlenen, bevordert het de paniek. Tegenover het getuigenis van de Jezuïeten kan de keizerin als het hare slechts stellen: ‘Gedachten pijnigen de zinnen om al 't geen // Ons sedert eene wijl een droevigh voorspook scheen’ (vs. 535-536).

Wij hebben ons zo even de vraag gesteld, of het ontbreken van een initium felix wellicht, evenals in Batavische gebroeders, toegeschreven moest worden aan de eisen van het tweede motief. Nu wij dit laatste nader hebben bezien, geloof ik dat wij daarop een bevestigend antwoord dienen te geven. Aangezien de missionarissen slechts passief bij de handeling betrokken zijn, was het gevaar niet denkbeeldig, dat hun geloofshouding bij toeschouwers en lezers minder de aandacht zou trekken dan met de exemplarische betekenis daarvan verenigbaar was. Om daaraan tegemoet te komen moest Vondel de ontbrekende kwalitatieve nadruk vervangen door een kwantitatieve, en hun reactie op gevaar en nood door het gehele stuk heen onafgebroken tegenover die van de Chinezen stellen. Met het oog daarop kon hij ook in de eerste bedrijven de onrust en de dreiging niet missen. Versterking van het effect der peripeteia was minder urgent dan de noodzaak te doen uitkomen hoezeer de Jezuïeten saevis tranquilli in undis vermochten te zijn.

Het dualiteitsmotief is in de Zungchin secundair, en daarom beheerst de exemplarisch-emblematische strekking de structuur van het drama slechts voor zover dit mogelijk was zonder de centrale plaats van de peripeteia aan te tasten. Toch krijgt ook deze laatste daardoor onwillekeurig een enigszins ander karakter. Zij wordt er door geplaatst in het verband van de verhouding tussen de mens en God.

Dat maakt de Zungchin tot een even belangrijk als merkwaardig moment in Vondels dramaturgische ontwikkelingsgang! Na 1660 had hij in acht opeenvolgende tragedies alle aandacht geconcentreerd op de staetveranderinge, zonder er toe te komen deze in ruimer verband te zien dan het bijzondere geval dat hem bezig hield. Nu voor het eerst probeert hij dit wèl te doen. Anders gezegd: nu voor het eerst zoekt hij naar een synthese tussen zijn nieuwe en zijn oude opvatting van de tragedie.

In zijn tachtigste jaar waagt hij zich aan een nieuw experiment!

Wat wij bij Vondel reeds vaker hebben opgemerkt, herhaalt zich ook hier: bij de eerste poging is zijn experiment geen overtuigend succes geworden. Dat is ditmaal echter niet zozeer een gevolg van de structurele moeilijkheden, waarvoor de synthese van peripeteïsch en emblematisch drama hem stelde, als wel van de behandelde stof. Ondanks zijn ijverige voorstudie was de Chinese wereld hem uiteraard vreemd gebleven. In het algemeen heeft Duyvendak ongetwijfeld gelijk, wanneer hij de missie en het Christendom ‘het eenige element in de situatie’ noemt dat Vondel begreepGa naar voetnoot1. Ik geloof dan ook, dat wij het in de eerste plaats dááraan moeten toeschrijven, dat de ‘geloofshouding’ van de Chinezen tegenover die van de Jezuïeten nauwelijks gestalte krijgt. In de scènes, waarin uitsluitend Chinezen optreden, houdt Vondel zich angstvallig aan de gegevens die hij in zijn bronnen gevonden had. Nergens komt het tot een discussie, die dieper gaat dan de uiterlijke feiten en een enigszins principiële levensbeschouwing aan het licht brengt. Blijkbaar heeft de dichter begrepen, dat hij beter deed zich daaraan niet te wagen. Structurele onmacht is hier zeker niet in het geding, al wordt de structuur van het drama er ernstig door verzwakt. Het gevolg is namelijk, dat bij de uitwerking van de dualiteit niet alleen het nodige evenwicht tussen de beide standpunten ontbreekt, maar zelfs geen eigenlijk heidens beginsel tegenover het Christelijke komt te staan. En dit leidt er weer toe, dat het

optreden van de missionarissen een te zelfstandig karakter krijgt en de indruk maakt niet voldoende in het geheel van de tragedie geïntegreerd te zijn.

Dat Vondel inderdaad getracht heeft Christendom en heidendom principieel tegenover elkaar te stellen, blijkt uit de beide dialogen tussen de keizerin en pater Schal. Uit compositorisch oogpunt zou het effect overtuigender zijn geweest, als deze gesprekken hadden plaats gevonden tussen Schal en Zungchin zelf. De historische feiten lieten een dergelijke oplossing echter niet toe: ‘Pater Schal, hoe geëerd en invloedrijk ook, was immers nooit persoonlijk door de keizer ontvangen’Ga naar voetnoot1. Het is overigens niet omdat Vondel zich op dit punt aan de historie gehouden heeft, dat de bewuste dialogen het beoogde doel niet bereiken. De oorzaak ligt weer in de vage, aarzelende typering van het ‘Chinese geloof’ bij de keizerin, een typering die zich beperkt tot het vermelden van haar bijgelovige angst voor dromen en voortekens, zonder zelfs maar te raken aan het essentiële punt van haar houding tegenover de staetveranderinge die haar bedreigt. Opnieuw is Vondels terughoudendheid op dit hachelijke terrein begrijpelijk. Maar de twee scènes, die volgens zijn opzet de tegenstelling tussen geloof en heidendom tot een realiteit in het drama hadden moeten maken, verliezen er vrijwel alle betekenis door. Zózeer zelfs, dat we ze nauwelijks zouden missen, als ze er niet waren.

Ook ten aanzien van de rol, die de Jezuïeten volgens zijn opzet in de tragedie moesten spelen, ondervond Vondel moeilijkheden die hij niet in alle opzichten bevredigend heeft weten op te lossen. Om op overtuigende wijze antithetisch tegenover de Chinezen te kunnen staan, moesten zij deel hebben aan hetzelfde gevaar, dezelfde staetveranderinge. En dat liet het historische verloop der gebeurtenissen eigenlijk niet toe. In hun positie kwam door de ondergang van Zungchin en de troonsbestijging van Lykungzus geen werkelijke verandering. Wel konden zij dit tevoren natuurlijk niet weten en hadden zij dus reden om be-

zorgd te zijn, maar dat is nog niet hetzelfde als persoonlijk betrokken-worden bij de peripeteia. Die kwam voor hen eerst later, toen - naar Vondel aanneemt: onder de tweede Mandsjoekeizer - de vervolging begon. Om desondanks een parallellie tussen de beide dualiteitsgroepen te verkrijgen, moest Vondel die latere vervolging niet alleen als een direct gevolg, bijna een onderdeel, van de catastrofe uit 1644 voorstellen, maar ze bovendien als een historische realiteit in zijn drama verwerken. De enige mogelijkheid, die de eenheid van tijd hem daartoe liet, was de profetie; de verschijning van Xaverius vindt hier haar structurele rechtvaardiging. Toch blijft dit alles te veel tour de force om werkelijk te kunnen voldoen. Ondanks de nauwe samenhang blijven de staetveranderinge van Zungchin en die van de Jezuïeten toch temporeel van elkaar gescheiden en valt de laatste buiten het kader van de tragedie. Op het ogenblik dat de peripeteia zich aan de keizer en de zijnen voltrekt, lopen de missionarissen geen enkel direct gevaar Dat doet afbreuk aan de overtuigingskracht van de parallellie.

