Van Pascha tot Noah. Deel 3: Koning David-spelen - Noah

(1962)–W.A.P. Smit– rechtenstatus

Hoofdstuk X
Noah
1667

Als Vondel zich zet tot het schrijven van de Noah, richt hij zich bij de compositie in verschillende scènes naar het voorbeeld van zijn Adam in ballingschap. De overeenkomst tussen de beide drama's is reeds Van Lennep opgevallenGa naar voetnoot1, en sindsdien is er telkens weer de aandacht op gevestigd. Wij mogen deze parallellie niet beschouwen als een uiterlijke bijkomstigheid en nog minder als bewijs voor een afnemend creatief vermogen van de dichter. Vondel wilde er mee tot uitdrukking brengen, dat in de (voor)geschiedenis van de zondvloed de Paradijshistorie zich op een essentieel punt herhaalt. Wéér is het de vrouw, die voor Satan het middel wordt om de man tot zonde te brengen en zodoende naar de ondergang te voeren; wéér is het de ‘beddegenootschap’Ga naar voetnoot2 die de man vrijwel weerloos maakt tegen de verleiding.

Deze visie is de conclusie, die Vondel getrokken heeft uit de gegevens omtrent de voorgeschiedenis van de zondvloed. In Genesis 6 : 2 las hij, ‘dat Gods zonen de dochteren der mensen aanzagen dat zij schoon waren’ en zich vrouwen namen ‘uit allen, die zij verkoren hadden’. Volgens Salianus, wiens Annales EcclesiasticiGa naar voetnoot3 ook ditmaal na de Bijbel zijn voornaamste bron vormden, moesten onder ‘Gods zonen’ de nakomelingen van

de godvruchtige Seth worden verstaan, en onder ‘de dochteren der mensen’ de vrouwen uit het zondige geslacht van KaïnGa naar voetnoot1. Vondel leidt daaruit af, dat de Sethieten bezweken zijn voor de verleidingskunsten van de Kaïnitische vrouwen, zodat de meeste schuld bij de laatsten ligt. Uit deze onheilige verbindingen komt een verdorven geslacht van reuzen voortGa naar voetnoot2, dat in alle opzichten tegen God zondigt, maar - zoals Salianus in een afzonderlijke paragraaf uitdrukkelijk opmerkt - ‘praesertim luxuria’Ga naar voetnoot3. Vondel vat dit zó op, dat óók de zonden en gewelddaden op niet-seksueel gebied, die de reuzen bedrijven, goeddeels aan hun ‘luxuria’ moeten worden toegeschreven: zij roven en moorden om met de buit hun geliefden in weelde te kunnen doen badenGa naar voetnoot4. En van haar kant zijn de vrouwen er voortdurend op uit, de hartstocht van de mannen te prikkelen om hen naar haar hand te kunnen zetten met een beroep op hun liefde - zoals in principe Eva in het Paradijs had gedaan ten opzichte van Adam. Maar als zij door de wellust over de mannen heersen, dan zijn zij ook de eigenlijke oorzaak van het kwaad dat tot de zondvloed leidde: prima malorum causa - zoals Eva dat was geweest voor Adam.

Het is aan deze gedachte, dat Vondel door de parallellie tussen zijn beide drama's gestalte geeft. Bij de bespreking van de Noah zullen wij hebben na te gaan welke scènes hij daarvoor kiest, wat tevens inhoudt: op welke punten hij de overeenkomst ziet.

In zijn OpdrachtGa naar voetnoot1 aan Joan de Wael gaat Vondel op deze parallellie niet in. Het zijn geheel andere punten die daar aan de orde worden gesteld, in een merkwaardig betoog dat eerst door de allerlaatste zin tevens tot ‘opdracht’ wordt gemaakt.

Het meest opvallende van dit betoog is, dat het uiteenvalt in drie afzonderlijke gedeelten die vrijwel los naast elkaar staan. Achtereenvolgens bespreekt Vondel: 1. de verhouding van de Noah tot Lucifer en Adam in ballingschap; 2. de talloze getuigenissen, ook uit heidense bron, waaruit de historiciteit van de zondvloed blijkt; 3. het doel dat hij zich met zijn tragedie heeft gesteld. - Elk van deze punten is belangrijk genoeg om er wat nader op in te gaan.

AD 1. Op grond van het verband, dat Vondel hier tussen zijn drie tragedies van zonde en zonde-val legt, is men gewoon ze als een trilogie te beschouwen. Naar aanleiding van een analoge situatie in de verhouding tussen Adonias, Batavische gebroeders en Faëton heb ik er reeds terloops op gewezen, dat Vondel niet doelt op een continuïteit in de ontwikkeling der gebeurtenissen, maar op een ‘thematisch verband, gebaseerd op het wisselend aspect van eenzelfde grondmotief’, in dit geval de verhouding tussen straf en genadeGa naar voetnoot2. Het is hier de plaats om dit nader te adstrueren, aan de hand van Vondels eigen uiteenzetting. Deze luidt aldus:

Indien een treurspel, naer de maet van zijnen nadruk, groot geacht wort, zoo zoude Lucifer d'eerste plaets, Adam in Ballingschap de tweede, en Noah, of d'ondergang der eerste weerelt, de derde plaets bekleeden. Lucifer en zijne aenhangelingen vervielen, uit hunnen zaligen staet, in eeuwige ongenade, zonder hoop van verzoeninge; Adam en zijne nakomelingen in de verdoemenisse, met hoope van herstellinge, door de belofte des toekomenden verlossers. De rechtvaerdige Noë bleef behouden, toen de gansche weerelt, hardtnekkigh in haere misdaet, quam te

smooren, uitgezondert boetvaerdigen, die van naberou getroffen, hunne schult bekenden, en, door de zuivering van smette in den kerker, op den troost en het verschijnen des verlossers met groot verlangen hoopten. (reg. 1-13)

In de eerste zin levert het kernwoord nadruk enige moeilijkheid op. Mejuffrouw M.E. Kronenberg verklaart het in haar uitgave van de Noah als ‘indruk, gewicht’Ga naar voetnoot1, Molkenboer in zijn annotatie voor de WB-editie als ‘beteekenis’; maar Vondels bedoeling wordt ons daarmee niet duidelijk. Ik meen dan ook dat wij moeten uitgaan van een andere betekenis van het woord, namelijk ‘uitwerksel’, ‘gevolg, merkbaar in den loop der gebeurtenissen’ (WNT IX, kol. 1475, II, 2). Dan laat de strekking van de bewuste zin zich weergeven met: ‘Als de waarde van een treurspel wordt afgemeten naar de omvang van de gevolgen die het vertoonde gebeuren heeft, dan komt Lucifer in de eerste, Adam in ballingschap in de tweede en Noah in de derde plaats’. Met andere woorden: als het effect van de peripeteia tot criterium wordt genomen, volgt daaruit de aangegeven volgorde van belangrijkheid voor de drie betrokken drama's. Immers, de staetveranderinge van Lucifer en de zijnen was onherroepelijk; die van Adam en Eva tijdelijk ‘door de belofte des toekomenden verlossers’; bij de zondvloed bleef niet alleen Noach behouden, maar spaarde God ook de zondaars die in hun doodsnood tot berouw en inkeer kwamen: zij bleven vrij van de hel en mochten in het Voorgeborchte uitzien naar ‘den troost en het verschijnen des verlossers’Ga naar voetnoot2. Afnemende tragiek dus, door vermindering van de peripeteïsche gevolgen der zonde. Maar datzelfde kan ook anders worden uitgedrukt: toename van Gods genade tegenover Zijn straffende gerechtigheid.

Het is uitsluitend op grond van de wisselende kracht der peripeteia, dat Vondel voor zijn drie drama's een volgorde aangeeft. In thematisch opzicht vormen zij een trits van de verhouding tussen Gods straf en Gods genade. Maar verder staan zij elk op zichzelf, zonder enige bedoeling ‘vervolg’ op elkaar te zijn. Bij de bespreking van Adam in ballingschap hebben wij reeds gezien, hoe Vondel dit bij de keuze van zijn ‘personaedjen’ deed uitkomen door voor de nodige discontinuïteit ten opzichte van de rolverdeling in Lucifer zorg te dragenGa naar voetnoot1. In de Noah past hij opnieuw hetzelfde middel toe. Evenals in Adam in ballingschap treedt in de eerste scène ook nu weer ‘de koning des afgronts’ op, maar in plaats van Lucifer wordt hij ditmaal Apollion genoemd, met een naam die in het Paradijsdrama niet voorkomt en in de Lucifer een ondergeschikte van de titelheld aanduidt.

Bij zijn opmerking over de berouwvolle zondaars, die bij de zondvloed voor de eeuwige dood werden gespaard, steunt Vondel op de desbetreffende beschouwing van Salianus. Op grond van 1 Petrus 3 : 20 neemt deze aan dat niet allen, die buiten de Ark gesloten waren, behalve naar het lichaam ook naar de ziel zijn ten onder gegaan. Op het laatste ogenblik, maar nog vóór hun dood, hebben velen zich tot God gewend en Hem om vergeving voor hun zonden gesmeektGa naar voetnoot2: ‘His ergo Christus secundum animam praedicavit; eósque eduxit è carcere’Ga naar voetnoot3. Salianus voegt daar evenwel aan toe, dat verhoudingsgewijs het aantal boetvaardigen klein moet zijn geweest en het overgrote deel der zondige mensheid voor eeuwig ten verderve is gegaanGa naar voetnoot4. Het typeert Vondel, dat hij niet alleen deze beperkende toevoeging in zijn Opdracht achterwege laat, maar bovendien aan het slot van zijn tragedie Uriël zelfs aan Urania - die

in het gehele drama optreedt als de incarnatie van het kwaad - het berouw doet voorhouden als middel om ‘genade om hoogh (te) verwerven’ (vs. 1572b-1573). Het effect daarvan is inderdaad zoals Cyriel Verschaeve aangeeft: ‘.... Urania zal ‘komen met berou te sterven’: dit voelen en begrijpen en verwachten we zelfs’Ga naar voetnoot1. Maar als zij gered wordt, wie zou dan in aanmerking komen om voorgoed verloren te gaan? Vondel strekt de werking van de genade verder uit dan Salianus had aangegeven!

AD 2. De overgang van dit eerste punt naar dat van de getuigenissen over de zondvloed wordt verkregen door een aantal verwijzingen naar Bijbelplaatsen, die respectievelijk betrekking hebben op de opstandige Engelen, de val van Adam en Eva, en de zondvloed. En dan gaat Vondel met het vermelden van getuigenissen over de laatste gebeurtenis door, zonder zich meer om de beide andere gevallen te bekommeren. Eerst noemt hij de Bijbelse schrijvers, met inbegrip van Jezus Sirach. Na een vluchtige vermelding van Ovidius' Metamorphoses (de geschiedenis van Deucalion) komt vervolgens Flavius Josephus aan de beurt, aan wie ontleend wordt ‘hoe d'Armeners den bergh, waerop d'ark quam te rusten, Apobaterion of uitgang noemen; daer de lantzaeten, te zijnen tijde, noch het overschot der arke toonden’Ga naar voetnoot2 (reg. 30-32). En dan volgt een lange reeks namen van auteurs, niet-Christelijke zowel als Christelijke, uit wier geschriften de historiciteit van de zondvloed blijkt. De opsomming is vrij verward en bovendien weinig evenwichtig; nu eens wordt betrekkelijk uitvoerig bij een schrijver stilgestaan, dan weer met de blote vermelding van zijn naam volstaan. Het geheel draagt meer het karakter van uiterlijk geleerdheidsvertoon dan van een overtuigend betoog; de overstelping met namen moet er de bewijskracht aan verlenen. Wat deze namen betreft, zowel

Mejuffrouw Kronenberg als Molkenboer hebben zich, blijkens de annotatie in hun edities van de Noah, veel moeite getroost de door Vondel bedoelde plaatsen bij de betrokken auteurs terug te vinden. In de meeste gevallen is dit hun ook inderdaad gelukt. Maar Vondel zelf heeft deze plaatsen nooit onder ogen gehad! Hij heeft eenvoudig al die namen en bijzonderheden uit zijn bronnen bijeengegaard, voor een klein deel uit Flavius Josephus en voor de rest uit SalianusGa naar voetnoot1. De enige auteur, die ik bij hen niet heb kunnen terugvinden, is PliniusGa naar voetnoot2.

De parade van namen blijkt te dienen om de dwaze verstoktheid te doen uitkomen van ‘d'ongodisten’ (reg. 62), die - ‘onaengezien zulk eene overeenstemminge van onfaelbaere en geloofwaerdige getuigen, vrienden en vyanden’ (reg. 61-62) - voortgaan ‘de heldere waerheit van Profeet Moses historie, als een verziert fabelwerk te wederspreeken en beschimpen’ (reg. 65-66).

AD 3. In de laatste alinea van zijn Opdracht zet Vondel tenslotte kort uiteen, wat hem bij het schrijven van de Noah voor ogen heeft gestaan. In de Bijbel tracht God voortdurend ‘door voorbeelden van straffen en vergeldinge’ (reg. 71) de mens van het kwaad af te trekken:

Zoo kan het dan niet anders dan stichtzaem geschat worden voorbeelden van Godts rechtvaerdige oordeelen, ten nutten spiegel der aenschouweren, openbaer ten toon te stellen, om 't een en 't ander uit te werken. (reg. 73-76)

Duidelijker kon Vondel moeilijk hebben uitgedrukt, dat hij zich met zijn tragedie een exemplarisch-emblematisch doel stelde; zelfs het code-woord van de emblematiek, ‘spiegel’, ontbreekt in de geciteerde zin niet. Uiteraard moeten wij ook hier rekening houden met de mogelijkheid, dat de dichter in de Opdracht de nadruk heeft gelegd op een aspect dat in het dramazelf niet of niet voldoende tot zijn recht was gekomen, om zodoende het tekort aan te vullen. Maar het treft ons, dat ditmaal de staetveranderinge in het geheel niet wordt vermeld. En na Vondels poging om in Zungchin tot een synthese van peripeteïsch en emblematisch drama te komen, mag een primairemblematische opzet van de Noah zeker niet bij voorbaat uitgesloten worden geacht.

Daarmee geeft de slot-alinea van de Opdracht het punt aan, dat bij de analyse van het drama onze bijzondere aandacht zal moeten hebben. Keert Vondel in zijn laatste oorspronkelijke tragedie inderdaad tot zijn opvattingen van vóór 1660 terug?

En zo ja, valt dan de Noah volledig buiten de reeks van zijn drama's van staetveranderinge?

Aan het slot van de Inhoudt geeft Vondel voor zijn drama de volgende toncelaanwijzingen:

Het tooneel is voor Reuzenburgh, aen den voet van Kaukazus, en den hoek van het cederbosch, in 't gezicht van Noahs timmerwerf. Het treurspel begint voor den opgang en endight met den ondergang der zonneGa naar voetnoot1.

De tijdsaanduiding spreekt voor zichzelf. Er valt slechts aan toe te voegen, dat het hier de dag betreft waarop Noach zich met de zijnen in de Ark begeeft en de zondvloed begint.

Moeilijker is het, op grond van de plaatsaanduiding te komen tot een duidelijke voorstelling van de toneelinrichting die Vondel bedoelde. Het tooneel is voor Reuzenburgh: wij hebben ons dus blijkbaar een open ruimte (vlakte) te denken, met de wallen van de hoofdstad der Reuzen op de achtergrond, en een poort die wellicht rechtstreeks toegang verleent tot het paleis van de grootvorst (het ‘hof’ uit vs. 1058). Vondel situeert deze stad aen den voet van Kaukazus, omdat Salianus aangeeft dat de Kaïnieten zich op de Zuidelijke flank van dit gebergte gevestigd hadden, terwijl anderzijds verondersteld moet worden dat de Ark niet op de berg zelf, maar in de vlakte gebouwd werdGa naar voetnoot2. Verder vermeldt Vondel nog, dat de stad ligt (aen) den hoek van het cederbosch, in 't gezicht van Noahs timmerwerf. Naar ik meen, mogen wij daaruit afleiden dat Vondel zich aan een der zijkanten van het toneel een decorstuk dacht dat de uitlopers van het cederbos voorstelde. Daarentegen geloof ik niet, dat wij ons ‘Noahs timmerwerf’ met de pas-voltooide Ark op het toneel moeten denken.