Op al deze punten blijken de zwakheden van de Zungchin verband te houden met het tweede motief. Vondel is er bij deze eerste poging nog niet in geslaagd de dualiteit zodanig in zijn drama van staetveranderinge te integreren, dat een harmonisch samenhangend geheel ontstond. De synthese van de opzet werd in de uitwerking niet voldoende waar gemaakt.

Er is nog een viertal punten van meer ondergeschikt belang, waarbij wij een ogenblik dienen stil te staan.

In de eerste plaats is er het merkwaardige feit, dat Vondel hier - en het is de enige keer dat hij dit doet! - zijn onderwerp ontleent aan de eigentijdse geschiedenis. Dat is in strijd met de traditie van de Renaissancistische tragedie, die steeds haar fabula kiest in een betrekkelijk ver verwijderd, soms zelfs legendarisch verleden. Toch kan men niet zeggen, dat Vondel door zijn afwijking rechtstreeks met de regels van de poëtica in botsing komt. De genoemde traditie is meer een derivaat van de eis der waarschijnlijkheid dan dat zij berust op een bindend voorschrift.

Volgens die eis moest de tragedie-dichter zijn stof zódanig behandelen, dat de uitwerking het publiek aandeed als een geloofwaardige nabootsing van de werkelijkheid. Bij onderwerpen uit het recente verleden waren echter, naar men moest aannemen, de details zó goed aan de toeschouwers bekend dat zij in de weergave op het toneel de ‘Dichtung’ van de ‘Wahrheit’ zouden kunnen onderscheiden - wat hen zou beletten de voorstelling van de dichter in haar geheel als geloofwaardig te aanvaarden. Om dit te voorkomen deed men goed, zijn onderwerp te ontlenen aan een verwijderd verleden, dat de toeschouwers te weinig kenden om de ficties en modificaties van de dichter te kunnen opmerken. Een enkele maal wordt naar voren gebracht, dat hetzelfde effect bereikt kan worden bij vervanging van de temporele afstand door een geografischeGa naar voetnoot1; de voorstelling van het publiek omtrent toestanden en gebeurtenissen in vrijwel onbekende landen is vaag genoeg om ook bij de keuze van contemporaine onderwerpen de nodige bewegingsvrijheid aan de dichter te waarborgen. Wij mogen aannemen, dat Vondel zich voor de Zungchin bij deze opvatting heeft aangesloten of een analoge gedachtengang heeft gevolgd.

Het tweede punt is de karaktertekening van Zungchin in het drama. Wij hebben gezien, dat Vondel vrijwel een gehele scène besteedt om te doen uitkomen dat de keizer gierig isGa naar voetnoot2. Hij houdt zich daarbij aan de gegevens uit zijn bronnen, maar dat verklaart niet de nadruk die hij op deze gierigheid legt. Voor het verloop van de handeling heeft zij verder geen betekenisGa naar voetnoot3, en als (gedeeltelijke) verklaring voor de groei van de opstand komt zij in III-c te laat. Ik meen daarom dat wij dit detail eerder in formeel dan in structureel verband moeten zien. Zoals Zungchin - afgezien van de bewuste scène - zich in het drama aan ons voordoet,

maakt hij de indruk van een soms wat zwakke, maar overigens bijzonder nobele figuur. Zózeer zelfs, dat de neiging zou kunnen opkomen hem te beschouwen als een onschuldig slachtoffer van opstand en verraad, een soort martelaar van de staetveranderinge. Maar sinds de Maria Stuart weet Vondel veel te goed dat de hoofdpersoon in een tragedie geen deugdheld mag zijnGa naar voetnoot1, om deze indruk te laten voortduren. Hij draagt dan ook zorg voor een scène, die er geen twijfel aan laat bestaan dat Zungchin wel degelijk zijn ondeugden heeft en dus als ‘nec prorsus probus, nec planè improbus’ zonder bezwaar de hoofdfiguur van het drama kan zijn.

Ook de verschijning van Xaverius als Deus ex machina vraagt een ogenblik onze aandacht. Bij de bespreking van Ifigenie in Tauren hebben wij opgemerkt, dat het voorbeeld van Euripides er Vondel blijkbaar toe gebracht heeft in zijn twee laatste drama's de ‘hemelval’ opnieuw te aanvaardenGa naar voetnoot2. Intussen is ons reeds gebleken, dat hij dit in de Zungchin ziet zonder reden doet: de profetie van Xaverius was onmisbaar om de staetveranderinge van de missionarissen als een realiteit in het drama te brengenGa naar voetnoot3. Overigens mogen wij niet uit het oog verliezen, dat de Deus ex machina hier bij Vondel een geheel andere functie heeft dan bij Euripides. De ‘Minerve’ van deze laatste spreekt het beslissende woord, dat de hoofdhandeling tot een even onverwachte als definitieve oplossing brengt. Daarvan is bij Vondels Xaverius geen sprake. Hij brengt geen wending en geen oplossing. Hij trekt slechts de lijn der gebeurtenissen nog wat verder door, over de grens van het heden heen, om daarmee de vertegenwoordigers van het geloof te bemoedigen en voor te bereiden. Zijn woord is niet beslissend voor de handeling, maar voor de idee van het drama. Ook in zulk een betrekkelijk bijkomstig detail blijkt Vondels imitatio geen slaafse navolging te zijn, maar vernieuwende omwerking.

Tenslotte zijn er de reminiscenties aan niet minder dan drie

van de vroegere tragedies: Adam in ballingschap, Jeptha en Gysbreght van Aemstel. De verbindingen met de twee eerst-genoemde van deze drama's zijn te gemakkelijk verklaarbaar om opmerkelijk te mogen heten. Dat Vondel bij het schrijven van de Zungchin nog enigszins beheerst werd door de gedachtenwereld uit zijn vorige tragedie, ligt voor de hand. Even begrijpelijk is het, dat de dood van Pao door de hand van haar vader in de verte herinnert aan het offeren van Ifis door Jefta; de associatie betreft hier trouwens meer de sfeer dan de feiten. Maar geheel anders staat het met de reminiscentie aan Gysbreght van Aemstel! Hier hebben wij te doen met een scène, die moeilijk anders kan worden verklaard dan als een bewust aangebrachte parallellie waarin niet alleen dezelfde situaties en reacties, maar zoveel mogelijk ook dezelfde woorden terugkeren. Op zichzelf is het teruggrijpen op vroeger werk voor Vondel niet nieuw. Wij hebben dit verschijnsel al eerder opgemerkt en in verband daarmee toen de term ‘aemulerende imitatio van zichzelf’ gebruiktGa naar voetnoot1. Ongetwijfeld speelt deze poëtische wedstrijd met zichzelf ook ditmaal een rol. Maar hier is de parallellie met zóveel nadruk uitgewerkt, dat het ‘teruggrijpen’ onwillekeurig de indruk wekt tevens een ‘terug-verwijzen’ te willen zijn. En het lijkt mij niet geheel uitgesloten, dat Vondel er inderdaad iets dergelijks mee heeft bedoeld. In zijn Opdracht vergelijkt hij zelf de ondergang van Zungchin met die van Priamus, en impliciet dus de val van Peking met die van Troje. Vandaar is het maar één stap naar de overeenkomst tussen Peking en het ‘Amsterdamsche Troje’ in de Gysbreght van Aemstel. En dan herinnert de machteloosheid van Zungchin tegen de overmacht van de belegeraars vanzelf aan die van Gijsbrecht, het listige binnensmokkelen van soldaten door Lykungzus aan het rijs-schip van Vosmeer, het bedreigde gezin van de keizer aan dat van de Heer van Aemsterland. De parallellie gaat zelfs nog verder. Zoals in de Gysbreght van Aemstel Rafaël als Deus ex machina de grondgedachte van het drama komt uitspreken: ‘Want d'opperste be-

leit zijn zaecken wonderbaer’ (vs. 1831), zo doet dit in de Zungchin de geest van Xaverius in geheel dezelfde zin:

 
Wie kan Godts oordeel en voorzienigheit grondeeren!
 
Want krachtigh treftze 't wit en oogmerk daerze op mikt,
 
Terwijlze lieflijk 't voorgeziene in orde schikt.
 
(vs. 1608-1610)

Over een tijdsruimte van dertig jaar heen liggen de beide drama's, ondanks alle verschil, op een aantal belangrijke punten verrassend dicht bij elkaar. Gaan wij te ver, als wij ons afvragen of Vondel dit heeft willen onderstrepen door een van de meest bewogen scènes uit de Zungchin tot een duidelijke echo van de Gysbreght te maken?

De drie punten, die in de Vondel-studie bij de bespreking van Zungchin naar voren komen, treft men in beginsel alle reeds bij Van Lennep aan: een weinig gunstig oordeel, de verheerlijking van Schal en de missie, de vergelijking met Antonides' Trazil. Wat het eerste betreft, acht Van Lennep de keuze van het onderwerp een vergissing, omdat niemand er belangstelling voor had of kon hebben. Bovendien is Zungchin een te slappe figuur om ‘in een treurspel bezongen te worden’, terwijl ‘die pruimeboomen en die kousebanden onwillekeurig de lachspieren in beweging brengen, in plaats van een traan van medelijden af te dwingen’. Van Lennep kan dan ook ‘ondanks al de schoone vaerzen, fiksche dialogen en weelderige beschrijvingen, die er in voorkomen, den “Zungchin” geenszins onder de beste stukken van Vondel rangschikken’. - Naar aanleiding van de plaats der missionarissen in het drama merkt hij op: ‘Misschien ook dreefhem niet zoo zeer de zucht om den val van 't Sineesche Rijk te bezingen als die om hulde te doen aan zijn stadgenoot, den Keulenaar Johannes Adam Schal, dien hy misschien als kind gekend had, en om belang in te boezemen voor de zendingzaak’. - Tenslotte brengt een uitvoerige vergelijking van de Zungchin en de Trazil Van Lennep tot de conclusie dat Antonides ‘wellicht meer dan Vondel, inzicht (had) in hetgeen het theatereffekt vereischt’; zonder de Trazil boven Vondels drama te

stellen, acht hij het daaraan toch wel ongeveer gelijkwaardigGa naar voetnoot1.

Jonckbloet neemt ook ditmaal het oordeel van Van Lennep met enige verzwaring van de accenten over. De Zungchin is volgens hem ‘wel het zwakste van alle tooneelstukken van Vondel’ - en dat zegt bij zijn vrijwel steeds afwijzend oordeel over deze toneelstukken veel! Ook hij wijst op Antonides' beter begrip van de eisen die het toneel stelde, en voegt daar met voldoening aan toe: ‘wat zelfs Van Lennep niet durft ontkennen’Ga naar voetnoot2.

Kalff karakteriseert Vondels Chinese tragedie als ‘een zwak stuk met herhaling van vroegere motieven’, waarin de dichter ‘weer tot de laagte van Batavische Gebroeders en Faëton (daalt)’Ga naar voetnoot3. Verwey gaat er aan voorbij met één enkel woord: ‘mat’Ga naar voetnoot4.

Voor Sterck is, zoals wij reeds gezien hebbenGa naar voetnoot5, de Zungchin in de eerste plaats een ‘missie-tooneelspel’, wat betekent dat hij het optreden van de missionarissen als de kern van het drama beschouwt. Zich in hoofdzaak daarbij aansluitend, formuleert Michels de bedoeling van Vondel toch heel wat nauwkeuriger, wanneer hij opmerkt: ‘de polariteit van Christendom en Chinees Heidendom was zijn eigenlijk gegeven’Ga naar voetnoot6; alleen verwaarloost hij het primaire motief van de staetveranderinge. Datzelfde doet ook Jans, die de Zungchin karakteriseert als ‘geen Chineesch drama, maar een soort lied van godsvertrouwen, waarvan gedeelten kunnen wedijveren met Luthers krijgslied’Ga naar voetnoot7.

Ook Knuvelder geeft aan Schal en de missie een te centrale plaats door de omschrijving van Vondels drama als een toneelstuk, ‘waarin hij de grote missionaris van China, de Keulse jezuïet Adam Schall, in het verre Oosten tekent’. Hij stelt verder de Zungchin nà de Noah, en beschouwt in verband daarmee het Chinese drama als ‘een nabloeier’Ga naar voetnoot1.