In 't gezicht van duidt op een zekere afstand; de werf wordt verondersteld gemakkelijk waarneembaar te zijn voor de spelers, maar buiten de gezichtskring van de toeschouwers te vallen.

Door deze situering van het spel tussen de stad en de (onzichtbare) Ark was het Vondel mogelijk een absolute eenheid van plaats te bereiken. De vlakte buiten de poort is immers het natuurlijke ontmoetingspunt van allen, die de stad of het paleis verlaten, met degenen die uit de richting van de werf komen.

Aan de heerser over de toenmalige wereld, de ‘grootvorst van het oosten’, geeft Vondel de naam Achìman (met het accent op de tweede lettergreep, zoals uit het metrum blijkt; zie vs. 213). Reeds Van Lennep heeft er op gewezen dat deze naam ontleend is aan Numeri 13 : 22 en Jozua 15 : 14, waar een der drie ‘Enaks kinderen’ zo heetGa naar voetnoot1.

De grootvorstin - de sultane favorite in Achimans harem - draagt de naam Urania. In een brief van 3 augustus 1667 aan Joachim Oudaan, die daarbij aan de Muze der Sterrekunde had gedacht, verklaart Vondel: ‘Myne Uranie nam ik uit Ur, dat vier betekent, en met Griex geene gemeenschap heeft’Ga naar voetnoot2. Waarschijnlijk wilde hij met deze naam doen uitkomen, dat de grootvorstin een vrouw is die ‘brandt’ van zinnelijkheid en hartstocht.

Molkenboer maakt de opmerking, dat Vondel de reuzen wel enkele malen vermeldt, maar ‘er niet op in (gaat)’ (WB X, pag. 397, aant. bij reg. 17). Ik meen daarentegen, dat de dichter zich de beide grootvorsten en de hunnen wel degelijk als Reuzen heeft gedacht. Achiman wordt in vs. 81 uitdrukkelijk ‘Enaks zoon’ genoemd, terwijl in vs. 1466 gesproken wordt van een aanslag op de Ark door ‘de trotze reuzetroep’. Hoe Vondel zich voorstelde dat dit op het toneel gerealiseerd moest worden, valt uit de tekst niet op te maken. Wellicht ging hij er van uit, dat de herhaalde vermelding van het woord ‘reuzen’ - die

zich niet beperkt tot de drie door Molkenboer genoemde plaatsen - suggestief genoeg was om de figuren op het toneel als zodanig te doen aanvaarden.

Noach wordt in de lijst der ‘Tooneelisten’ (WB X, pag. 398) en ook meermalen in het drama-zelf ‘de boetgezant’ genoemd. Vondel geeft met dit woord Salianus' ‘praeco iustitiae’ weerGa naar voetnoot1, maar het voert tevens zijn gedachten terug naar het Bijbelse epos dat hij in 1662 gepubliceerd had: Joannes de boetgezant. Vandaar dat hij er toe komt Noachs kleding, levenswijze en prediking te modelleren naar die van Johannes de Doper, en daarbij vrijwel dezelfde woorden te gebruiken, wat de parallellie nog accentueert. Evenals Johannes draagt Noach ‘een kleet van kemelshaer’, slaapt hij op een mat van biezen, woont hij alleen in een spelonkGa naar voetnoot2. Evenals deze leunt hij bij zijn prediking op een primitief, uit boomtakken samengesteld spreekgestoelteGa naar voetnoot3.

Merkwaardig genoeg vereenzelvigt Vondel, blijkens vs. 1004-1005 en 1010-1012 van zijn drama, Noachs vader Lamech met de Lamech, die uit het geslacht van Kaïn stamde en als eerste meer dan één vrouw nam (Genesis 4 : 19); volgens de overlevering zou hij bovendien Kaïn hebben gedood. Toen Oudaan tegen deze identificatie bezwaar maakte, antwoordde Vondel hem in zijn hierboven reeds vermelde brief van 3 augustus 1667: ‘Uw bedenken over Lamech is niet vreemt, en de naem heeft my in 't dichten ook verbystert en opgehouden: maer verscheide treflyke godtgeleerden zien Lamech, in Moses vierde en vyfde hooftstuk, voor eenen zelven aen, die d'eerste twee vrouwen teffens omhelsde, en Kain het leven benam, zoo d' overleveringe, niet de schrift, getuight’Ga naar voetnoot4. In zijn annotatie bij vs. 1004-1005 (WB X, pag. 434) verklaart Molkenboer de door Vondel be-

doelde ‘treflyke godtgeleerden’ niet te hebben kunnen terugvinden. Ik kan daar slechts aan toevoegen dat ook Salianus ze niet noemt, terwijl hij zelf de beide Lamech's scherp van elkaar onderscheidtGa naar voetnoot1. Dat maakt Vondels afwijking van de gangbare opvatting des te vreemder. De minst onbevredigende verklaring lijkt mij, dat zij hem voor de structuur van zijn drama wenselijk voorkwam. Bij het grote dispuut tussen Noach en Urania in IV-e komt de uitzonderingspositie van de boetgezant wel heel scherp uit, als de grootvorstin hem voor de voeten kan werpen dat ook zijn eigen vader niet beter was dan Achiman en zij. Noach wordt daardoor als het ware losgemaakt van zijn menselijke afkomst: een door God afgezonderde, buiten de wereld gesteld om enkel ‘praeco iustitiae’ te zijn. Maar als het Vondel in de bewuste passage inderdaad om dit effect te doen was, dan blijft de werking daarvan toch te beperkt om als essentieel voor de gehele tragedie te worden beschouwd. Bovendien blijft zo nog altijd het beroep op de ‘verscheide treflyke godtgeleerden’ onverklaard. Moeten wij misschien denken aan tijdgenoten, die hij mondeling heeft geraadpleegd?

Op zichzelf is deze kwestie niet van veel belang. Maar zij heeft enige betekenis in verband met de meerdere vrijheid die Vondel zich gaandeweg tegenover de Bijbel is gaan veroorloven. Bij ons onderzoek naar dit laatste punt, op grond van de gevevens die de Noah verschaft, zullen wij er daarom rekening mee moeten houdenGa naar voetnoot2.

Na dit alles kunnen wij ons nu gaan verdiepen in de tragedie zelf. Om de parallellie met de Adam in ballingschap te doen uitkomen, waarop ik aan het begin van dit hoofdstuk gewezen hebGa naar voetnoot3, zal ik na elke scène, die daartoe aanleiding geeft, de overeenkomst tussen de beide drama's aangeven; een enkele maal zal het nodig zijn daarbij ook nog een andere tragedie te betrekken.

Eerste Bedrijf

Ia.

a. In de grauwe morgenschemering vóór het opgaan van de zon staat Apollion met zijn ‘helsche stoet’ (vs. 19) op de vlakte buiten Reuzenburgh. Met grimmige voldoening stelt hij vast, dat zijn aanwezigheid de natuur ontluistert: de zwaveldamp van zijn adem berooft de sterrenhemel van glans, gras en bloemen kwijnen waar hij de voeten zet. Dan wijst hij de zijnen op de Ark in de verte, ‘Na hondert jaeren tijts volboutGa naar voetnoot1, om in 't bederf // Des menschdoms eenen man en zijn gezin te bergen’ (vs. 14-15). De gedachte aan die redding maakt hem zó woedend, dat hij er toe komt zijn duivels aan te hitsen dat cederhoutenGa naar voetnoot2 ‘vlotgevaerte’ (vs. 13) in brand te steken. Maar hij herstelt zich spoedig; hij weet immers dat dit onmogelijk is, nu God de Ark laat beschermen door ‘een wacht van geesten’ (vs. 30): de Rey van Engelewacht. De duivels kunnen slechts doen wat zij ook in het Paradijs deden; zich schuil houden in de schaduw en van daaruit hun lagen leggen. Daarmee hebben zij in de 1656 jaren sinds de zondevalGa naar voetnoot3 trouwens al heel wat bereikt! Als straks Noach zijn laatsteGa naar voetnoot4 boetpredikatie komt houden, moeten zij dan ook vanuit hun schuilhoek ‘zijn schriklijk dreigement’ (vs. 50) echoënd belachelijk maken, zodat er alle kracht aan ontnomen wordt. En verder moeten zij weer, evenals in het Paradijs, de man belagen door de vrouw:

 
Men bezige dees kunne, en legre zich in d'oogen
 
Van Kains dochtren, en beschiete uit haer gezicht
 
Het hart der ReuzenGa naar voetnoot5. schoon het voor geen wapen zwicht,

 
Noch moet de grootvorst zelf voor 't joffrentimmer buigen,
 
En heur naer d'oogen zien. wy hoeven geen getuigen
 
Te zoeken: d'uitkomst heeft doorgaens genoegh geleert
 
Hoe wellust over al de weerelt triomfeert. (vs. 56-62)

Vandaag is het daarvoor een bijzonder geschikte gelegenheid! De grootvorst Achiman heeft een feest voorbereid om de verjaardag van zijn bruiloft met Urania te vieren; nog meer dan anders zal dus de ‘snoeplust’Ga naar voetnoot1 (vs. 68) zich doen gelden! - Maar de zon komt op, en ginds nadert Noach voor zijn morgengebed. Het wordt voor de duivels tijd zich te verbergen. Met een laatste aanwijzing breekt Apollion zijn uiteenzetting af: ‘duikenwe in dien schuilhoek voor den dagh, // En luistert, achter my, naer 's grijzaerts weegeklagh’ (vs. 97b-98).

- Deze hele scène is een variërende herhaling van Adam in ballingschap I-a. Ook daar verschijnt de ‘Vorst des afgronts’ vóór het opgaan van de zon en is zijn monoloog gericht tot de hem vergezellende ‘Helleraet’. Ook daar overweegt hij een aanslag (i.c. op Adam), maar moet hij daarvan afzien met het oog op de Wachtengelen. Ook daar trekken de duivels zich bij het opgaan van de zon in de schaduw terug, om uit hun schuilhoek naar een morgengebed (i.c. de Godverheerlijkende beurtzang van Adam en Eva) te luisteren. De opdracht van Apollion om de mannen te belagen door middel van de vrouw is een herhaling van de tactiek, waartoe het overleg van Lucifer, Asmodé en Belial in het derde bedrijf van Adam in ballingschap tenslotte leidt. - Intussen herinnert de verschijning van Apollion ook sterk aan die van Dagon in de eerste scène van Samson, met name door de vermelding van de zwavelstank die in Adam in ballingschap

ontbreekt. Wellicht ging Vondel er van uit, dat vóór de zondeval de heerlijkheid van de aarde niet door helse geesten verminderd kon worden, terwijl dit in de verdorven wereld van de Noah niet alleen aanvaardbaar was, maar zelfs symbolisch mocht heten. In dat geval zou de overeenkomst tussen Apollion en Dagon als een min of meer toevallig gevolg van deze opvatting moeten worden beschouwd.

Ib.

b. Noach begroet de stralende opgang van de zon - ‘Daer komt het morgenlicht gevaeren, // Als een heraut, uit Godts palais’ (vs. 99-100) - ditmaal met angstige bezorgdheid. Hij weet dat dit het begin is van de dag die de zondvloed brengen zal; in de laag-gelegen dalen welt het water al uit de grond. Maar hij kàn zich niet neerleggen bij de onherroepelijkheid van dit gericht. Biddend heft hij de handen omhoog en smeekt God om nòg een kans op bekering voor zijn mede-mensen, om uitstel van de straf! Hij beseft dat zijn gebed vergeefs is:

 
De hemel hoort mijn voorbe niet.
 
Ik sla mijne oogen neêr van schaemte.
 
(vs. 133-134)

Maar desondanks herhaalt hij telkens weer zijn smeekbede:

Verhoor de voorbe van uw' knecht.

Genade, ô vader, en geen recht. (vs. 143-144)

- Het begin van deze scène loopt parallel aan Adam in ballingschap I-b. Zoals daar Adam en Eva zich bij het opgaan van de zon tot God wenden, zo doet Noach het hier; in beide gevallen gebeurt dit in strofische verzen. Naar hun inhoud staan de beide morgengebeden echter antithetisch tegenover elkaar: wat bij Adam en Eva een loflied was, is bij Noach een smeken om genade.

Ic.

c. Als Noach na zijn gebed teruggaat in de richting van de Ark, wordt de Rey van Engelewacht zichtbaar, die hem beschermtGa naar voetnoot1. Onder zijn bidden hebben de Engelen zich

op een afstand gehouden; nu volgen zij langzaam in zijn spoor. Onder het voortgaan geven zij in hun reizang uiting aan alles wat hen op deze dag van Gods gericht vervult:

 
Wy schaduwen met goude pennen
 
De treden van
 
Dien vroomen man,
 
Gewaerdight Godt alleen te kennenGa naar voetnoot1.
 
(vs. 145-148)

Ja inderdaad: de enige! Want verder heeft de hele mensheid zich van God afgekeerd. Zelfs de nakomelingschap van Seth is afgeweken van ‘het heiligh spoor’ (vs. 169). De vrome Henoch leed daar zó onder, dat God hem tenslotte zonder sterven van de aarde wegnam (Genesis 5 : 24):

 
Wy 's hemels boôn,
 
Verschijnen hem terstont, en draegen
 
Dien trouwen dienaer, Godt ten prijs,
 
Als op een' wagen,
 
Door wint en vlaegen,
 
In 't eeuwigh bloeiend paradijs ....
 
(vs. 189-194)

Zoals eertijds Henoch, zo getuigt nu Noach in deze wereld tevergeefs van God. Wéér ‘treet godtvruchtigheid op doornen // En distels, dat de voeten bloên’ (vs. 206b-207); wéér wil niemand luisteren! En dat terwijl het gericht zó nabij is en het water al opkomt:

 
Het ruischen van de watervloên
 
Getuight alree hoe duizent stroomen
 
Van onder opgeborrelt komen.
 
De voeten worden nat en vlot:
 
En luistert niemant noch naer Godt!
 
(vs. 208-212)

- Ook hier treft de antithetische parallellie met Adam in ballingschap I-c. Daar bezingen de Wachtengelen de

heerlijkheid van Gods schepping, hier klaagt de Engelewacht over de verdorvenheid die tot haar ondergang voert.

Tweede Bedrijf

IIa.

a. Grootvorst Achiman en de Bouwmeester van de ArkGa naar voetnoot1 komen samen uit de stad. Trots wijst de Bouwmeester op het voltooide gevaarte in de verte: ‘daer staet mijn werk in top volbout. // De leste nagel is geklonken aen het hout’ (vs. 215b-216). Belangstellend vraagt de vorst naar bijzonderheden, maar ook informeert hij ironisch hoe de Bouwmeester de voortdurende hoon van het volk om dit dwaze getimmerte heeft verdragen. Schouderophalend antwoordt deze: ‘Wy kreunden 't ons niet eens, en wrochten slechts om loon’Ga naar voetnoot2 (vs. 236). Intussen, het werk is nu gereed; Noach heeft er zelfs al van elke diersoort een mannetje en een wijfje in geherbergd. De Bouwmeester kan niet verhelen, dat hij diep onder de indruk is gekomen van die vreemde optocht naar de Ark:

 
Ik zagh my zelven blint, toenze alle in orde t'zaemen
 
By paeren herwaert aen, gelijk gedaghvaert, quamen,
 
Uit vier gewesten. dit heeft zeven dagen lang
 
Geduurt. nu rustenze in 't volboude slotbedwang.
 