De vergelijking van de Zungchin met de Trazil, die door Van Lennep en Jonckbloet was ingezet, werd in 1946 opnieuw ter hand genomen door Brandt Corstius. Evenals zijn voorgangers is hij van mening dat ‘de opvatting van Antonides van der Goes voor een tragedie beter kansen (bood)’, maar veel meer dan zij heeft hij oog voor diens tekorten: het stuk ‘wordt onder zijn handen soms echter een draak’. Bij Vondel ziet ook hij ‘de zuivere missie-tendenz’ overheersen, d.w.z. ‘dat dienaren van God nog veel te lijden kunnen hebben onder de staatverwisselingen van de machtigen op aarde, maar dat hun strijd de enige wettige strijd is, die boven het triomferen uitgaat ....’. Daarmee doet Brandt Corstius op zijn beurt tekort aan de primaire betekenis van de staetveranderinge in het drama. Ten gevolge daarvan beschouwt hij Zungchin ook niet als de eigenlijke hoofdfiguur: het stuk zou ‘pas met recht een tragedie zijn geworden, wanneer de Chinese keizer hoofdpersoon was geweest en in zijn binnenste de strijd tussen aardse en hemelse macht werd gestreden’. Zoals het nu is, bleef het drama ‘een vrij mat zendingsspel’. Brandt Corstius heeft wel de strekking van de Zungchin - ‘de ongedurigheid en onstandvastigheid van de aardse rijken te stellen tegenover de eeuwigheid en bestendigheid van God’ - onderkend, maar niet voldoende de structuur doorzienGa naar voetnoot2.

Mijn overzicht is lang niet volledig, maar geeft toch - naar ik meen - een vrij duidelijk beeld van het voornaamste dat sedert Van Lennep over de Zungchin werd opgemerkt.

De conclusies, waartoe ons eigen onderzoek heeft geleid, sluiten voor een deel bij de gangbare opvatting aan, maar wijken voor een ander deel vrij sterk daarvan af. Zij laten zich als volgt samenvatten:

In de Zungchin heeft Vondel getracht zijn nieuwe opvatting, volgens welke de tragedie een ‘drama van staetveranderinge’ moest zijn, te combineren met de exemplarisch-emblematische structuur die tot omstreeks 1660 zijn stukken had bepaald. De beoogde synthese maakte in principe een tragedie mogelijk, waarin de centraal-gestelde peripeteia nog aan diepte en betekenis zou winnen door een zinduiding die haar boven het incidentele verhief. Wanneer wij het schema van zijn opzet reconstrueren, blijkt dat Vondel daarvoor inderdaad een vorm had gevonden. Het primaire motief van de staetveranderinge zou voortdurend worden begeleid door de tegenstelling tussen geloof en heidendom in de reacties van de betrokkenen, waaruit de volstrekte superioriteit van het eerste moest blijken. En dit alles zou universele geldigheid krijgen, doordat de staetveranderinge hier niet als op zichzelf staand geval werd beschouwd, maar als ‘voorbeelt’ van de onbestendigheid der ‘veranderbaere dingen’Ga naar voetnoot1. - Helaas heeft Vondel deze opzet bij de uitwerking niet weten te realiseren. Enerzijds zijn onbekendheid met het ‘geloof’ van de Chinezen, anderzijds de temporele afstand tussen de beproeving van zijn hoofdfiguur en die van de missionarissen, verhinderden dat het dualiteitsmotief de vereiste diepgang en overtuigingskracht kreeg. Maar toch bleef dit motief te veel aandacht voor zich opeisen dan dat de tragedie enkel als drama van staetveranderinge beschouwd en gewaardeerd zou kunnen worden.

‘Ondanks al de schoone vaerzen, fiksche dialogen en weelderige beschrijvingen, die er in voorkomen’ - om met Van Lennep te spreken -, moet de Zungchin dus inderdaad worden beschouwd als feitelijk mislukt. Maar het is de mislukking van

een grandioos experiment, dat dit drama desniettegenstaande tot een mijlpaal maakt in de ontwikkelingsgang van zijn dichter.

Vondel komt daarin tot een nieuwe doelstelling: de synthese van peripeteïsch en emblematisch drama.

voetnoot1: Geeraardt Brandt, Het Leven van Joost van den Vondel, ed. Dr. P. Leendertz Jr. ('s-Gravenhage 1932), pag. 53. Alleen Knuvelder wijkt van deze volgorde af (zie beneden, pag. 504), maar zonder dit nader te motiveren.

voetnoot2: Zie beneden pag. 551.

voetnoot3: WB X, pag. 397, reg. 17.

voetnoot1: Geeraardt Brandt, Leven van Vondel, pag. 64. Men vindt de bewuste versregels resp. in Antonides' Trazil of Overrompelt Sina, vs. 21, en Vondels Zungchin, vs. 141-142a. De overeenkomst gaat zelfs verder dan Brandt aangeeft. De regel van Antonides komt voor in de volgende context (vs. 21-23):

Wie plante in Tartarie een bosch van krijgsstandaerden,

Op 't rustig hoefgeklep der brieschende oorloogspaarden

En olifanten, in den oorloge uitgeleert?

De ‘brieschende oorloogspaerden’ vinden wij bij Vondel in vs. 145 terug, terwijl in vs. 143 Antonides' krijgsolifanten als ‘stormslotdraegende elefanten’ verschijnen. - Dat bij de jongere dichter de door Brandt vermelde ‘veltstandaarden’ als ‘krijgsstandaerden’ blijken voor te komen, zal wel moeten worden toegeschreven aan een vergissing van Brandt, onder invloed van de tekst uit Zungchin. Althans, in de brief met inlichtingen d.d. 23 maart 1681, die Antonides aan Brandt schreef ten behoeve van diens Vondel-biografie en waaraan deze anekdote is ontleend, staat inderdaad ‘krygsstanddaerden’ (J.F.M. Sterck, Vondel-brieven - Amsterdam-Sloterdijk 1935-, pag. 157.

voetnoot2: Het is nog steeds een open vraag, hoe Antonides er toe gekomen is de naam Lykungzus te vervangen door Trazil. Dit moet gebeurd zijn ná het bezoek van Vondel. Immers, in het epigram dat deze schreef Op het Sineesch treurspel van J. Antonides vander Goes (WB X, pag. 319) wordt de hoofdfiguur met de naam Lykungzus aangeduid; er is geen enkele reden om te veronderstellen, dat Vondel daarin van het gelezen manusript zou zijn afgeweken. Antonides' treurspel werd eerst na diens dood door zijn vader uitgegeven, in 1685; op bepaalde punten wijkt de toen gedrukte tekst blijkbaar van de oorspronkelijke versie af. Hoe ingrijpend de veranderingen waren en of zij ook de dramaturgische opzet betroffen, valt helaas niet na te gaan.

voetnoot1: J.F.M. Sterck, Bij het missie-tooneelspel Zungchin, in zijn bundel Oud en Nieuw over Joost van den Vondel (Amsterdam-Mechelen 1932), pag. 77-81. L.C. Michels sluit zich bij deze zienswijze aan: Vondels Zungchin, in Vondelkroniek X (1939), pag. 19-24; vgl. vooral pag. 21.