(vs. 241-244)

En vechten al die dieren dan niet onderling, vraagt ongelovig de grootvorst: ‘Gedooght de wolf het lam? en zit de tyger mak?’ (vs. 252). Wonderlijk genoeg wel, moet de Bouwmeester bekennen; hij begrijpt zelf ook niet

door wat kracht, in dit benaeude kot,

De wreetheit staet verbaest, en hoe een mans gebodt

 
Deze onvernuftige en verslindende natuuren,
 
Alleen met eenen wenk gebreidelt, kan bestuurenGa naar voetnoot1.
 
(vs. 259b-262)

Dat wekt de belangstelling van de grootvorst voor Noach. Wat is dat eigenlijk voor een man? vraagt hij. Uitvoerig licht de Bouwmeester hem in: een ascetische boetprediker, altijd in tranen om de verstokte mensheid, altijd waarschuwend voor een komende watervloed, altijd predikend tot de menigte die aan zijn voorspellingen geen geloof hecht. Alleen zijn vrouw en zijn zoons zien hem ‘met eerbiedigheit naer d'oogen. // En scheppen leerzaem hem de spreuken uit den mont’ (vs. 322b-323). Maar over Cham gaan toch geheel andere geruchten, meent de grootvorst:

 
Men roept nochtans hoe Cham te noode zich wil buigen
 
Om 't juk van onderwijs te draegen, zoo 't betaemtGa naar voetnoot2.
 
(vs. 326-327)

Cham voegt zich inderdaad met tegenzin, antwoordt de Bouwmeester, maar houdt zich toch ‘by een vrou alleen en onbesproken’ (vs. 329b). - Achiman vindt dit drijven van Noach en diens voortdurende kritiek eigenlijk onduldbaar, misschien zelfs gevaarlijk. Zou hij niet bedoelen invloed te krijgen op het volk en ‘naer regeering staen’ (vs. 350)? De Bouwmeester gelooft echter niet aan gevaar;

daarvoor vindt Noach te weinig instemming bij zijn toehoorders. Toch wil Achiman zelf ook eens naar die boetprediker luisteren, vooral nu deze aangekondigd heeft dat het zijn laatste predikatie zal zijn. Hij treft het, want ginds nadert Noach al met zijn draagbaar spreekgestoelte, voorafgegaan door zijn drie zoons die op koperen bazuinen blazen:

 
d'Inwoonders schieten toe, uit vestingen, en tuinen,
 
En hofsteên, vlek, en slot, op luid bazuingeschal,
 
Belust te hooren hoe hy afscheit neemen zal.
 
(vs. 362-364)

IIb.

b. Even later is Noach aan het woord. Voor het laatst richt hij zijn waarschuwing tot het volk. Nog eenmaal noemt hij de oorzaak van het kwaad dat de wereld beheerst: ‘Te reukeloos verhangtge uw ziel aen schoone vrouwen, // Aen Kains dochters’ (vs. 390-391a). Laten de mannen zich toch spiegelen aan wat in het Paradijs gebeurde, waar ook ‘de snoeplust van een vrou // Ging boven Godt en al’ (vs. 415b-416a)! En daarom:

 
Waekt op: verlaetze, eer gy die smet vergeefs beschreit.
 
Haer vrientschap staet u dier. verlaet uw bedtgenoten,
 
Eer 's hemels grimmigheit, van boven uitgegoten,
 
U t'zaemen dompele in een grondeloos bederf.
 
(vs. 424-427)

Achiman, die immers juist de verjaardag van zijn huwelijk met een van de schoonste Kaïnsdochters viert en behalve haar nog een hele stoet van ‘bedtgenoten’ heeft, kan zich bij die woorden niet langer bedwingen. Wat nu? roept hij uit; mannen en vrouwen zijn toch geschapen om zich met elkaar te verenigen? Ja, antwoordt Noach, maar alleen zoals God het gewild heeft: in een rein en monogaam huwelijk - niet in de algemene promiscuïteit en zedeloosheid die gangbaar geworden zijn! Als de grootvorst herinnert aan de overlevering, dat zelfs Engelen door vrouwen bekoord zijn en zich met haar verenigd hebben, en met een beroep op dit hoge voorbeeld zijn ‘vrouwezucht’ (vs. 459)

verontschuldigd achtGa naar voetnoot1, wijst Noach hem verontwaardigd terecht:

 
Verwijfden pooghden door dit lasterlijk gerucht
 
Hunne ongebondenheên, te schendigh om te noemen,
 
Met eenen schoonen glimp te dekken en verbloemen:
 
Doch geen gezonde reên, geen wijs vernuft gehengt
 
Dat zich d'onsterflijkheit met sterflijkheên vermenght.
 
Laet dees gedichtzels, die de geilheit voên, dan vaerenGa naar voetnoot2.
 
(vs. 460-465)

Maar Achiman gaat voort met de verdediging van zijn levensopvatting. Het menselijk bestaan is kort en moet dus worden uitgebuit. De enige redelijke houding is die van het carpe diem, dat voor hem zijn hoogste vervulling vindt in een carpe feminam:

 
Vlecht roozekranssen. zet op elke knie een bruit,
 
Eer 's levens tijt verloop', de doot den draeiboom sluit'.
 
(vs. 499-500)

Vruchteloos stelt Noach daartegenover de wil van God en het gevaarlijke van een schone vrouw, ‘geil en trots en trouweloos’ (vs. 503b). De discussie is op een dood punt gekomen. Als de Hofmeester komt waarschuwen, dat in het paleis ‘het joffrentimmer’ (vs. 507) op hem wacht, breekt Achiman ze dan ook dadelijk af: hij heeft betere dingen te doen. Ook het volk heeft er genoeg van, en be-

gint zich te verspreiden. Als laatste waarschuwing roept Noach zijn vertrekkende toehoorders na:

 
Ziet toe, de tijt verloopt. verzuimtge Godts gena,
 
Het zal u rouwen, eer de zon te water ga.
 
(vs. 515-516)

IIc.

c. Op dezelfde wijze als na het eerste bedrijf volgt de Rey van Engelewacht op enige afstand Noach, wanneer deze met zijn zonen naar de Ark terugkeert. Ditmaal zingen de Engelen onder het voortgaan over de treurige verbastering van de mens: ‘Hoe ziet Godts beelt dus duister, // Dat eerst zoo helder blonk!’ (vs. 520-521). Hij werd geschapen als een harmonische verbinding van geest en stof, beheerst door ‘d'ongekrenkte reden’ die ‘al des menschen leden, // Als met een' toom bedwongk’ (vs. 522-524). Het was een harmonie als in de muziek van Jubal, ‘der zangen vader’Ga naar voetnoot1 (vs. 539). Maar na de zondeval is er nog enkel disharmonie:

 
Nu strijden d'ongelijken.
 
Het lichaem luistert niet
 
Naer 't geen de geest met Godt gebiet.
 
't Gebrek ontzeght te strijkenGa naar voetnoot2
 
Voor reden, en de mensch
 
Wil onder Godt niet buigen,
 
Schoon hem de misdaên overtuigen.
 
(vs. 553-559)

Van de mensheid valt niets goeds meer te hopen. Alle vermaningen van Noach zijn vergeefs gebleken: ‘Hier baet noch les noch voorbeelt’ (vs. 588). En daarom is het einde onafwendbaar.

- Deze reizang vormt een antithetische parallel met die na het tweede bedrijf van Adam in ballingschap. Daar bezongen de Wachtengelen de harmonie tussen ‘engelscheit en dierscheit’ in de mens, dank zij de bovennatuurlijke gave der Erfrechtvaardigheid, waarmede -

zoals in het Berecht (reg. 48 vv.) was uiteengezet - ‘als met eenen gouden toom, het meerder het minder deel moght intoomen’. Nu echter kan de Engelewacht slechts klagen over de verbreking van die harmonie, ten koste van de ‘engelscheit’. - De samenhang wordt nog onderstreept, doordat in beide reizangen de oorspronkelijke harmonie van ‘ziel en leden’ vergeleken wordt met die van zangstem en snarenspel (vgl. Adam in ballingschap, vs. 519-526, met Noah, vs. 535-552).

Derde Bedrijf

IIIa.

a. Een bode heeft reeds uit de verte met dringend hoorngeschal zijn komst aangekondigd (vs. 591). Vergezeld door de Hofmeester komt Achiman uit zijn feestend paleis, om hem buiten de muren te woord te staan en zo te voorkomen dat de feestvreugde door een onaangenaam bericht wordt verstoordGa naar voetnoot1. De bode blijkt de AertsherderGa naar voetnoot2 te zijn; hijgend van zijn haastige tocht (vs. 597) staat hij op zijn meester te wachten. Hij heeft slecht nieuws: ‘'t Is omgekomen met uw herderen en 't vee’ (vs. 594). Een springvloed stuwt het water van de rivier landinwaarts op; de weidevelden zijn overstroomd. Toen de vlakte-herders het vee op de berghellingen in veiligheid wilden brengen, kwamen de berg-herders daartegen in verzet en dreven ze terug. Het is al tot een verwoed gevecht gekomen: ‘'t geweste leght bezaeit // Met dooden, voor den tijt van 's levens struik gemaeit’ (vs. 633b-634). En intussen verdrinkt het

vee! Hij zelf staat machteloos: ‘Hier wort een maght vereischt, die tusschen beide schiet’ (vs. 630). - Hooghartig houdt de Hofmeester de ongelukkige Aertsherder voor, dat hij nooit zijn post had mogen verlaten; hij alleen is immers verantwoordelijk voor de goede gang van zaken bij de herders en het vee! Achiman, korzelig over deze verstoring van zijn feest, valt de Hofmeester bij: ‘Wie zou dees slofheit in een' amptenaer verwachten?’ (vs. 643). Kortaf beveelt hij de Aertsherder onmiddellijk naar het toneel van de strijd tussen de herders terug te keren. Laat hij soldaten meenemen en alvast beginnen orde op zaken te stellen: ‘Stel orden, straf, en dreigh. wy volgen u terstont’ (vs. 646).

IIIb.

b. Als de Aertsherder haastig vertrokken is, toont de grootvorst zich toch meer onder de indruk van diens nieuws dan hij heeft laten blijken. Een springvloed in de maand meiGa naar voetnoot1 - dat kan haast niet! Zou dan Noach met zijn voorspelling toch gelijk hebben gehad? Ondanks de ironisch-geruststellende opmerkingen van zijn Hofmeester denkt Achiman steeds verder in deze lijn door. En dat brengt hem tot de conclusie:

 
Hy waer niet onwijs, die noch tijdigh zijnen zoen
 
By Lamechs afkomst zocht, eer, 't water op de lippen,
 
De hoop des levens al de weerelt quaem t'ontglippen.
 
(vs. 690-692)

Maar dat betekent verstoting van Urania! merkt de Hofmeester op. Achiman geeft toe dat dit een harde voorwaarde is, en toch .....

 
dit valt hardt, ook harder dan de doot:
 
Maer evenwel, waer brengt het nijpen van den noot
 
Den stoutsten reus niet toe, en allerbraefste helden!
 
(vs. 697b-699)

Hij wil over dit alles eens rustig nadenken: ‘Ik wilme in

't cederbosch alleen en stil beraên’ (vs. 706). Verbaasd en geschrokken ziet de Hofmeester hem na: ‘Wat komt ons over?’ (vs. 707a). Midden op zijn feest

 
Begint de grootvorst om te zien naer Noahs droomen;
 
En stelt de grooten en hun heerlijkheit te leur.
 
(vs. 712-713)

IIIc.

c. Terwijl hij Achiman nakijkt, nadert uit het paleis Urania, aan het hoofd van de stoet grootvorstelijke ‘bedgenooten’ (vs. 717), omstuwd door een pralend geleide van hofgroten. De vrouwen zijn op zoek naar de grootvorst; waar blijft hij toch zo lang, vraagt Urania. De Hofmeester vertelt haar wat er gebeurd is. Het nieuws van de Aertsherder heeft de grootvorst volkomen van zijn stuk gebracht: ‘Mevrou, hy stelt geloof in Noahs ydle droomen’ (vs. 744)! Erger nog! Onder invloed van diens boetpredikatie overweegt hij verstoting van de grootvorstin: ‘Uw liefste is van beraet te breeken zijne trou’ (vs. 757). Urania reageert meer verontwaardigd dan verschrikt op deze onverwachte onthulling. Laat de grootvorst haar verstoten, ‘zoo hy zich kan speenen van een vrou’ (vs. 758b); zij weet veel te goed, hoe zwak hij op dit punt is, om daar in ernst bang voor te zijn. Maar wat een schandelijke prediking van Noach:

 
Heet dit bekeeren van gebreken, of verleiden
 
Tot lasterstukken, al t' afgrysselijk en boos?
 
(vs. 764-765)

Intussen ziet de Hofmeester met een gevoel van opluchting Achiman uit het cederbos terugkeren. Als er iemand is die hem tot rede kan brengen, dan is het Urania: ‘Mevrou, nu spreek hem zelf alleen: hier komt hy aen’ (vs. 770). Maar dat moet dan een confrontatie worden, waarbij alleen de vrouwen betrokken zijn, zonder verdere getuigen. Daarom verzoekt de Hofmeester de begeleidende hofgroten hem te volgen naar het paleis. Slechts Urania en de gracieuse stoet van Achimans verdere ‘bedgenooten’ blijven op de grootvorst wachten.

IIId.

d. Alsof er niets gebeurd is, treedt de grootvorstin hem tegemoet, met een zacht verwijt om zijn langdurige afwezigheid van het feest: ‘Genadighste, heet dit uw gasten onderhouden?’ (vs. 775). Achiman heeft echter geen enkele belangstelling meer voor zijn feest. Hij twijfelt niet langer aan Noachs gelijk. Overal wast het water; zijn rijk gaat ten onder, en daarvoor zijn de vrouwen verantwoordelijk: ‘Dat komt van vrouweminne, en 's hemels roe te tergen’ (vs. 788); ‘De vrouwen dompelen al 't menschdom in een graf’ (vs. 790). Met hun schoonheid hebben zij de mannen verleid en daarmee Gods toorn over hen gebracht: ‘O schendigh misbruik van veel schoone vrouwen t'zamen!’ (vs. 827). Tevergeefs houdt Urania hem voor, dat ‘'t gebruik van veelen’ (vs. 828) een algemeen natuurverschijnsel is waarover hij zich niet behoeft te schamen,

 
Zoo luttel als de haen, die veel vriendinnen mint
 
Natuurlijk, zonder smet, en weeligh jongen wint.
 
(vs. 829-830)

Achiman ziet in haar nog slechts een ‘verleister, toveres’ (vs. 838), en is vastbesloten de ‘bedgenootschap’ (vs. 834) met haar te verbreken. ‘Om uwe hovaerdy te sterken, en te voeden’ (vs. 852), is hij een rover en geweldenaar geworden. Inderdaad: ‘De vrouwemin alleen is oirsprong van al 't quaet’ (vs. 845), waarvoor God nu de wereld straft! - Diep gekwetst, maar in haar felle verontwaardiging schoner dan ooit, verwijt Urania hem zijn trouwbreuk. Zij herinnert hem aan zijn eden van eeuwige liefde bij hun eerste gelukzalige vereniging, toen zij hem haar jeugd en maagdom offerde, en ‘Wy hingen, mont aen mont, en arm in arm gestrengelt, // Twee zielen beide in een gesmolten en gemengeltGa naar voetnoot1’ (vs. 875-876). En is dit nu wat er van overblijft: ‘Is dit het jaergety der bruiloftsstaetsie eeren’ (vs. 879)? Goed, dan aanvaardt zij de consequentie van zijn besluit. Met een wild gebaar rukt zij haar sieraden af en werpt

ze Achiman voor de voeten, waarbij wij ons wel zullen moeten voorstellen dat de andere ‘bedgenooten’ haar voorbeeld volgen:

 
Daer leggen oorcieraên, de trouring, van mijn hant
 
Gestreeken, in het slijk, juweelen, halskarkant,
 
Uw vrybuit, ons ter gunst, behaelt al t'onrechtvaerdigh.
 