voetnoot1: Cham: Khan.

voetnoot1: Joan Nieuhof, Het Gezandtschap .... (Amsterdam 1693), I, pag. 208, kol. 1. - Ik citeer steeds naar de editie van 1693, de enige waarvan ik een exemplaar in handen kon krijgen. Van der Aa (IX, 67) vermeldt een eerdere herdruk in 1670, alsmede vertalingen in het Frans (1665), Hoogduits (1666, herdrukt 1669) en Latijn (1668). - Het reisverslag en de daarop volgende ‘Algemeene Beschryving van 't Ryk Sina’ zijn afzonderlijk gepagineerd; ik verwijs met I steeds naar het verslag en met II naar de algemene beschrijving.

voetnoot1: J.A. Worp, De bronnen van Vondel's Zungchin, in Tijdschrift voor Nederlandsche taalen letterkunde XXII (1903), pag. 37-44.

voetnoot2: J.F.M. Sterck, Oud en Nieuw over J. v. d. V., pag. 78-79.

voetnoot3: H.W.E. Moller, in zijn toegevoegde Aantekeningen bij Zungchin, aan het slot van WB X (pag. 765-767). Merkwaardig genoeg wordt daar Martinius' De bello Tartarico niet vermeld.

voetnoot4: J.J.L. Duyvendak, Voordracht over China in de Nederlandsche Letterkunde, in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1937-1938 (Leiden 1938), pag. 3-14.

voetnoot5: J.J.L. Duyvendak, China in de Nederl. Letterk., pag. 8: ‘Zoo hij [= Vondel] dit had bestudeerd, zou hij zeker wel een toespeling hebben gemaakt op de Nestoriaansche inscriptie van 781, die in dit boek bekend gemaakt en vertaald werd, en bewees dat het Christendom reeds, in oosterschen vorm, in de 7e eeuw in China was binnengekomen’.

voetnoot1: J.A. Worp, De bronnen van Vondel's Zungchin, pag. 37.

voetnoot1: Bevrijden: beschermen, verdedigen.

voetnoot2: J.A. Worp (De bronnen van Vondel's Zungchin, pag. 43) meende daarom, dat Vondel ze ontleend had aan Kircher die van ‘decies centena millia (militum)’ spreekt.

voetnoot3: Nieuhof, Het Gezandtschap .... (ed. 1693), I, pag. 190, kol. 1-2.

voetnoot4: Nieuhof, Het Gezandtschap .... (ed. 1693), I, pag. 191, kol. 1.

voetnoot5: Nieuhof, Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 90, kol. 2 - pag. 91, kol. 1.

voetnoot1: Nieuhof, Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 90, kol. 1.

voetnoot2: Martinius, De bello Tartarico, pag. 65.

voetnoot3: J.A. Worp, De bronnen van Vondel's Zungchin, pag. 39.

voetnoot4: Nieuhof, Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 217, kol. 1.

voetnoot1: Overbodigh: bereid.

voetnoot2: WB X, pag. 327-328, reg. 60-66.

voetnoot3: Deze vergissing komt eveneens voor in de Inhoudt (WB X, pag. 330, reg. 31-33) en in de profetie van Xaverius aan het slot van de Zungchin (vs. 1600-1605). Op beide plaatsen stelt Vondel het voor, of de Christen-vervolging door de Mandsjoe's de reactie van een ‘nazaet’ is geweest op de welwillende houding van zijn voorganger. In werkelijkheid was de vervolging van de missie in Peking reeds onder de eerste Mandsjoe begonnen.

voetnoot4: Martinius, De bello Tartarico, pag. 105.

voetnoot1: Mollers notitie bij vs. 307 is bovendien onjuist. Vondel laat in vs. 307-308 keizer Zungchin spreken over een strijdbare Chinese Amazone ‘Die fier Cingtu ontzette, in dienst van onze kroone’. Moller tekent hierbij aan: ‘Dit optreden van de Amazone is alleen onder keizer Thiën-ki gebeurd; Vondel brengt deze geschiedenis nu hier’. Inderdaad vermeldt Nieuhof het optreden van de ‘Sineesche Amazone’ onder keizer Thienkius (Het Gezandtschap ...., ed. 1693, II, pag. 202, kol. 1-2), maar even later (pag. 212, kol. 1) vertelt hij hoe onder Zungchin de opstandige rovers Chingtu ‘gingen beleggen, en die zoo geweldig met aanval op aanval bestormen, datze de zelve buiten twyffel zouden verovert hebben, indien de boven gemelde Sineesche Amazone, en strydbare Mannin, de Stadt niet tydelyk [= bijtijds] had komen ontzetten’.

voetnoot1: J.J.L. Duyvendak, China in de Nederl. Letterk., pag. 6-8.

voetnoot2: In maart 1949 wijdde Prof. Dr. P. Minderaa te Leiden een van zijn colleges aan de Zungchin. Met grote welwillendheid stelde hij zijn college-aantekeningen tot mijn beschikking, een vriendschapsdaad waarvoor ik hem ook op deze plaats gaarne hartelijk dank zeg. Waar ik daarvan gebruik maak, vermeld ik in een noot: ‘P. Minderaa, Coll.-aant. 1949’.

voetnoot3: P. Minderaa, Coll.-aant. 1949.

voetnoot1: J.A. Worp (De bronnen van Vondel's Zungchin, pag. 39, noot 2) vraagt zich af, of Vondel de Nederlandse vertaling dan wel de oorspronkelijke Latijnse uitgave van De bello Tartarico heeft gebruikt. Op grond van het bovenstaande ben ik geneigd het eerste het meest waarschijnlijk te achten.

voetnoot1: WB X, pag. 325-328. Bij mijn citaten uit deze Opdracht vermeld ik tussen haakjes telkens slechts de regelnummers volgens de telling van de WB-editie op deze bladzijden.

voetnoot2: De jongste daarvan was echter in 1654 gestorven (P. Minderaa, Coll.-aant. 1949).

voetnoot3: Inbreuk: inval.

voetnoot1: De bello Tartarico, pag. 72: ‘Alterâ die mortuum Imperatoris cadaver in minutissimas partes concidi iubet, obiiciens, quòd subditos malè ac crudelissime tractaret’. Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 221, kol. 2: ‘'s Anderen daaghs ging het op een woeden aan tegen het doode Lyk des Keizers, 't welk Licungzus deerlyk mishandelde, en deed het aan kleene stukken kappen, nemende tot dekmantel van deezen gruweldaadt, 's Keizers wreedheit, in 't mishandelen van zyne onderdanen by zyn leven’.

voetnoot2: Zie boven, pag. 46-47.

voetnoot3: Zie echter hierboven, pag. 459, noot 3.

voetnoot1: WB X, pag. 330, reg. 34-35.

voetnoot2: Zie Deel II, pag. 300.

voetnoot1: Terecht rekent Van Lennep deze ontmoeting tot de ‘schoonheden van den eersten rang’ in de Zungchin. ‘Er is iets treffends, iets plechtigs in het optreden van die beide grijzaarts, die elkander ontmoeten op een tijdstip, dat de toekomst, zoo van de heilige zending, welke de een vertegenwoordigt, als van het machtige Rijk, 't welk de ander als Eerste Staatsdienaar bestuurt, zoo veeg en hachelijk staat’ (De Werken van Vondel, in verband gebracht met zijn leven, en voorzien van verklaring en aanteekeningen door Mr. J. van Lennep, Deel X - Amsterdam 1865 -, pag. 556).

voetnoot2: De persoon van de oude Us komt bij Martinius en Nieuhof voor, maar zijn bekleding met het kanselierschap is een vrije vondst van de dichter.

voetnoot3: Uit het metrum van b.v. vs. 116, 123, 1475, 1486 blijkt, dat Vondel de klemtoon op de tweede syllabe legde: Zungchín.

voetnoot1: Vgl. 2 Koningen 18 en 19.

voetnoot2: Opnieuw een reminiscens aan Martinius; zie hierboven, pag. 458-459, sub b.

voetnoot1: Hier vooral in militaire zin bedoeld, met nadruk op de taak in 's keizers plaats als opperbevelhebber der strijdkrachten op te treden. Vgl. vs. 234, waar Zungchin hem aanspreekt als ‘Aertsstedehouder van mijn krijghsgewelt en staet’.

voetnoot2: Kolaüs is feitelijk geen eigennaam, maar een functie: staatsraad. Er komen bij Martinius en Nieuhof echter plaatsen voor, waar het moeilijk is uit te maken of met het woord een titel dan wel een naam wordt bedoeld.

voetnoot1: De controverse over de vraag, of de keizer al dan niet in Peking moest blijven, wordt door Martinius en Nieuhof vermeld.

voetnoot2: Verdragh: uitstel.

voetnoot1: Opmerkelijk is hier de verbinding met Adam in ballingschap, niet alleen doordat de duivel ‘paradijsslang’ wordt genoemd, maar ook door de nadruk op de uiterlijke parallellie tussen heidense en Christelijke godsdienstvormen, waarvan hij zich bedrieglijk bedient. Men vergelijke met de geciteerde verzen de aankondiging van Lucifer aan Asmodé na hun triomf over Adam en Eva (Adam in ballingschap, vs. 1469-1472a):

'k Wil kercken zaeien, en altaeren, hem [= God] ten smaet.

Men zal mijn beelden daer met menschenoffren eeren,

En gout en wieroock, en by 's afgronts godtheit zweeren,

Uit schrick voor straffe.

voetnoot2: In dit verband vermeldt de Rey met enkele woorden de tragedie van de stad Kaifang. Toen deze door Lykungzus belegerd werd, trachtte Zungchin haar te ontzetten. Om de rovers door het water te verdrijven, liet hij een stenen dijk langs de rivier doorbreken. Het gevolg daarvan was echter, ‘dat, in den tydt van weinigh uuren, daar door zoo veel waters quam in storten, dat niet alleen het meeste Heir van den vyandt verdronk, maar ook de geheele Stadt onder water raakte, en met Inwoonders en al vernielt wierd; invoegen dat meer als over de drie maal honderd duizend menschen door dit instorten des waters te sneuvelen, en deerlyk om 't leven quamen’ (Het Gezandtschap ...., ed. 1693, II, pag. 215, kol. 1). Martinius vertelt ditzelfde verhaal op pag. 60-61 van De bello Tartarico, maar voegt daar nog aan toe: ‘Cum illis periit & Templum, & Sacerdos Societatis nostrae, qui cùm anteà evadere posset, maluit animam suam pro ovibus suis ponere: non raros enim Christianos urbs habebat’. - Moller gaat er in zijn annotatie van uit, dat Vondel zich hier vergist door te menen dat Lykungzus verantwoordelijk was voor het doorbreken van de dijk. Ook Minderaa (Coll.-aant. 1949) acht een misverstand bij Vondel waarschijnlijk. Ik heb moeite dit aan te nemen, al moet ik toegeven dat de dichter zich weinig duidelijk uitdrukt; de bronnen zijn echter te positief om een vergissing aanvaardbaar te maken. - De betrokken regels lichten de onweerstaanbaarheid van een springvloed toe. Zo zag Kaifang zijn inwoners

Verdronken in een bruizend meer,

Eer dit Lykungzus kon bevroeden,

Die zaghze, tegens zijn vermoeden,

Vergaen: hier holp geen tegenweer. (vs. 491-494)

Ik zou als volgt willen interpreteren: ‘Zo zag Kaifang zijn inwoners verdrinken, vóórdat Lykungzus, die iets dergelijks niet verwacht had, er enig idee van kon hebben; tegen zo'n geweld was niets bestand’. De strekking daarvan zou dan moeten zijn, dat de ondergang van de stad zich zó snel en onweerstaanbaar voltrok dat zelfs haar ergste vijand, de belegeraar Lykungzus, er volkomen door werd verrast, aangezien hij ze niet had voorbereid en iets dergelijks dus ook niet verwachtte. - In ieder geval zegt Vondel nièt, dat Lykungzus rechtstreeks de stad ‘verdelgd’ had (Moller). Hoogstens heeft hij willen suggereren, dat deze door zijn belegering de aanleiding tot de ramp was geweest en er dus in moreel opzicht voor verantwoordelijk moest worden geacht. Maar zelfs dit lijkt mij niet waarschijnlijk.

voetnoot1: Het is duidelijk, dat de ooievaar doelt op Zungchin, het vleermuisachtig gedrocht op Lykungzus, de draak uit het Noorden op de vorst der Tartaren.

voetnoot2: Vgl. 1 Samuël 28.

voetnoot3: In deze scène staan bijgeloof en geloof, heidendom en Christendom tegenover elkaar op een wijze, die sterk herinnert aan de dualiteitsdrama's uit Vondels tweede periode. Een zwak punt daarbij is, dat het verdere verloop der gebeurtenissen de juistheid van de voortekens aantoont en dus pater Schal in het ongelijk schijnt te stellen. Het is mogelijk, dat Vondel dit als tragische ironie heeft bedoeld. Waarschijnlijker lijkt mij evenwel, dat hier twee structuur-motieven met elkaar botsen: enerzijds de dualiteit van geloof en ongeloof, anderzijds de traditioneel-Senecaanse voor-aankondiging van de catastrofe door dromen en voortekens. Als dit juist is, heeft Vondel zich niet voldoende gerealiseerd, hoezeer het principiële standpunt van Schal door het praktische gelijk van de keizerin aan overtuigingskracht verliest.