Tast aen, en eigenze u: wy zijn deze eer onwaerdigh.
 
Gy waert te lang verleit, vervoert door vrouwelist.
 
Ga heene, bergh u lijf in Noahs beestekist. (vs. 893-898)

Groot van beledigde trots wendt zij zich af om heen te gaan; weer volgen de bedgenoten haar voorbeeld. - Maar dat is meer dan Achiman verdragen kan; op het beslissende moment schrikt hij voor de gevolgen van zijn besluit terug: ‘Wat raet, helaes,wat raet? het schijnt haer ernst te scheiden. // Och liefste, sta een poos’ (vs. 899-900a). Dan weet Urania, dat zij het pleit gewonnen heeft. Maar zij houdt haar afwijzende houding vol om die overwinning nog volkomener te maken. Onaangedaan laat zij Achimans schuldbelijdenis over zich heen gaan, zelfs als hij voor haar neerknielt om vergiffenis te smeken:

 
'k Verneêrme ootmoedigh aen het outer van uw voeten,
 
Van uwe schoonheit, waert gedient en aengebeên.
 
(vs. 904-905)

Haar toon blijft minachtend, haar conclusie dezelfde: ‘Meineedige, verlaetme, en kies een liever vrou’ (vs. 926). Zo brengt zij de ongelukkige grootvorst tot het uiterste. Zonder haar kan en wil hij niet leven. Nog altijd geknield, trekt hij zijn dolk en legt die aan de voeten van Urania neer. Als zij van oordeel is dat hij de dood verdiend heeft, laat zij hem dan die dolk in het hart stoten:

 
gy mooght met dit geweer,
 
Dit koude lemmer vry mijn brandend hart afstooten:
 
Of weigert gy 't, verkies uit al dees bedtgenooten
 
De strengste, die het recht uitvoere streng en straf,
 
Naerdien ik u te brusk in 't hart dien smaetsteek gaf.
 
(vs. 930b-934)

Dan eerst laat Urania zich vermurwen. Zij heft hem op en omhelst hem ‘als voorheen’ (vs. 936): alles is weer goed tussen hen. Dankbaar aanvaardt Achiman deze verzoening als ‘een nieuwe bruiloft’ (vs. 939a). Maar ginds nadert Noach, juist van pas om nu op zijn beurt door haar onder handen genomen te worden zoals hij verdient:

 
Bestraf dien suffer, en beschaem met pit van reden
 
Zijn schendige onreên, die al 't vrouwendom betight.
 
(vs. 940-941)

- In deze scène herhaalt zich de verleiding van Adam door Eva in Adam in ballingschap IV-c. Evenals Adam keert ook Achiman terug na een ogenblik van bezinning in de eenzaamheid; evenals deze staat hij aan de goede kant en weet hij aanvankelijk stand te houden tegen de aandrang van zijn geliefde. Maar evenals zijn eerste voorvader geeft ook hij zich gewonnen, wanneer hij door de vrouw voor de consequentie van zijn standpunt wordt geplaatst. Tegenover haar verwijten, haar beroep op zijn vroegere beloften, haar vastbeslotenheid hem te verlaten, haar uitnodiging zich een andere vrouw te zoeken - al deze motieven hebben de beide scènes gemeen -, staat hij even machteloos. Alleen was het er Eva om te doen Adam tot een bepaalde daad te brengen, terwijl Urania de grootvorst juist van een daad wil afhouden. Op het toneel heeft dit laatste een veel minder overtuigend effect, doordat het niet zichtbaar kan worden gemaakt. Daarom moest in de Noah de overwinning van de verleidende vrouw op een andere manier worden geconcretiseerd, en Vondel koos daarvoor de abjecte zelfvernedering van Achiman. - De onderwerping van de grootvorst aan zijn favorite herinnert ook sterk aan Salomon IV-c, waar Salomo toegeeft aan Sidonia. Zoals wij echter bij de bespreking van Adam in ballingschap gezien hebben, heeft Vondel de verleiding van Adam in parallellie met die van Salomo uitgebeeldGa naar voetnoot1. Het ligt dus voor de hand, dat de bewuste

scènes in Salomon en Noah overeenkomst vertonen, al heeft Vondel - ik meen dat wij dit uit zijn voortdurend aansluiten bij de Adam in ballingschap mogen opmaken - bij Achiman en Urania in de eerste plaats en misschien zelfs uitsluitend aan Adam en Eva gedacht.

IIIe.

e. Noach heeft bij zijn nadering Achiman voor Urania geknield gezien, en hij begrijpt wat dit betekent. Grimmig verwijt hij de grootvorstin: ‘Al wat een leeraer wint, dat stoot mejoffer om’ (vs. 946). Maar deze, nog zelfbewuster dan anders na haar overwinning, laat zich daardoor niet uit het veld slaan. Wat heeft Noach eigenlijk tegen de vrouw, vraagt zij; hij is toch ook de zoon van een moeder, en heeft vrouw en schoondochters? Het gaat ook niet om de vrouw, antwoordt Noach, maar om het schandelijk misbruik dat van haar wordt gemaakt door veelwijverij en overspel. Urania ziet daarin allerminst een misbruik; integendeel:

 
Wy zijn'er t'edel toe, om naer uw strenge wijs
 
Ons lief te noodigen op eenerhande spijs,
 
Waer van de snoeplust walght. de brant wort meer onsteeken,
 
Indien men liefde door verandering wil queeken ....
 
(vs. 989-992)

Maar aangenomen dat het verkeerd zou zijn, wat moet Noach dan wel denken van zijn eigen vader, die de allereerste was om zich twee vrouwen te nemenGa naar voetnoot1? Bovendien was die vader de moordenaar van Kaïn! Hoe kan de zoon van zulk een man de onbeschaamdheid hebben ‘de zelve vuilicheên, die op den vader kleven’ (vs. 1015) aan vorsten te verwijten? - Noach kan over zijn vader alleen maar zwijgen. Maar niet die vader is belangrijk, niet hij zelf! Het gaat om het oordeel, dat bezig is te komen! ‘Heft op uwe oogen naer die drift van zwarte wolken’ (vs. 1019)! Veertig etmalen zullen die wolken het licht verduisteren en stortvloeden uitgieten

 
Met weêrlicht, blixemen, en balderenden donder;
 
Terwijl een oceaen opwellen komt van onder ....
 
(vs. 1027-1028)

Dan zal er geen redding meer zijn op bomen of torens; zelfs niet op de bergen, want ‘De hooghste berghkruin zinkt in 't water vijftien ellen’ (vs. 1052). In een laatste wanhopige poging om te overtuigen, schildert Noach met schrille kleuren de naderende peripeteia:

 
Nu zwijght de bruiloftsgalm. dat juichen, lachen, schateren
 
Wort snel misschapen in een ysselijk gekarm.
 
De bruit verdronken, sterft in 's bruigoms moeden arm.
 
Het uiterste overschot, een drom van dootsche schimmen,
 
Aen 't klautren op 't geberght, pooght hygende, onder 't klimmen,
 
Haer ziel te bergen: maer de grimmige oceaen,
 
Gedreven van de wraek, verschrikt de bleeke maen,
 
Die ziet de golven, als een blaes vol wint, opzwellen.
 
(vs. 1044-1051)

Maar Urania lacht hem in zijn gezicht uit: ‘De wijzen laeten zich geene ydle vrees inprenten’ (vs. 1056). Met haar arm om de grootvorst heengeslagen, voert zij deze terug naar hun feest in het paleis; onderwijl moeten haar Joffers - de andere bedgenoten van Achiman - met zang en reidans ‘achter deze haegh’Ga naar voetnoot1 (vs. 1057b) Noach het antwoord van de vrouwen op zijn dreigementen geven. Dat antwoord is een even speelse als uitdagende belijdenis van amoureus hedonisme. Het leven kàn niet ondergaan, en leven is lieven:

 
Zou het al zinken en vergaen,
 
Waer bleef de zwaen?
 
Waer bleef de zwaen,
 
De zwaen, dat vrolijke waterdierGa naar voetnoot2,

 
Noit zat van kussen?
 
Geen watren blussen
 
Haer minnevierGa naar voetnoot1. (vs. 1059-1065)

Die zwaan is hun symbool! Minnend en broedend en zorgeloos rondzwemmend geniet zij elk ogenblik van het leven. En als tenslotte de dood komt, sterft zij met ‘een vrolijk liet // In 't suikerriet’ (vs. 1080b-1081): levensblij tot in haar zwanezang, en zich kerend naar het licht:

 
Stervende zoekt haer flaeu gezicht
 
Noch eens het licht,
 
Noch eens het licht,
 
Den bruitschat, van de natuur te leen
 
Aen elk gegeven,
 
Om bly te leven.
 
Zoo vaertze heen.
 
(vs. 1087-1093)

Even zorgeloos en blij ‘varen’ na hun dans ook de Joffers ‘heen’, naar het feest in het paleis! Moedeloos ziet Noach ze door de poort verdwijnen:

 
Hoe bitter wil in 't endt dees bruiloft hun opbreeken!
 
Geen woorden gelden hier: de klaere daet moet spreeken.
 
(vs. 1094-1095)

IIIf.

f. Weer volgt de Rey van Engelewacht op een afstand de oude man, als deze langzaam naar de Ark terugkeert. En weer begeleiden de Engelen hun trage voortgaan met een reizang. Zij herinneren er aan, dat God bij de schepping het water scheidde van het droge. Maar nu zal Hij die scheiding te niet doen en het water gebruiken als roede voor Zijn straf. Straks zal Hij Uriël bevelen de Ark achter Noach toe te sluiten. En dan zullen de zondaars buitengesloten zijn,

als eertijds Adam en Eva buiten het Paradijs, overgegeven aan de dood:

De schiltwacht sloot Godts hof,

Nu d'ark. ô jammerstof! (vs. 1166-1167)

- Het begin van deze zang is een weerslag op de eerste strofen van de rei na het eerste bedrijf in Adam in ballingschap, waar de Wachtengelen de schepping van het licht en de scheiding van water en land bezingen. De kenschets van de chaos aldaar (vs. 216: ‘Natuur had maer een aengezicht’) wordt in vs. 1102 zelfs vrijwel woordelijk herhaald: ‘ 't Had al een aengezicht’. - De vergelijking van Ark en Paradijs doet opnieuw uitkomen, hoezeer Vondel de geschiedenis van de zondvloed beschouwde als een herhaling van het Paradijsgebeuren.

Vierde Bedrijf

IVa.

a. Het is reeds laat op de middag (vs. 1173b). Uit de richting van de Ark nadert Noach, op zoek naar Cham. Wanneer hij deze uit de stadspoort ziet komen, wenkt hij hem ongeduldig naar zich toe. Wat doet Cham hier, nu het hoog tijd is in de Ark te gaan? ‘Ik hiel gesprek met vorst Achimans wederga’ (vs. 1171), antwoordt Cham; in de situatie van het ogenblik klinkt het als een uitdaging. De eerste reactie van Noach is er dan ook een van toorn: ‘Wie raet u, buiten last van vader, haer te spreeken?’ (vs. 1172). Maar dan beheerst hij zich en geeft blijk van liefdevol geduld tegenover zijn recalcitrante, zoonGa naar voetnoot1. Rustig laat hij hem uiting geven aan zijn tegenzin tegen het komende leven in de Ark: ‘Wien lust het willigh in een' beestestal te kruipen?’ (vs. 1180). De echo van Urania's ‘beestekist’Ga naar voetnoot2 klinkt in zijn aanduiding van de Ark als ‘beestestal’ door. Het is duidelijk, dat de grootvorstin geprobeerd heeft

de zoon tegen de vader op te zetten, en dat het háár argumenten zijn die Cham te berde brengt. Wat zal het eindeloos vervelend zijn in de donkere Ark! En wat een stank zal er hangen van al die dieren: ‘O tuchthuis, verkenskot, ô katte- ô hondenest!’ (vs. 1195). Hij zou het daar onmogelijk kunnen uithouden: ‘Ik sprong van ongedult en wanhoop in den vloet’ (vs. 1206)! Noach stelt daartegenover, dat het verblijf in de Ark slechts tijdelijk is, dat de verzorging van de dieren geen tijd zal laten voor verveling en dat de stank kan worden voorkomen door het schoonhouden van de hokken. Maar Cham laat zich niet overtuigen. Nu zijn vader naar hem luistert, vindt hij de moed verder te gaan en ook het meest verontrustende argument te noemen, dat Urania hem heeft ingefluisterd. Al die andere bezwaren betreffen slechts uiterlijkheden. Véél erger is, dat zijn vader God tot een jaloerse, hardvochtige en wraakzuchtige tiran maakt:

 
Gy zet geen' vader, maer scherprechter op den troon,
 
Die elke struikling telt, de misdaet naeu wil weegen,
 
En dreigen 's menschen hals met eenen blooten deegen.
 
Gy beelt de godtheit uit, gelijk een' wilden beer.
 
(vs. 1211-1214)

Dan is het echter met Noachs geduld gedaan. Nu gaat het niet meer om hem, maar om God! Hevig verontwaardigd legt hij Cham het zwijgen op, zich afvragend of hij er niet eenmaal toe zal moeten overgaan deze zoon te vervloekenGa naar voetnoot1. Want dit is Godslastering! God is ‘een onbegrijpzaemheit’ (vs. 1234), die men niet kan of mag narekenen. Woorden als ‘naeryver, naberou, de toorne en wraekzucht’ (vs. 1236) zijn slechts onvolkomen menselijke benaderingen van Zijn onaantastbare gerechtigheid: ‘Hier geeft des menschen tong alleen een krank geluit’ (vs. 1238)! - Geschrokken door de plotselinge toorn van zijn vader, verklaart Cham zich haastig tot gehoorzaamheid bereid; hij zal meegaan in de Ark,

‘Al zoude ik in dees kist, een rechte dootkist, stikken’ (vs. 1253). Noach stelt ziek met deze uiterlijke onderwerping tevreden. Hij heeft in de woorden van Cham het stoken van Urania herkend; maar nu zijn zoon toegeeft, is het gevaar voor onderlinge verdeeldheid in zijn gezin geweken: ‘het hoogh beleit heeft dit geschut’ (vs. 1258b). Cham is weer als zoon aanvaard, wanneer hij opdracht krijgt zijn moeder, broers en schoonzusters te gaan waarschuwen dat het hoog tijd wordt zich in de Ark terug te trekken.

IVb.

b. Maar Chams boodschap blijkt niet meer nodig. Het wassen van het water heeft de andere gezinsleden al bijeengedreven en zó verontrust, dat zij van hun kant met een waarschuwing bij Noach komen: ‘De gront, heer vader, wort schier vlot beneên ons voeten’ (vs. 1268). Zij willen niets liever dan naar de Ark worden geleid. - Maar nu het beslissende ogenblik gekomen is, heeft Noach moeite het te aanvaarden. Nog eenmaal wil hij zichzelf en de zijnen voorbereiden op wat hen te wachten staat, nog eenmaal zich vastgrijpen aan de zekerheid:

 
Dien Godt beschermt, ontziet noch vier noch watersnoot.
 
Hy kan ons redden in het midden van de doot.
 