voetnoot4: Blijkens het metrum van vs. 611 drielettergrepig uit te spreken: Fung-i-ang of Fun-gi-ang.

voetnoot1: Vs. 702: ‘Ik ga eens luisteren ten transse uit van den toren’. Men lette op de parallellie met Gysbreght van Aemstel, vs. 850 (in een gelijksoortige situatie): ‘Ick zal terstond om hoogh gaen zien van Schreiers toren’. Het enige reële verschil is, dat Gysbreght (bij het licht van de gestichte branden) kan gaan zien, terwijl Fungiang (nu er nog niets gebeurd is) moet volstaan met luisteren.

voetnoot1: Deze scène heeft ten doel de gierigheid van de keizer te doen uitkomen, die door Martinius en Nieuhof als oorzaak voor de steun van de bevolking aan de opstand van de rovers wordt genoemd.
De bello Tartarico, pag. 57: ‘cui seditioni maximè favit Imperatoris Zungchinij insignis avaritia, qui à populis tributa omnia extorquebat, ut anno felici. Hi [= latrones] ergo, cùm a Praefectis reprimi citò non potuerint, paulatim numero ac animo aucti, in octo per varias Provincias creverunt justos exercitus’.
Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 212, kol. 2: ‘En gemerkt de Keizer Zungchinius, die vrek en gierigh van aart was, de gewoonelyke schattingen evenwel wilde opgebraght hebben, als of het een vruchtbare en goede tydt was, zoo sloegh de Gemeente, en andere, die dus lang noch stil gezeten hadden, uit ongedult, hier over zoo geweldigh in deze Landschappen aan 't muiten, dat de roovers in 't kort acht sterke Legers te velde braghten’.

voetnoot1: Opnieuw een gedachten-verbinding met de Adam in ballingschap.

voetnoot1: Hof en hoop: zowel de (planten)hof als de hoop op groei en vruchten.

voetnoot1: Al deze details zijn ontleend aan Martinius en Nieuhof.

voetnoot1: Of hachelijk: of dat is tenminste zeer twijfelachtig.

voetnoot1: Zie Deel I, pag. 187-188.

voetnoot1: D.w.z. de dubbele muur om de keizerlijke verblijven, die de z.g. keizerstad tot een afzonderlijke vesting maakte.

voetnoot1: De bello Tartarico, pag. 70: ‘.... epistolam proprio, ut dicunt, sanguine scripsit, in quâ Praefectos de perduellione, sed serò cognitâ increpabat; subditos innoxios proclamabat; à Licungzo petebat, ut quandoquidem Caelo dante Imperium occupasset, pro se de illis ultionem acciperet....’
Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 220, kol. 1: ‘.... schreef hy eenen Brief met zijn eigen bloedt, en beschuldigde in den zelven zyne Gelubden, datze hem het verraad niet tydelyker ontdekt hadden; maar kende zyne onderdanen onschuldigh aan 't verraad: en verzocht Licungzus, dat hy, dewyl de Hemel hem 't Ryk gegunt had, zynenthalve deze meineedige en trouwlooze Gelubden met de strengste straffe achtervolgen wilde’.

voetnoot1: Voor de achtergrond en de diepere betekenis van deze bezorgde vraag, zie beneden, pag. 489, noot 1.

voetnoot1: De bello Tartarico, pag. 70: ‘mox pomarium ingressus, de arbore pruno, ex vittâ quâ caligas ligebat laqueo facto se suspendit’.
Het Gezandtschap.... (ed. 1693), II, pag. 220, kol. 2: ‘Waar op hy, om dit droevige ongeluk niet lang te overleven, na den Tuin trad, en zich zelven aldaar met zyn eigen kousseband aan een Pruim-boom verhing, en met dus droevig een uitgang zyn leven eindigde’.
Dat de keizerin hetzelfde doet, vermelden zowel Martinius als Nieuhof even later; zie beneden, pag. 488, noot 2.

voetnoot2: Ondanks het verschil in details herinnert de episode van Pao's dood sterk aan die van Ifis in Jeptha.

voetnoot1: De bello Tartarico, pag. 72: ‘Memorant ad primam sessionem eum inquietissime sedisse, imò titubasse; videbaturque solium non diu duraturam illius felicitatem praenotare, & tamquam indignum expellere vellet’.
Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 221, kol. 2: ‘De spraak ging dat hy in 't eerst met groote verbaastheit en ontsteltenis zat, en naauwliks een woordt zonder stameren kon uit de mondt laten gaan; invoegen het scheen dat deze plaats te waerdigh was, om van zoo eenen Roover bekleed te worden; en dat zulks tot een voorspellingh wilde strekken, dat zijn geluk haast uit zou hebben, en hy dezen Throon niet lang beheerschen zou’.

voetnoot2: De bello Tartarico, pag. 71: ‘Ad eius [= Imperatoris] exemplum summus Praefectus qui Colaus dicitur, ibidem se suspendit: idem Reginae, ac aliqui fecerunt fidi Eunuchi’. Het Gezandtschap.... (ed. 1693), II, pag. 222, kol. 1: ‘'s Keizers doodt verwekte zoo groot een medelyden onder den oppersten Overste der Stad, dat hy zich niet waerdigh achte langer te leven; maar zich op de zelfste plaats meê aan eenen boom ophing. Het zelfste voorbeeld volghden ook de Keizerin, en eenige trouwe Kamerlingen, die liever dus ellendigh wilden sneuvelen, dan levendig in 's vyands handen vallen’.
Vondel volgt hier Nieuhof, die van één Keizerin spreekt, tegenover het meervoudige ‘Reginae’ bij Martinius.

voetnoot1: Het schijnbaar onbelangrijke detail van deze opdracht aan Us heeft ver-strekkende gevolgen, die in Vondels tragedie niet konden worden verwerkt, maar die de dichter bij zijn tijdgenoten blijkbaar voldoende bekend achtte om hen de onuitgesproken verwijzing naar het verdere verloop der gebeurtenissen te doen verstaan. Us schrijft inderdaad aan zijn zoon, maar deze weigert te gehoorzamen. Hij blijft de Ming-dynastie trouw, noemt zijn vader een verrader, en roept de hulp van de Tartaren in om de usurpator Lykungzus te verjagen. Met hun hulp slaagt hij daarin, maar na de overwinning weigeren de Tartaren zich terug te trekken en vestigen zij hun eigen heerschappij over China. - De opdracht van Lykungzus aan Us kan dus beschouwd worden als het begin van diens ondergang.