(vs. 1282-1283)

Een grote droefheid en een groot medelijden met de veroordeelde wereld vervullen hem. Het is goed, dat straks Gods Engel de Ark zal toesluiten, zodat hij ‘dien ondergang der weerelt zien noch hooren (kan)’ (vs. 1288b). Hij zou het niet kunnen verdragen daarvan getuige te zijn. Maar

 
De donder, blixem, vier, en weêrlicht zal 't geluit
 
Van 't jammerlijk gekerm der stervenden verdoovenGa naar voetnoot1.
 
(vs. 1291-1292)

- En dan zal de lange vaart beginnen, ‘Als in een levend

graf, al levendigh gedolven’ (vs. 1305); in voortdurend doodsgevaar, want één lek of barst zou hen doen zinken. Maar God zal de zee betomen, zoals Hij dat ook ‘den wilden aert van 't ingescheept gediert’ (vs. 1323b) zal doen. - De belangstellende vragen van Sem en Jafed brengen er Noach toe, steeds verder te gaan met zijn uiteenzettingen. Zó verdiept raken zij in hun bezinning op ‘het raetbesluit van Godts voorzienigheit’ (vs. 1350b), dat zij er de dreiging van het water door vergeten. De Rey van Engelewacht komt hen echter tot spoed manen. Behalve het water is nog een ander gevaar opgekomen! Aangehitst door Urania en de andere vrouwen, is Achiman met zijn reuzen in aantocht om de Ark in brand te stekenGa naar voetnoot1!

 
Wat sammeltge? de zon helt over naer het gras.
 
Tre voor: wy volgen u, en komen uwe treden
 
In d'ark geleiden met voorspellinge en gebeden.
 
(vs. 1391-1393)

IVc.

c. Terwijl het gezin van Noach haastig op weg gaat, volgt - evenals aan het einde van de vorige bedrijven - langzaam en zingend de Rey. Zoals de Engelen aangekondigd hebben, is hun zang er ditmaal een van ‘voorspellinge en gebeden’. Zij beginnen met de laatste:

 
Bescherm, ô heer, ô toeverlaet
 
Van uw getrouwen, 't eenigh zaet
 
En al de hoop van Adams kinderen,
 
Dat hun geen holle baren hinderen.
 
(vs. 1394-1397)

Maar haast ongemerkt gaat dit gebed over in de ‘voorspellinge’ van wat er nà de zondvloed komen zal, ‘Als uwe hant het zwaere slotGa naar voetnoot2 // Ontsluit’ (vs. 1410-1411a) en Noach naar buiten treedt om een altaar te bouwen voor zijn dankoffer. Dan zal God beloven nooit meer de aarde

door het water te verdelgen, en als teken van dit verbond de regenboog aan de hemel plaatsen:

 
een' boogh uit veele verven,
 
Die meest in blaeu en root versterven.
 
Het blaeu bediet den weereltvloet;
 
Het root een' brant en weereltgloet,
 
Twee oordeelen, een nu gestreeken,
 
Het ander namaels uit te spreeken,
 
Wanneer het menschdom zal vergaen,
 
En voor de jongste vierschaer staen .....
 
(vs. 1448b-1455)

- Nog vóór zij het toneel verlaten hebben, blijven de Engelen staan. Hun bescherming is verder niet nodig. Zij zien het gezin van Noach de Ark bereiken en die binnengaan. Daar nadert ook reeds Uriël:

 
d'Aertsengel des gerechts Uriël komt, houdt stant.
 
Zijn gloênde fakkel barnt. hy bonst met d'andre hant
 
De deur des ingangs toe, dat zeven sloten kraeken.
 
Noach is veilig! (vs. 1462-1464)

Vijfde Bedrijf

Va.

a. Ongeduldig wacht Urania met haar Joffers buiten de poort op de terugkeer van Achiman en zijn ‘trotze reuzetroep’ (vs. 1466), die zijn uitgetrokken voor hun overval op Noach en de Ark. Maar zij vreest reeds het ergste, want nergens ziet zij een spoor van brand, nergens hoort zij iets van overwinningsrumoer. En inderdaad! Het is slechts een volslagen mislukking, die de grootvorst kan melden, als hij even later ‘schuimbekkende van spijt’ (vs. 1471) verschijnt. Noach was gewaarschuwd en had zich met de zijnen binnen de Ark in veiligheid gesteld; de Engelewacht dreef ‘met gloênde fakkelen’ (vs. 1485) de aanvallende reuzen in paniek terug! Urania begrijpt dat zij Achiman een nederlaag tegen Engelen niet kan verwijten. Er is niets aan te doen; zij zullen moeten wachten op een betere gelegenheid ‘Om

zulk een' joffrevloek den lastermont te stoppen’ (vs. 1492). - Maar reeds nadert spoorslags een nieuwe onheilsbode: de Aertsherder ‘die een' snellen dromedaris // Aenprikkelt’ (vs. 1496b-1497a). Even later staat hij vóór de grootvorst en brengt hijgend verslag uit van de wanhopige toestand buiten de stad. Het gebergte ‘zit overdrongen van gevlughten’ (vs. 1500a). Duizenden zijn verdronken, doordat het water zó snel opkwam dat er voor vluchten geen tijd was. De verschrikking werd nog vermeerderd door vuur aan de hemel en vuur uit de aarde. En nu nadert de vloedgolf Reuzenburgh! Er is geen redding mogelijk: ‘Bereit u flux ter doot. beraet heeft teffens uit’ (vs. 1534)! Met deze waarschuwing acht de Aertsherder zijn plicht volbracht; zonder zich verder om het vorstelijk paar te bekommeren, zet hij zijn vlucht voort. - Achiman is doodsbleek geworden. Hij weet zich reddeloos verloren. Waarom heeft hij zich door Urania laten meeslepen, toen hij op het punt stond ‘noch tijdigh zijnen zoen’ (zie vs. 690) bij Noach te zoeken? Vertwijfeld werpt hij zijn ‘regementstok’Ga naar voetnoot1 (vs. 1537) neer: ‘Ons heerschappy heeft uit’ (vs. 1538a). Woedend jaagt hij Urania en haar vrouwen van zich weg: ‘Gevloekte boelen, voort’ (vs. 1539a). Hij luistert niet naar hun smeken, ziet niet dat ditmaal Urania voor hèm neergeknield ligt. Hij heeft slechts oor en oog voor het woeden van de elementen, die nu rechtstreeks Reuzenburgh bedreigen:

 
Daer kraekt een donderkloot de kruin van 't reuzendak.
 
De roode zwavelvlam, ter steenrotse uitgeborsten,
 
Schudt Kaukazus. (vs. 1543-1545a)

Uit de stad komt de Hofmeester aanrennen om zijn vorst aan te sporen tot de vlucht. Heel de hofhouding is al

 
aen 't klauteren en klaveren
 
Ten hoogen berge op, om den jongsten watersnoot
 
t' Ontvliên. al wat men hoort en ziet is bare doot.
 
(vs. 1549b-1551)

Maar Achiman weigert aan die vlucht deel te nemen. Het geeft toch niets. De bliksem treft overal, en al zou de top van Kaukasus boven het water blijven uitsteken, dan is toch de hongerdood onvermijdelijk. Behalve voor de kannibalen - ‘de menscheneeters rot’ (vs. 1557) - daarboven in het gebergte, antwoordt de Hofmeester; diè zullen voorlopig juist hun hart kunnen ophalen, zelfs aan ‘vrouweborstenvleisch, // Het lekkerste aes van al, dat veelen zich gewenden’ (vs. 1559b-1560). Wil hij enkel zeggen, dat er daarboven nog een ander gevaar voor de vluchtelingen dreigt dan de honger? Of suggereert zijn toon, dat men aan de honger zou kunnen ontkomen door het voorbeeld van de kannibalen te volgen? Hoe dit ook zij, Urania verliest door zijn opmerking de laatste rest van haar zelfbeheersing. Wild van angst schreeuwt zij haar ellende uit:

 
Wat raet? waerheen gevloôn? ô bruiloft van elenden!
 
Wat raet? waerheen gevloôn? de weerelt neemt een' keer.
 
(vs. 1561-1562)

Maar een nieuwe kreet besterft haar op de lippen. Uit de richting van de Ark, het vlammende gerichtszwaard in de hand, nadert Uriël. Voor die machtige verschijning valt Urania, met Achiman en de anderen, ‘terstont op 't aenzicht neêr’ (vs. 1563b).

Vb.

b. Het zwaard van de Aartsengel wijst het neergeworpen groepje van zich af; zijn stem is streng en koud:

 
Hier staet Uriël zelf, gewapent met Godts slaghzwaert,
 
d'Aertsengel des gerechts, die Adam, eerst gedaghvaert,
 
Ten lusthove uitdreef, om zyn wederspannigheit,
 
En 't schendigh quetsen van de hooghste majesteit.
 
(vs. 1564-1567)

Het betekent dat Achiman en de zijnen, evenals Adam, verworpen zijn door God. Urania weigert echter dit te aanvaarden. Als een gewond dier kruipt zij naar Uriël toe: ‘Genade, och gun ons datwe in d'arke op 't water vloten’ (vs. 1568). Maar het zwaard stelt zich tussen haar en hem. Het is nu te laat, verklaart de Aartsengel: ‘De deur van

Godts genade en d'ark is toegesloten’ (vs. 1569). Zonder verder op haar smeken acht te slaan, zendt hij met een gebiedend gebaar de verworpenen van zich weg: ‘Vertrekt uit ons gezicht. gy zijt in d'ongena // Te diep verzeilt’ (vs. 1571-1572a). Maar als zij opstaan om zwijgend weg te vluchten, voegt hij daar nog een laatste woord aan toe - een woord dat milder klinkt:

 
doch komt gy met berou te sterven,
 
Zoo kuntge, hier gestraft, genade om hoogh verwerven.
 
(vs. 1572b-1573)

En bij dat laatste woord sluit de Rey van Engelen aan, die zich achter Uriël is komen scharen. Opnieuw blijkt ‘dat Godts gena zyn werken overtreft’ (vs. 1575b). Zelfs Achiman en Urania en de hunnen krijgen nog de kans om door berouw ‘genade om hoogh (te) verwerven’. En dat geldt voor allen, die op deze oordeelsdag sterven moeten. Uit dit besef komen de Engelen tot een gebed voor de boetvaardige zondaars, die straks in het Voorgeborchte zullen wachten op het ogenblik dat Christus hen komt verlossen: ‘Verlosser, lang belooft, verschyn, als een versterker, // Den geesten, streng gedoemt in schaduw van den kerker’ (vs. 1576-1577). Want het verlossingswerk van Christus maakt uiteindelijk alles weer goed:

 
Zoo zullenze, eens verlost, in 't ende u eeuwigh loven.
 
Zo ga uw heilgenade uw wonderdaên te boven.
 
(vs. 1584-1585)

- In deze scène herhaalt zich het slot van V-c uit Adam in ballingschap. Weer verwijst Uriël onverbiddelijk de veroordeelde zondaars naar hun doem. Weer eindigt het stuk met het troosteloze beeld van hun vlucht uit zijn nabijheid. - Maar er is één belangrijk verschil: ditmaal wordt die vlucht begeleid door een woord van hoop: genade.

Het uitzicht op Gods genade, waarmee de Noah eindigt, is in strijd met de structuur van het drama van staetveranderinge,

zoals wij dit tot dusver bij Vondel hebben leren kennen. Die structuur was er immers steeds op gericht, de kracht van de peripeteia te versterken door de situatie vóór en ná de catastrofe zo scherp mogelijk tegenover elkaar te stellen, met vermijding van alles wat aan deze antithese afbreuk zou kunnen doen. Hier echter wordt een dergelijke verzwakking niet alleen toegelaten (in de laatste woorden van Uriël), maar zelfs met nadruk onderstreept (in de reflectie daarop van de Rey). De hoop op genade ontneemt aan de ondergang van Achiman en Urania zijn definitief karakter en daarmee zijn ergste verschrikking. Moeten wij daaruit afleiden, dat Vondel van een ander structuurprincipe is uitgegaan?

Er is nog een ander punt, dat in dit verband onze aandacht vraagt. Kenmerkend voor de peripeteïsche tragedies van Vondel is in het algemeen het bode-verhaal, waarin de dood van de hoofdpersoon - bezegeling en climax van zijn staetveranderinge - door een ooggetuige beschreven wordt; op deze wijze kon het definitieve einde, ook al leende dit zich niet voor vertoning, toch in het drama tot realiteit worden gemaakt. In de Noah ontbreekt echter zulk een bode-verhaal (b.v. door de Rey). Het stuk eindigt, vóórdat Achiman en Urania de dood gevonden hebben, d.w.z. vóórdat de peripeteia zich volledig aan hen voltrokken heeft. Is dit wellicht een nieuwe aanwijzing voor het opgeven van de uitbeelding der staetveranderinge als voornaamste structuurprincipe?

Ondanks de schijn van het tegendeel moet in beide gevallen het antwoord op de gestelde vraag ontkennend luiden. Het primaire structuurprincipe van de Noah is nog steeds dat van het drama van staetveranderinge. Om daarvan overtuigd te raken, behoeft men slechts de slotreflectie van de Rey over de genade als een soort epiloog te beschouwen en zich die een ogenblik weg te denken. Dan blijft een drama over, dat in alle opzichten de peripeteïsche structuur vertoont. Aan het begin staat Achiman op een hoogtepunt van geluk; hij is niet alleen machtig en voorspoedig, maar viert bovendien het verjaarsfeest van zijn bruiloft met Urania. Aan het einde is er van zijn heerlijkheid niets over,

en wordt hij als een verworpeling door Uriël weggejaagd. Zowel het begin- als het eindpunt van deze ontwikkeling werden door de parallellie met de Adam in ballingschap bepaald. Zoals Vondel in zijn Paradijsdrama het geluk van Adam en Eva tot het uiterste had opgevoerd door hun huwelijksfeest tot uitgangspunt te kiezen, zo deed hij het in de Noah met dat van Achiman en Urania. Natuurlijk zijn er verschillen; het feit, dat het bij de grootvorst niet om de eigenlijke bruiloft gaat maar een verjaardag daarvan, is zelfs niet het belangrijkste onderscheid. Veel essentiëler is de tegenstelling tussen het heilige monogame huwelijk van het eerste mensenpaar en de zondige polygame verbintenis van Achiman met zijn favoriete. Maar structureel doen deze verschillen er niet toe. In beide gevallen wordt uitgegaan van een huwelijksfeest als concretisering van het opperste geluk. Ook de wijze, waarop dit motief is verwerkt, blijkt analoog. Evenmin als in de Adam in ballingschap wordt in de Noah de eigenlijke feestviering op het toneel gebracht; wij komen er slechts indirect mee in aanraking, enerzijds door wat er in de dialogen over wordt gezegd, anderzijds door het verschijnen van een groep feestgangers. Maar zoals wij ons in de Adam gedurende het overleg van de duivels steeds bewust blijven van het nabije bruiloftsfeest onder de Levensboom, zo vergeten wij in de Noah geen ogenblik het feest in het grootvorstelijk paleis als achtergrond voor de dreiging die van scène tot scène toeneemt.

In het kader van deze parallellie wordt ook het eindpunt van het drama duidelijk. De peripeteia van Adam en Eva culmineerde in de verdrijving door Uriël, waarin hun erbarmelijke verworpenheid tot zichtbare realiteit werd. Om de overeenkomst tussen de beide tragedies tot het einde te doen voortduren, moest de staetveranderinge van Achiman en Urania uitlopen op eenzelfde moment van verworpenheid, en niet op hun dood. Dat daarmee de uitbeelding van de peripeteia onvoltooid werd gelaten, is trouwens slechts in formele zin waar. Na een dergelijke reddeloze ontluistering zou elk vervolg een anti-climax zijn geweest, die afbreuk deed aan het dramatisch effect.