voetnoot1: De bello Tartarico, pag. 72: ‘Susceperat Imperator Zungchinius tres mares filios: unus aetate maior numquam inventus est, licet à latrone diu fuerit conquisitus; alij eum aufugisse, alij intra lacum voluntariâ morte periisse scribunt. duo minores, adhuc pueruli, in latronis manus vivi pervenerunt, quos tertiâ die extra urbis moenia crudelissimè capite plecti jussit dictus tyrannus, qui nec innocenti sanguini parcere novit’. Het Gezandtschap .... (ed. 1693), II, pag. 221, kol. 2: ‘Drie Zoonen had de gemelde Keizer Zungchinius, daar af d'oudste (na de Vader zich had omgebragt, en de Roover het Paleis en de Stadt in had) nooit weêr te voorschyn is gekomen, schoon deze Verrader groote weêr deed om hem levendig of dood in handen te krygen. Zommigen willen dat hy 't ontvlucht was, en zich op 't Gebergte by d'andere Sineezen, die het noch voor den Keizer hielden, begeven had. Maar andere zeggen, dat hy aanstonds, na zyns Vaders dood, in een poel gesprongen was, en zich zelven verdronken had. - Behalven dezen had de Keizer noch twee andere kleene Zoontjes; die jong van jaren waren, en levendigh in des Roovers handen vielen. Deze twee jonge spruiten, die niets misdreeven noch misdaan hadden, wierden, uit last van deezen bloedt-dorstigen geweldenaar, op den derden dagh zeer wreedelyk onthooft ....’

voetnoot2: Zie echter hierboven, pag. 459 en noot 3 aldaar.

voetnoot3: Men denke hierbij aan het slot van de Inhoudt: ‘Het treurspel .... endight met den opgang der zonne’ (zie hierboven, pag. 465).

voetnoot1: Zie boven, pag. 463-465.

voetnoot2: Zie boven, pag. 452, noot 1.

voetnoot3: Zijn gesprek met kanselier Us in I-a kan in dit verband buiten beschouwing blijven. Van overleg is daar geen sprake; Schal laat zich slechts inlichten omtrent de voorgeschiedenis van de kritieke toestand waarin Zungchin verkeert.

voetnoot4: P. Minderaa, Coll.-aant. 1949.

voetnoot1: Vs. 99-105:

De tijt gehengt niet in 't byzonder nu te spreeken

Hoe 't wankele avontuur noch regel houdt noch streeken,

Maer tuimelt om en om, gelijk een draeiend radt.

Wie hier aen hangt, en houdt het geen hy eenmael vat,

Zit midden in, of raekt dan boven op, dan onder.

't Gestarnte, aen 's hemels kloot gehangen, draeit niet ronder,

Dan 's weerelts staeten, noit in stilstant en in rust.

voetnoot2: Zie boven, pag. 156-158.

voetnoot1: Zie boven, pag. 47.

voetnoot2: Zie boven, pag. 266-268.

voetnoot3: Zie boven, pag. 157-158.

voetnoot1: J.J.L. Duyvendak, China in de Nederl. letterk., pag. 8.

voetnoot1: P. Minderaa, Coll.-aant. 1949.

voetnoot1: R. Bray, La formation de la doctrine classique en France (Parijs 1927; onveranderde herdruk 1951), pag. 311.

voetnoot2: Zie boven, pag. 476, sub III-c.

voetnoot3: De Inhoudt legt een veel sterker verband tussen de gierigheid van Zungchin en zijn val dan in de tragedie valt terug te vinden. Daar heet het: ‘Zungchin ...., bezeten van onverzaetzaeme gierigheit, en hierom teffens van oversten en onderdaerten gehaet ....’ (WB X, pag. 329, reg. 1-2).

voetnoot1: Zie Deel I, pag. 440-441.

voetnoot2: Zie boven, pag. 447.

voetnoot3: Zie boven, pag. 498.

voetnoot1: Zie boven, pag. 149.

voetnoot1: J. van Lennep, Kritisch overzicht van Zungchin, in Vondel-van Lennep X, pag. 555-562. De citaten vindt men resp. op pag. 558, 559, nogmaals 559, 556 en 562.

voetnoot2: W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Deel IV⁴ (Groningen z.j.), pag. 306 en 359. - De opmerking van S. Kalff: ‘De latere kritiek, bij monde van Jonckbloet en v. Lennep, oordeelde dat Vondel's Zungchin bleef beneden Antonides' Trazil, zoowel uit een dramatisch als uit een literarisch oogpunt’, moet als een overdrijving worden beschouwd, vooral ten aanzien van Van Lennep. Vgl. S. Kalff, Vondel's ‘Sineesch treurspel’, in Vondelkroniek II (1931), pag. 180-189; het citaat is ontleend aan pag. 189.

voetnoot3: G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Deel IV (Groningen 1909), pag. 311.

voetnoot4: Vondel, Volledige dichtwerken en oorspronkelijk proza, verzorgd en ingeleid door Albert Verwey (Amsterdam 1937), pag. XXIV.

voetnoot5: Zie boven, pag. 452, met inbegrip van noot 1.

voetnoot6: L.C. Michels, Vondels Zungchin, in Vondelkroniek X (1939), pag. 19-24; het citaat op pag. 21.

voetnoot7: R. Jans, ‘Zungchin of Ondergang der Sinese Heerschappije’, in Vondelkroniek X (1939), pag. 249-255; het citaat op pag. 255.

voetnoot1: G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, Deel II² ('s-Hertogenbosch 1958), pag. 302.

voetnoot2: J.C. Brandt Corstius, Zungchin en Trazil, in De Nieuwe Taalgids XXXIX (1946), pag. 65-70; de citaten op pag. 69-70, behalve het laatste dat men op pag. 67 vindt.

voetnoot1: De woorden tussen aanhalingstekens zijn ontleend aan de Opdracht (WB X, pag. 326, resp. reg. 20 en 16).

Vorige Volgende

Van Pascha tot Noah. Deel 3: Koning David-spelen - Noah

Hoofdstuk IX
Zungchin
1667

Eerste Bedrijf

Ia.

Ib.

Tweede Bedrijf

IIa.

IIb.

IIc.

Derde Bedrijf

IIIa.

IIIb.

IIIc.

IIId.

IIIe.

Vierde Bedrijf

IVa.

IVb.

IVc.

IVd.

IVe.

IVf.

IVg.

Vijfde Bedrijf

Va.

Vb.

Over het gehele werk

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

landen

Hoofdstuk IX Zungchin 1667

Eerste Bedrijf

Ia.

Ib.

Tweede Bedrijf

IIa.

IIb.

IIc.

Derde Bedrijf

IIIa.

IIIb.

IIIc.

IIId.

IIIe.

Vierde Bedrijf

IVa.

IVb.

IVc.

IVd.

IVe.

IVf.

IVg.

Vijfde Bedrijf

Va.

Vb.

Over het gehele werk

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

landen

Hoofdstuk IX
Zungchin
1667