De structurele parallellie met de Adam in ballingschap levert het bewijs, dat ook de Noah is opgezet als drama van staetveranderinge; anders zou zij immers niet mogelijk zijn geweest. De nabeschouwing van de Rey verandert daar niets aan. Uit de epiloog blijkt slechts, dat behalve de peripeteia nog een ander aspect van het gebeuren Vondels aandacht had - een aspect dat hij belangrijk genoeg achtte om er zijn tragedie mee af te sluiten, ook al ging dit gepaard met een verzwakking van de peripeteïsche antithese.

Dat aspect houdt verband met het tweede motief in Noah: de dualiteit van goed en kwaad. Uit onze analyse valt dadelijk af te lezen, hoe belangrijk de plaats is die zij in het drama naast de staetveranderinge inneemt. Wij treffen hier dus dezelfde combinatie van motieven aan als in Zungchin; alleen openbaart de dualiteit zich nu niet in de tegenstelling tussen geloof en ongeloof, maar in die tussen gehoorzaamheid en ongehoorzaamheid aan God. Ditmaal is Vondel er echter in geslaagd het tweede motief werkelijk tot een integrerend deel van zijn drama te maken. Terwijl in de Zungchin pater Schal feitelijk buiten de handeling stond en geen enkele principiële discussie met de tegenpartij had, geldt voor Noach het omgekeerde. Tot het laatste toe probeert hij de zondige mensheid tot bekering te brengen, en bij deze pogingen vindt hij in Urania zijn grote tegenstandster. Zoals hij de woordvoerder is van het goed, is zij de pleitbezorgster van het kwaad. En van hun strijd wordt Achiman de inzet; het gaat er om, wie van beiden hem voor zich zal weten te winnen. Wij herkennen in deze situatie duidelijk het structuurprincipe van Vondels dualiteitsdrama's na 1647, waarin eveneens de hoofdpersoon inzet was bij het conflict tussen de twee dualiteitsgroepenGa naar voetnoot1: Salomon en Lucifer. Ook de afloop van de strijd stemt overeen met wat in deze vroegere tragedies de gang van zaken was: na een aanvankelijke neiging om zich aan God te onderwerpen, laat Achiman zich tenslotte verleiden tot volharding in het kwaad.

In Zungchin was de integratie van het dualiteitsmotief mislukt, doordat dit niet voldoende vorm kreeg en dus min of meer in de lucht bleef hangen. In Noah wist Vondel dit te vermijden door de vereiste vormgeving voor de dualiteit te ontlenen aan zijn vroegere drama's. Het oude motief voerde hem terug naar de oude structuur.

Zo blijkt dus de synthese van twee motieven - de staetveranderinge en de dualiteit - tevens te leiden tot een synthese van twee structuren. En het verrassende van Noah is, dat deze in alle opzichten zo volledig is geslaagd: de tweeheid werd inderdaad tot een nieuwe eenheid.

Het spreekt vanzelf, dat daarvoor een aantal modificaties nodig waren. De beide structuurprincipes konden slechts verzoend worden door aanpassing aan elkaar. De meest ingrijpende wijziging blijkt in de dualiteits-structuur te zijn aangebracht; wij mogen daarin een bevestiging zien van onze conclusie dat de Noah primair als een drama van staetveranderinge moet worden beschouwd. De bedoelde wijziging betreft de betekenis van de ‘inzet’-figuur voor de beslissende keer in de handeling. Zowel in de Salomon als in de Lucifer hangt alles af van het besluit, dat de hoofdpersoon uiteindelijk zal nemen. Als Salomo zich niet door Sidonia tot het wierookoffer aan Astarte had laten verleiden, zou er geen catastrofe zijn gevolgd; als Lucifer de genade had aanvaard die Rafaël hem aanbood, zouden hij en zijn aanhangers niet uit de hemel verdreven zijn. In Noah echter is de catastrofe nièt afhankelijk van Achiman. Wanneer hij voor Noach gekozen en zich bekeerd had, zou dit slechts voor hem persoonlijk gevolgen hebben gehad: wij mogen aannemen dat Uriël hem dan in de Ark had toegelaten. Maar de zondvloed zou tòch over de wereld gekomen zijn. De beslissing van de grootvorst is dus niet het dramatische keer- en hoogtepunt, maar heeft in het geheel van de tragedie een beperkte betekenis. Daardoor werd het mogelijk, dat het dualiteitsaspect ondergeschikt bleef aan de staetveranderinge.

Maar omgekeerd moest ook deze laatste zich aanpassen, al was het dan naar strekking en niet naar structuur. Het universele

aspect van de staetveranderinge is de onbestendigheid van al het aardse. Toen Vondel in de Zungchin voor het eerst een emblematische tendens in zijn drama's van staetveranderinge toeliet, was deze dan ook dáárop gericht. Het ging er om, hoe de mens op de wisselvalligheid van het leven behoort te reageren, wat werd gedemonstreerd aan de verschillende houding van Christenen en heidenenGa naar voetnoot1. Dat was mogelijk, omdat in Zungchin de twee dualiteitsgroepen náást elkaar staan, zonder dat het tot een principiële botsing komt. Maar zodra dit laatste - als in Noah - wèl het geval is, doet onvermijdelijk het universele aspect van de dualiteit-zelf zich gelden: de keus vóór of tegen God. En dat is een zoveel dringender probleem dan dat van de aardse onbestendigheid dat het vanzelf gaat domineren. Dat is in de Noah dan ook gebeurd. De staetveranderinge blijkt er niet gesteld te zijn onder het aspect van de vergankelijkheid, maar onder dat van de straffende gerechtigheid Gods. Met andere woorden: terwijl in de structuur de peripeteia primair is, overheerst in de strekking de dualiteit. Dat het aspect van Gods straffende gerechtigheid als het ware mèt de zondvloed gegeven was, verandert niets aan de betekenis van dit feit voor de compositie van het drama. Hoogstens kan men zeggen, dat de aard van het onderwerp deze manier van synthetiseren bevorderde en tot op zekere hoogte aan de hand deed. Maar Vondel had even goed van een geheel andere opzet kunnen uitgaan; aan de figuren van Achiman en Urania, die in de Bijbel niet voorkomen, was hij in geen enkel opzicht gebonden.

De epiloog van de Rey vloeit voort uit het feit, dat de staetveranderinge onder het universele aspect van de dualiteit is gesteld. Dat maakte, naar de formulering in de Opdracht, de geschiedenis van de zondvloed een van de ‘voorbeelden van straffe en vergeldinge’, die God in de Bijbel geeft om de mens tot de juiste keuze tussen goed en kwaad te bewegen: een emblema van Zijn wrekende gerechtigheid. Maar Salianus had daaraan een restrictie toegevoegd, die diepe indruk op Vondel

heeft gemaakt. Berouwvolle zondaars bleven voor de eeuwige dood gespaard, zelfs als zij eerst in hun stervensnood tot inkeer kwamenGa naar voetnoot1. Dat maakte de zondvloed tevens tot een emblema van Gods genade. Wie de verkeerde keuze gedaan heeft, behoeft zich niet onherroepelijk verloren te achten; de weg naar God terug blijft tot in het uur van zijn dood voor hem openstaan. Naast de dreigende waarschuwing moest ook dit troostende aspect in het drama volledig tot zijn recht komen. Vandaar de noodzaak van een epiloog, die de staetveranderinge temperde door te wijzen op de genade.

De synthese van drama van staetveranderinge en drama van dualiteit, die in de Noah zo volledig is geslaagd, blijkt dus te berusten op een domineren van het eerste in de structuur, en van het tweede in de idee. Daarmee werd een bewonderenswaardig evenwicht bereikt, dat in compositorisch opzicht deze tragedie tot een meesterwerk maakt.

In het bovenstaande ligt ook het antwoord besloten op twee vragen, die tot dusver nog open zijn gebleven.

In de slot-alinea van zijn Opdracht geeft Vondel aan, dat hij zich met de Noah een exemplarisch-emblematisch doel had gesteld. Naar aanleiding daarvan hebben wij ons afgevraagd, of dit betekent dat hij tot zijn opvattingen van vóór 1660 was teruggekeerd, en zo ja, of dan de Noah buiten de reeks der drama's van staetveranderinge valtGa naar voetnoot2. De werkelijkheid blijkt gecompliceerder dan deze vragen veronderstelden. Naar de idee is Vondels laatste tragedie inderdaad exemplarisch-emblematisch, maar desondanks blijft ze naar de structuur een drama van staetveranderinge. De synthese van twee motieven, elk met hun eigen structuurprincipe, betekent tevens een synthese van de dramatische doelstellingen die met deze motieven onafscheidelijk verbonden zijn: enerzijds de emblematische duiding, anderzijds de uitbeelding van het peripeteïsch contrast. De ‘breuk’ van 1660

wordt in de Noah geheel hersteld; wat aanvankelijk onverenigbaar leek, verzoent zich hier en gaat samen.

Ook de vraag naar de prioriteit van Zungchin of NoahGa naar voetnoot1 biedt nu weinig moeilijkheden meer. De opzet van Vondels Chinese drama blijkt zózeer een eerste, slechts ten dele geslaagde poging om de synthese te bereiken die in Noah volledig werd gerealiseerd, dat er aan de volgorde nauwelijks kan worden getwijfeld. Theoretisch blijft een terugval van de dichter na een aanvankelijk succes uiteraard mogelijk. Maar wij hebben Vondel wel vaker eerst in tweede instantie zijn experimenten tot een goed einde zien brengen. En in verband met zijn manier van werken lijkt het mij uiterst onwaarschijnlijk dat hij, na in de Noah een verzoenende structuur voor staetveranderinge en dualiteit gevonden te hebben, deze voor een volgend drama op dezelfde emblematisch-peripeteïsche basis weer zou hebben losgelaten. Daar komt nog bij dat de reminiscenties aan Adam in ballingschap, die in de Zungchin voorkomen, veel gemakkelijker verklaarbaar zijn, wanneer men ze beschouwt als herinneringen aan het onmiddellijk voorafgaande - oorspronkelijke - drama dan als men zich daartussen een andere tragedie moet denken. Weliswaar zijn in de Noah de reminiscenties aan Adam in ballingschap nog veel talrijker, maar daar maken zij deel uit van een bewuste parallelische opzet die ze verklaart. Ik ben dan ook geneigd aan te nemen dat wij in de Zungchin, als deze ná de Noah zou zijn geschreven, veeleer reminiscenties aan dit laatste drama zouden moeten verwachten dan aan de Adam in ballingschap - te meer nog, omdat de fabulae van de beide tragedies uit 1667 overeenkomst vertonen als geschiedenis van een vorsten-ondergang.

In mijn Inleiding heb ik reeds opgemerkt, dat de titel Noah niet bedoelt Noach als hoofdpersoon van de tragedie aan te wijzen, maar opgevat dient te worden als ‘een korte aanduiding van de geschiedenis waaraan het betrokken drama is gewijd’Ga naar voetnoot2.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat J. Noë S.J. in moeilijkheden komt, wanneer hij in zijn proefschrift - uitgaande van de praemisse, dat Vondel na 1646 nog slechts schuldige helden als hoofdpersoon voor zijn drama's kiest - aannemelijk tracht te maken dat Noach als ònschuldige ‘held’ toch aanvaardbaar kan zijnGa naar voetnoot1. Ik laat hier de praemisse van Dr. Noë verder buiten beschouwing. Indertijd heb ik mijn bezwaren daartegen uitvoerig kenbaar gemaaktGa naar voetnoot2, en mijn interpretatie van de ontwikkelingsgang in Vondels dramatiek betekent een doorlopende bestrijding van Noë's stelling dat de schuld van de held het beslissende kenmerk voor de latere tragedies zou zijn.

Hier is het slechts mijn bedoeling, te doen uitkomen dat Noach op grond van de voorschriften der poëtica om drie redenen niet door Vondel als hoofdpersoon bedoeld kan zijn. In de eerste plaats is hij een deugdheld en voldoet hij dus niet aan de eis, dat de hoofdfiguur ‘nochte heel vroom, nochte onvroom, maer tusschen beide’ moet zijnGa naar voetnoot3. In de tweede plaats staat hij buiten de agnitio en de peripeteia, wat hem als centrale figuur in een drama van staetveranderinge onmogelijk maakt. En tenslotte is hij niet de inzet van de strijd tussen de dualiteitsgroepen, zoals de hoofdpersoon van een dualiteitsdrama behoort te zijn. - Daarentegen voldoet grootvorst Achiman aan al deze voorwaarden. Het is aan hem dat zich de peripeteia het meest spectaculair voltrekt, en hij is tevens de inzet bij de botsing tussen de principes van goed en van kwaad. Bovendien vertoont hij het zwakke, aarzelende karakter, dat kenmerkend is voor de hoofdfiguur in Vondels dualiteitsdrama'sGa naar voetnoot4. Hij is ongetwijfeld meer ‘onvroom’ dan ‘vroom’, maar in tegenstelling tot Urania blijkt hij onder invloed van Noachs prediking en de eerste voortekenen van de zondvloed toch vatbaar voor de gedachte van onderwerping aan God. En dat is voldoende om hem ‘tusschen

beide’ te plaatsen tussen het ‘heel vroom’ van Noach en het ‘heel onvroom’ van Urania. - Voor zover er in de Noah van een hoofdfiguur gesproken kan worden - het is Vondel tenslotte meer om de totaliteit van het gebeuren dan om het lot van een bepaalde persoon te doen -, moet daarom zonder enige twijfel Achiman als zodanig worden beschouwd.

De kenschets van Achiman als ‘nochte heel vroom, nochte onvroom’ brengt ons vanzelf tot de karaktertekening in Noah. En dan verdient het opmerking, dat deze veel minder uitgewerkt en genuanceerd is dan in de voorafgaande drama's van staetveranderinge (afgezien van Zungchin). Zelfs Achiman komt als karakter nauwelijks uit de verf, doordat zijn aarzeling en zijn tweestrijd te weinig innerlijk worden gefundeerd. De overige figuren zijn typisch dragers, soms haast personificaties, van één dominerende eigenschap. In Urania krijgt de zinnelijke verleiding gestalte, in Noach de strenge godsvrucht, in Sem en Jafed de kinderlijke gehoorzaamheid, in Cham het mokkend verzet tegen de vader. Alleen Urania komt een ogenblik boven haar ‘type’ uit, als zij in de tweede helft van het laatste bedrijf geestelijk ineenstort en nog slechts instinctief voor haar leven smeekt; het is zelfs in de eerste plaats háár reactie, die V-b zo aangrijpend maakt. Bij de andere personen is van iets dergelijks evenwel geen sprake. Van Lennep heeft gelijk, wanneer hij het betreurt ‘dat Vondel aan zijn Noach te veel een stijve middeleeuwsche kluizenaarsfiguur gegeven, en diens zonen niet met meer individueele karakters op den voorgrond heeft doen treden’Ga naar voetnoot1.

Naar ik meen, moet deze verstarring in de karaktertekening gedeeltelijk worden toegeschreven aan de terugkeer - zij het door synthese met de staetveranderinge - tot het dualiteitsmotief. Zoals wij reeds herhaaldelijk hebben opgemerkt, besteedt Vondel in het algemeen slechts aandacht aan de psyche van zijn personen voor zover dit voor een goed begrip van het

vertoonde gebeuren wenselijk is. Met deze restrictie geeft hij echter telkens blijk van een psychologisch inzicht, dat hem in staat stelt tot het aanbrengen van gevoelige nuanceringen of verrassende trekjes. Met name is dit het geval in de drama's van staetveranderinge van 1660 tot 1664, waar een universeel-emblematische duiding achterwege blijft en dus alle aandacht, ook bij de karaktertekening, kan worden geconcentreerd op het eigen aspect van de uitgebeelde geschiedenis. Daarentegen vraagt het dualiteitsmotief - enerzijds door zijn antithetisch karakter, anderzijds door de exemplarische toepassing - meer om scherpgetypeerde dan om genuanceerde (en daardoor vager omlijnde) karakters. Als Vondel dit in de Lucifer enigszins uit het oog verliest en op bepaalde punten zijn tragedie tot karakterdrama maakt, leidt dit dadelijk tot vermindering van de luciditeitGa naar voetnoot1. Op zichzelf is het dus begrijpelijk en zelfs aanvaardbaar, dat in de Noah het emblematisch dualiteitsmotief tot een versobering van de karaktertekening voert.

Daarmee is de gesignaleerde starheid echter niet afdoende verklaard. Want in zijn eigenlijke dualiteitsdrama's had Vondel op dit punt indertijd meer weten te bereiken dan hier. Ik denk aan bijfiguren als Potifar (Joseph in Egypten), Petronel en Plautil (Peter en Pauwels), Melvin (Maria Stuart), maar ook aan de hoofdpersonen uit deze tragedies - Jempsar, Petrus en Paulus, Maria Stuart -, die bij alle statische onveranderlijkheid veel meer overtuigen van hun realiteit dan de ‘Tooneelisten’ uit Noah. Wij kunnen dan ook niet aan de conclusie ontkomen, dat Vondels laatste drama in dit opzicht een tekort vertoont. Hier ligt één van de redenen waarom dit stuk, ondanks de bewonderenswaardige synthese die structureel werd gerealiseerd, niet over de hele linie als een meesterwerk kan worden beschouwd.

Een tweede reden ligt in het vierde bedrijf. Niet zonder grond hebben zowel Van Lennep als Cyriel Verschaeve en Bomhoff er bezwaren tegen aangevoerd. De dynamische ontwikkeling

van de handeling, die aan het tweede en derde bedrijf zijn vaart verleent, wordt er volkomen door tot stilstand gebracht, om eerst in het vijfde weer op gang te komen.

Van Lennep waardeert in IV-b de ‘aandoenlijke klaagredenen’ waarmee Noach ‘het gedoemde menschdom vaarwel (zegt)’, maar stoot zich aan ‘de geruststellende redenen, welke hy tot zijn zoons Sem en Jafed houdt, die eenige vrij ontijdige bezorgdheid aan den dag leggen over de hechtheid der Ark, de gevaren op zee, enz.’. Met meer uitvoerigheid gaat hij in op IV-a, het gesprek tussen Noach en de recalcitrante Cham, dat hij beschouwt als het residu van een oudere opzet:

Doch Vondel had gewis, toen hy besloot, Cham in zijn stuk te doen optreden, geheel andere bedoelingen met hem. De eerste regel, dien Cham uitspreekt, Ick hield gespreck met vorst Achimans wederga, doet ons die bedoelingen vermoeden. Vondel meende Cham voor te stellen als op Urania verliefd, als verslingerd op de aanlokselen der waereld; had hy hem daarby geschilderd, als zich zelven overwinnende om zijn vader in de Ark te vergezellen, dan had zoodanige zelfstrijd aanleiding kunnen geven tot echt poëtische schilderingen: en hebben die in het oorspronkelijke plan des dichters gelegen, dan moeten wy het bejammeren, dat hy van dit plan is afgeweken, om een tooneel te schrijven, dat noch tragisch, noch ter zake isGa naar voetnoot1.

Verschaeve acht eveneens de fundering van Chams aarzeling in zijn gesprek met Noach veel te vaag. De achtergrond wordt ons niet duidelijk: ‘Wil hij de Sirene niet verlaten, die ook hem in haar liefdestrikken gevangen heeft? Gelooft hij aan Gods voorzeggingen niet meer?’ De onzekerheid daaromtrent maakt de hele dialoog tot een opeenstapeling van ‘onwaarschijnlijkheid op onwaarschijnlijkheid, helaas, zelfs niet met een schijn van ernst’. Het daarop volgende gesprek van Noach met Sem en Jafed is, ondanks een aantal ‘parels’ op poëtisch gebied, ‘dramatisch beschouwd, onzin’, omdat het de handeling alleen

maar ophoudt. Verschaeve begrijpt dergelijke scènes niet en ‘voelt zich geneigd van ouderdom en suffen te spreken’Ga naar voetnoot1.

Bomhoff, die zich ten aanzien van de Noah tot enkele losse opmerkingen bepaalt, noemt IV-a kortweg ‘in dit drama overbodig’ en vraagt zich af, of Vondel er herinneringen in heeft verwerkt aan ‘moeizame gesprekken, die hij met zijn zoon Joost gevoerd had, Joost, gehuwd met een lichtzinnige vrouw’Ga naar voetnoot2.

Al deze bezwaren komen er op neer, dat de vierde akte in het drama geen functionele betekenis heeft. Maar is dit inderdaad zo? Wij zullen toch wel moeten aannemen, dat Vondel het anders zag; anders zou hij ze niet in deze vorm opgenomen hebben. Aan seniele aftakeling van de dichter kan immers, met het oog op de scheppingskracht waarvan de overige bedrijven van Noah blijk geven, niet serieus worden gedacht; ook Verschaeve geeft dit toe.

Maar wat wilde Vondel dan met dit vierde bedrijf?

Ook voor deze vraag moet het antwoord, naar ik meen, gezocht worden in de structuur van zijn vroegere dualiteitsdrama's. Een soortgelijk probleem als hier het vierde bedrijf oplevert, hebben wij indertijd reeds ontmoet bij de derde akte van Salomon. Ook daar ging het om een intermezzo, dat schijnbaar zonder reden de handeling tijdelijk tot stilstand bracht. Wij kwamen toen tot de conclusie, dat een van de redenen daarvoor lag in Vondels wens om - evenals in zijn voorafgaande dualiteitstragedies - binnen de twee tegenover elkaar staande groepen een differentiëring aan te brengen ‘en het vrijwel absolute standpunt van hun voornaamste vertegenwoordigers in de bijfiguren te relativeren’Ga naar voetnoot3. Ik geloof dat iets dergelijks ook in de Noah heeft voorgezeten, al is de uitwerking hier veel minder systematisch. Maar toch is het effect van het vierde bedrijf, dat wij gaan begrijpen hoe beide dualiteitsgroepen naast hun sterke

ook hun zwakkere vertegenwoordigers hebben. Zoals Achiman onder de indruk is gekomen van Noachs prediking, zo is Cham onder de invloed van Urania geraakt. Noch ter eenre, noch ter andere zijde blijken de groepen een gesloten eenheid te vormen. En het verrassende daarbij - men zou zelfs van tragische ironie kunnen spreken - is, dat met Cham tevens iets van de geest van Urania in de Ark behouden wordt, om na de zondvloed opnieuw tot ontwikkeling te kunnen komen.

Er is echter meer. In de Peter en Pauwels doet Vondel ons achtereenvolgens met sfeer en gedachtenwereld van de beide dualiteitsgroepen in kennis komen, door ons in zijn eerste bedrijf de Christenen en in zijn tweede de heidenen voor ogen te stellen. Zo systematisch als daar doet hij het later niet meer, maar toch weet hij steeds te bereiken dat wij het gevoel hebben met beide dualiteitsgroepen vrij goed vertrouwd te zijn. In de Noah is dit aan het einde van het derde bedrijf echter nog niet het geval. De groep van Achiman en Urania hebben wij leren kennen, maar die van hun tegenpartij is ons nog altijd vreemd. Wij hebben wel Noachs gebed, zijn boetpredikatie en zijn twistgesprekken met het grootvorstelijk paar gehoord, maar hem nog niet meegemaakt in de kring van de zijnen. Wij kennen de sfeer van volledig Godsvertrouwen nog niet, waaruit hij leeft en die hem zulk een felle bestrijder van de zonde maakt. Om daaraan tegemoet te komen was het gesprek van de Aartsvader met Sem en Jafed nodig, dat de gelegenheid bood tot een profetische geloofsbelijdenis in dialoogvorm.

Zo beschouwd, krijgen de beide scènes van het vierde bedrijf binnen het kader van het drama inderdaad zin. Het gesprek met Cham doet de differentiatie in de groep uitkomen, dat met Sem en Jafed de bron van haar innerlijke kracht. Ik geloof daarom niet in de veronderstelling van Van Lennep, dat de scène met Cham zou wijzen op een oorspronkelijk andersgerichte opzet. Zij kan voldoende verklaard worden uit de aard van het dualiteitsdrama en uit Vondels voorliefde voor antithetische parallellieën (Cham ↔ Achiman; Cham ↔ Sem en Jafed).

Zin hebben is echter niet hetzelfde als: in het drama voldoen. En dat laatste doet het vierde bedrijf niet - ook niet wanneer wij uitgaan van de bedoelingen die Vondel er mee moet hebben gehad. Als hij het nodig vond naast en tegenover de groep van de zondige reuzen ook die van de Noachieten op het toneel te brengen, dan had dit aan het begin van het drama moeten gebeuren, als onderdeel van de expositie (zoals in Peter en Pauwels) of desnoods in het derde bedrijf (zoals bij de differentiatie der groepen in Salomon). De structuur van de Renaissancistische tragedie laat echter niet toe daarvoor de vierde akte te gebruiken, die juist het dramatische hoogtepunt moet vormen. Na de expositie van de situatie en de opbouw van het conflict in de voorafgaande bedrijven bereikt dáár de handeling haar climax en zet de peripeteia in. De voorbereiding op het beslissende moment is dan te ver gevorderd dan dat het compositorisch nog mogelijk zou zijn de voortgang van het gebeuren tot stilstand te brengen voor het intermezzo van een achterstallig stuk expositie - zoals Vondel hier probeert te doen. Scène IV-b leidt dan ook tot een uiterst onwaarschijnlijke, om niet te zeggen onaanvaardbare, situatie. Het water komt snel op. In vs. 1262-1263 draagt Noach aan Cham op, de andere gezinsleden te gaan waarschuwen dat het tijd is voor de inscheping. Die waarschuwing blijkt echter overbodig; de anderen zijn zelf ook al tot de ontdekking gekomen dat de grond ‘schier vlot benên ons voeten’ (vs. 1268b) wordt. Men zou dus mogen verwachten, dat er haast wordt gemaakt. Maar in plaats daarvan volgt de uitvoerige catechese door Noach, die hem de dreiging van het water zózeer doet vergeten dat de Rey van Engelewacht op spoed moet komen aandringen! Er zou moeilijk duidelijker hebben kunnen blijken, hoezeer de bewuste scène mis-plaatst is. Terwijl zij in een vroeger stadium volkomen aanvaardbaar zou zijn geweest en verhelderend hebben gewerkt, is er op dit laatste moment vóór de catastrofe geen ‘tijd’ meer voor.

Het vierde bedrijf is functioneel wel verklaarbaar, maar vormt desondanks het zwakke punt in de compositie van het drama.

Mejuffrouw Kronenberg maakt ook bezwaar tegen het feit, dat Apollion en zijn helse geesten na I-a niet meer worden vermeld. Het motief van het duivelsplan tot verbranding van de Ark had volgens haar verder moeten worden uitgewerkt: ‘Maar blijkbaar vergeet Vondel zijn heele Apollion, want 't verhaal gaat zijn gang zonder dat verder ook slechts even wordt aangestipt, hoe de booze plannen van de helsche stoet op Gods almacht afstuiten’. In een noot voegt zij daar nog aan toe: ‘Verband tusschen deze plannen en de mislukte aanslag van Urania's bende in 't begin van 't 5e bedr. is mogelijk bedoeld, maar nergens aangegeven’Ga naar voetnoot1.

Naar mijn mening doet Mej. Kronenberg met deze opmerking aan de compositie van Noah tekort. Het verband tussen het plan van Apollion en de aanslag op de Ark is duidelijk genoeg, al wordt het niet expressis verbis vermeld. De duivels krijgen immers opdracht gebruik te maken van de vrouwen om de mannen tot vernietiging van de Ark te bewegen. Wanneer dan in vs. 1386-1390 de Rey Noach waarschuwt dat een troep reuzen, ‘door boelen aengehitst’, op weg is om zijn ‘timmeraedje’ te verbranden, is er toch geen behoefte meer aan een verklaring? Integendeel: nadere uitleg zou aan de suggestieve kracht van de feiten afbreuk hebben gedaan.

Het is ook niet juist, dat Vondel na het eerste bedrijf Apollion ‘vergeet’. Door het gehele drama heen wordt diens onzichtbare aanwezigheid verondersteld. Zoals door de aanslag op de Ark ten overvloede nog eens bevestigd wordt, is hij de drijvende kracht achter de zondige mensheid. En dat hij dit is, weten de toeschouwers door zijn verschijning en zijn monoloog in I-a. Na deze scène verdwijnt hij met zijn helse geesten echter niet van het toneel! Hij verbèrgt zich slechts, wat betekent dat hij wel degelijk tegenwoordig is, al wordt hij niet gezien. En dat blijft gelden bij alles wat er verder volgt.

In de korte notitie, die ik bij de bespreking van het drama aan de weergave van I-a toevoegde, heb ik reeds even gewezen op

de overeenkomst tussen de verschijning van Apollion en die van Dagon in de proloog van Samson. Functioneel gezien, is deze overeenkomst zelfs groter dan die met het optreden van Lucifer in het eerste toneel van Adam in ballingschap. Daar werd er een activiteit van de duivels mee ingeleid die tot het einde van het drama voortduurt, zichtbaar en hoorbaar. Maar in Samson is de situatie dezelfde als in Noah: ook Dagon blijft na zijn proloog verder onzichtbaar. En bij de bespreking van zijn optreden zijn wij indertijd tot eenzelfde conclusie gekomen als hier voor Apollion: ‘Dagon is onmisbaar .... als bewijs voor de duivelse macht achter de Filistijnen’Ga naar voetnoot1.

Telkens weer blijkt, dat de betekenis van de continuïteit voor Vondels dramatiek nauwelijks kan worden overschat. Dat geldt zowel voor de motieven als voor de structuur. Wat hij eenmaal waardevol bevonden heeft, houdt hij vast, om er opnieuw gebruik van te maken als zich daartoe een aanleiding voordoet. Niet in monotone herhaling van zichzelf, maar met een steeds weer verrassend vermogen tot variatie. Zo ook hier! Apollion is bij alle overeenkomst zó weinig een kopie van Dagon, dat zijn verschijning in de eerste plaats herinnert aan het begin van Adam in ballingschap!

Na haar bezwaren te hebben uiteengezet, haast Mej. Kronenberg zich daaraan toe te voegen dat ‘tegen die enkele zwakheden zoo veel goeds en krachtigs op(weegt), dat de Noah.... zeker tot Vondel's allerbeste stukken behoort ....’Ga naar voetnoot2. Inderdaad. Wij mogen om de inzinkingen de sterke gedeelten niet verwaarlozen, die veel talrijker zijn. Het tweede, derde en vijfde bedrijf behoren dramatisch tot het allerbeste dat Vondel ooit geschreven heeft. De psychologische fundering van Achiman en Urania moge dan wat al te schetsmatig zijn, daar staat tegenover dat de ontwikkeling van de uiterlijke gebeurtenissen een vaart en een samenhang vertoont, waarvoor wij alleen maar bewondering kunnen hebben. De ene scène vloeit vanzelf uit de andere

voort, met een dwingende overtuigingskracht die ons agnitio en peripeteia steeds meer als onafwendbaar doet ervaren.

Het begint met II-a, waar de Bouwmeester vol trots zijn werk aan de grootvorst toont. Het gesprek over de Ark loopt uit op een gesprek over Noach, dat Achiman nieuwsgierig genoeg maakt om hem te doen besluiten ook eens naar diens boetpredikatie te luisteren. Dan volgt de mooie scène, waarin hij de vermaningen van de Aartsvader onderbreekt om met hem in discussie te treden. Hij doet dit op een luchthartig-spottende toon, die duidelijk maakt hoe weinig hij zijn tegenpartij au sérieux neemt. Die onverschillligheid wordt nog onderstreept door de achteloze manier waarop hij de discussie afbreekt, als de Hofmeester komt waarschuwen dat hij in het paleis wordt verwacht. Maar wanneer in III-a de Aertsherder zijn eerste onheilsboodschap brengt, gaat de onverschilligheid over in angst. Achiman kan niet meer van de gedachte loskomen, dat er verband is tussen de profetie van Noach en de watersnood in de vlakte. Hij trekt zich in de eenzaamheid van het cederbos terug om te overwegen of hij niet goed zou doen zich aan God te onderwerpen, ook al betekent dit ‘van wellusten versteeken // Te leven’ (vs. 696b-697a). Als hij even later terugkeert, is hij er niet alleen van overtuigd dat dit inderdaad de beste weg is, maar ook vastbesloten daarnaar te handelen. Intussen is echter Urania door de Hofmeester voorbereid op de strijd die haar wacht. En zij voert die met een meesterlijke tactiek. Wanneer blijkt dat Achiman haar werkelijk terugwijst, bepaalt zij zich aanvankelijk tot geduldig luisteren met slechts enkele rustige tegenwerpingen. Daarmee bereikt zij, dat hij zich zekerder van zichzelf gaat voelen en door zijn verwijten wordt meegesleept tot toornende verontwaardiging. Maar dan slaat zij ineens om, en stelt daartegenover haar eigen verontwaardiging, feller en striemender nog dan de zijne, onverzoenlijker in het trekken van de consequenties, directer in de uitvoering daarvan. En als hij daarvoor verschrikt capituleert, dwingt zij hem tot een zelfvernedering die hem meer dan ooit tot haar slaaf maakt en hem in Noach nog slechts zijn ergste vijand doet zien. Dat blijkt

wanneer hij Urania aanspoort ‘dien suffer’ voor ‘zijn schendige onreên, die al 't vrouwendom betight’ (vs. 940-941) te bestraffen. Daarmee is dan III-e ingeleid, waar Noach en de grootvorstin tegenover elkaar staan. Wel kan ook Urania de oude man niet tot zwijgen brengen, maar zij lacht zijn dreigementen weg en tart hem met de dans van zinnenvreugde, die zij haar Joffers bij wijze van antwoord voor hem laat uitvoeren. De aanslag op de Ark in V-a is van dit alles de logische consequentie, maar vormt tegelijkertijd een antithetische achtergrond voor de tweede onheilsboodschap van de Aertsherder, die tot de agnitio voert en de ondergang inleidt.

De bouw van deze scènes had moeilijk hechter kunnen wezen. Maar bovendien zijn zij inderdaad ‘toneel’. Dat blijkt uit het feit dat de hoogtepunten eerst volledig tot hun recht komen, als men zich die visueel voorstelt. Ik denk vooral aan de vier volgende momenten: a. het spottend en lachend weggaan van de toehoorders bij Noachs boetpredikatie, als de grootvorst het voorbeeld geeft (II-b); b. de vernedering van Achiman voor Urania (III-d); c. de uitdagende reidans van de Joffers voor Noach (III-e); d. de verschijning van Uriël aan Achiman en de zijnen, met de dodelijk verschrikte Urania die kruipend om haar leven smeekt (V-b).

Vooral de laatste scène laat ons niet gemakkelijk meer los, als wij ze eenmaal hebben ‘gezien’. Het is een van de meest aangrijpende tonelen uit Vondels dramatisch oeuvre, misschien wel hèt meest aangrijpende. Als Van Lennep - niet zonder enige overdrijving - over het zwanenlied van de Joffers opmerkt dat dit ‘alleen genoegzaam (zoû) zijn om eens dichters roem te vestigen’Ga naar voetnoot1, dan kan deze uitspraak met veel meer recht worden toegepast op wat Vondel in V-b heeft bereikt!

Tenslotte nog een drietal opmerkingen van meer bijkomstige aard.

Bij de bespreking van Ifigenie in Tauren hebben wij gezegd,

dat Vondel ook in de Noah op het voorbeeld van Euripides gebruik maakt van een Deus ex machinaGa naar voetnoot1. Maar kan Uriël wel als zodanig worden beschouwd? De aanwezigheid van de Rey van Engelewacht op het toneel ontneemt aan zijn verschijning veel van het verrassende. Bovendien blijkt hij in vs. 1462-1464 reeds in de nabijheid, als hij de deur van de Ark achter het gezin van Noach toesluit. Wanneer hij in V-b aan Achiman en de zijnen verschijnt, doet hij dit dan ook niet ex machina, maar nadert hij uit de richting van de Ark. Dit alles neemt echter niet weg, dat hij in andere opzichten typisch het karakter van de Deus ex machina vertoont. Hij is de machtige bovennatuurlijke gestalte die zich aan het einde van het drama - voordien is hij voor de toeschouwers onzichtbaar gebleven! - plotseling openbaart om het beslissende woord te spreken. Wanneer wij hem met de geest van Xaverius in ZungchinGa naar voetnoot2 vergelijken, komt hij formeel minder, maar functioneel méér dan deze met de ‘echte’ Deus ex machina overeen. Hij verschijnt niet op wonderbaarlijke wijze zoals Xaverius; daar staat evenwel tegenover dat zijn laatste woord zich niet tot de idee van het drama beperkt, maar wel degelijk ook voor de handeling beslissend is. Zoals wij gezien hebben, werd het optreden van Uriël in de eerste plaats bepaald door de parallellie met het slot van Adam in ballingschap. Maar terwijl daar de gerichtsengel geen ogenblik aan een Deus ex machina deed denken, is dit hier wel het geval, zowel door het plotselinge van zijn verschijning als door de abruptheid van zijn optreden. Ik blijf daarin invloed van de ‘Minerve’ uit Ifigenie in Tauren zien.

Wij hebben reeds meermalen opgemerkt, dat Vondel zich na 1659 in zijn Bijbelse drama's een grotere vrijheid tegenover de Bijbel veroorlooft, met name ten aanzien van ‘'t geen Gods boeck niet zeit’Ga naar voetnoot3. In de Noah bereikt deze tendens haar hoogtepunt. Weliswaar houdt de dichter zich nauwkeurig aan de Bijbelse gegevens en de commentaar van Salianus, voor zover

het Noach, de Ark en de zondvloed betreft; maar dit neemt niet weg dat ditmaal het zwaartepunt van zijn tragedie in de eigen fictie ligt. Niet alleen de situatie in en om Reuzenburgh is een schepping van zijn verbeelding, maar hetzelfde geldt ook voor de grootvorst - in formeel opzicht de hoofdpersoon van het drama! - en zijn hofhouding, met inbegrip van Urania als grote antagoniste van Noach. Hier is het tweede beginsel van Vossius' ‘goude regels’, namelijk dat men bij de dramatische bewerking van een Bijbelverhaal spaerzaem dient te zijn met de toevoeging van wat daarin niet is vermeldGa naar voetnoot1, volkomen losgelaten. Wat volgens dit voorschrift zoveel mogelijk vermeden behoorde te worden, blijkt hier hoofdzaak te zijn! Ook in dit opzicht sluit de Noah een ontwikkeling af. - Intussen mag daarbij niet uit het oog worden verloren, dat de beide andere beginselen van Vossius' regel onverzwakt door Vondel gehandhaafd blijven. Met scrupuleuse nauwkeurigheid verwerkt hij alles wat de Bijbel aan positieve gegevens vermeldt, en met dezelfde zorgvuldigheid vermijdt hij elke voorstelling van zaken die beschouwd zou kunnen worden als strijdig met de bedoeling van Gods woord. Ook in de Noah is dit zózeer het geval, dat de identificatie van Noachs vader Lamech met de eerste polygamistGa naar voetnoot2 er des te vreemder door wordt. Als Vondel daartoe is overgegaan ter wille van het dramatisch effect, zoals wij hebben verondersteld, dan moeten wij wel aannemen dat hij er zich eerst van had overtuigd dat dit theologisch-exegetisch verantwoord was. Zo stelt hij het in zijn brief aan Oudaan dan ook voor. Nu de ‘verscheide treflyke godtgeleerden’, op wie hij zich beroept, voor een theoloog als Molkenboer onvindbaar zijn gebleken, zie ik slechts twee mogelijkheden: òf Vondel heeft zich bij de interpretatie van zijn bronnen te goeder trouw vergist, òf het ging om mondelinge mededelingen (die wellicht onwillekeurig positiever werden geïnterpreteerd dan zij waren bedoeld). Zijn houding tegenover de Bijbel, zoals die uit de Noah blijkt, laat geen andere verklaring toe; hij breidde de

Schriftuurlijke gegevens vrijmoedig uit, maar veranderde er niets aan op eigen gezag.

Mejuffrouw Kronenberg meent, dat Vondel bij de uitbeelding van Noach als ‘voelend en lijdend mensch, die de zondige menschheid tot deugd wil bekeeren en gebukt gaat onder het algemeene leed’, invloed heeft ondergaan van de Sibyllijnse boeken. In het Bijbelverhaal immers is Noach ‘een gehoorzaam werktuig Gods, zonder menschelijke aandoeningen’. Na eerst in Vondels boetprediker een eigen creatie van de dichter te hebben gezien, vond zij ‘in de Sibyllijnsche boeken een overeenstemming in voorstelling .... te groot om toevallig te zijn’. Dat Vondel deze boeken kende, blijkt uit het feit dat hij in zijn Opdracht ‘zelf met een enkel woord het getuigenis van de Sibyllina aan(haalt)’. Vervolgens geeft Mej. Kronenberg een overzicht van de overeenkomsten tussen dit werk en de Noah, om te besluiten: ‘Men ziet, dat van letterlijk overnemen nergens sprake is. Maar de wijze van voorstelling heeft zonder kwestie invloed op Vondel gehad, en Noah als treurend boetgezant is zeker ontleend aan de Sibyllina’Ga naar voetnoot1. Molkenboer achtte deze zienswijze belangrijk genoeg om ze in zijn annotatie voor de WB-editie over te nemen: ‘Volgens de aanwijzing van Mej. M.G. [lees: M.E.] Kronenberg .... toont de bouw van dit treurspel overeenkomst met het zondvloedverhaal van de Sibyllijnsche Boeken, door Vondel vaak en eerbiedig geprezen en hem dus waarsch. van nabij bekend’Ga naar voetnoot2. De conclusie van Mej. Kronenberg is echter niet juist, zoals blijkt nu wij Vondels werkelijke bron kennen. Alle punten, die haar tot beïnvloeding door de Sibyllina deden besluiten, gaan terug op de commentaar van Salianus. Zelfs de verwijzing naar ‘de schryver van de orakelen der Sibyllen’, waarop zij zich beroept, is rechtstreeks daaraan ontleendGa naar voetnoot3.

Het oordeel van de literatuur-historie over Noah is - hoewel vaak met enige reserve, vooral ten aanzien van het vierde bedrijf - vrijwel steeds gunstig geweest. Alleen Jonckbloet vormt de gebruikelijke uitzondering; wel staat hij tegenover dit drama welwillender dan meestal het geval is, maar zijn conclusie luidt toch ‘dat deze tragische stof onder Vondel's handen geene waarachtige tragedie geworden is’Ga naar voetnoot1. Daarentegen rekent Van Lennep, ondanks zijn hierboven vermelde bezwaren tegen het vierde bedrijf, het stuk ‘onder de beste treurspelen des dichters’Ga naar voetnoot2. Kalff mist in dit drama een genoegzame handeling, maar vindt er toch ‘iets grootsch’ inGa naar voetnoot3. Verwey karakteriseert de Noah als ‘groot en bewonderenswaardig’Ga naar voetnoot4. Cyriel Verschaeve ziet sporen van moeheid in de bouw van het drama als herhaling van de Adam in ballingschap en in de onbeholpenheid van het vierde bedrijf, maar acht het geheel ‘waarlijk geniewerk, al was het er dan ook een van een moegeworden genie’Ga naar voetnoot5. Bomhoff is veel gereserveerder in zijn waardering; hij noemt het stuk ‘ontegenzeggelijk het zwakste’ van de trilogie waartoe het behoort, maar zou het toch ‘niet graag missen, niet alleen om meer dan een fraai toneel, maar ook om de afronding, die het geeft van Vondels ideeën’Ga naar voetnoot6. Knuvelder komt tot de conclusie: ‘Waarlijk, Vondel was geen uitgebluste natuur toen hij zijn Noah schreef!’Ga naar voetnoot7.

Evenals ik deed bij de ZungchinGa naar voetnoot8, laat ik het ook nu bij dit vluchtige en onvolledige overzicht. Het was mij slechts om het algemene beeld van de Noah-waardering te doen. Een verdere uitwerking zou trouwens weinig zin hebben, omdat in de meeste

gevallen het oordeel meer berust op een persoonlijke reactie bij het lezen dan op een eigenlijk onderzoek van het drama. Ondanks het pionierswerk van Van Lennep, Mej. Kronenberg en Molkenboer (als annotator) behoort ook de Noah nog steeds tot de weinig-bestudeerde tragedies van Vondel.

En nu dan, ter afsluiting van dit hoofdstuk, de samenvatting van onze bevindingen.

De Noah is voor het overgrote deel een voortreffelijk gebouwd drama, met sterke effecten en onvergetelijke hoogtepunten. De inzinking van het vierde bedrijf en een te summiere karaktertekening maken het echter onmogelijk het in zijn totaliteit als een van Vondels grote meesterwerken te beschouwen.

Het belangrijkste en meest verrassende aspect van deze tragedie is echter, dat daarin op overtuigende wijze de synthese tussen drama van staetveranderinge en emblematisch dualiteitsdrama werd bereikt. Daarmee overwon Vondel de breuk, die 1660 in de ontwikkeling van zijn dramatiek had betekend, en verzoende hij de twee grote principes die - nadat hij in 1640 als dramaturg tot rijpheid was gekomen - achtereenvolgens de structuur van zijn tragedies hadden bepaald: exemplarisch-emblematische verwerking van het dualiteitsmotief enerzijds, uitbeelding van de (niet universeel geïnterpreteerde) peripeteia anderzijds. Hij bereikte deze verzoening door formeel de peripeteia te laten domineren over de dualiteit, en haar ideëel - d.w.z. wat strekking en zinduiding betreft - daaraan ondergeschikt te doen zijn. Om dit mogelijk te maken, moesten in de centrale figuur de hoofdpersoon van een peripeteïsche tragedie en die van een dualiteitsdrama als het ware samenvallen; in Achiman werd aan deze voorwaarde op de meest gelukkige wijze voldaan.

De Noah is het laatste oorspronkelijke drama dat Vondel schreef. Er valt dus niet na te gaan, of de verzoening definitief genoeg was om uitgangspunt te kunnen zijn voor een reeks tragedies op deze nieuwe grondslag, dan wel beschouwd moet worden als een incidentele oplossing die te veel met de bijzon-

dere situatie in het zondvloedverhaal samenhing om bij een andere fabula te kunnen worden herhaald. Vondels mislukte poging om reeds in Zungchin de synthese van peripeteïsch en emblematisch drama te verwerkelijken, wijst er evenwel op, dat de gedachte aan zulk een verzoening hem niet voor het eerst door het onderwerp van Noah aan de hand werd gedaan.

Hoe dit ook zij, in ieder geval is de Noah méér dan alleen maar het toevallige eindpunt van Vondels produktiviteit als tragediedichter. Het stuk betekent tevens de afronding van zijn dramaturgische ontwikkelingsgang door de oplossing van een laatste probleem: het terugwinnen van de emblematische duiding zonder de peripeteïsche structuur op te geven!

voetnoot1: De Werken van Vondel, in verband gebracht met zijn leven en voorzien van verklaring en aanteekeningen door Mr. J. van Lennep, Deel XI (Amsterdam 1867), pag. 80, 81, 82.

voetnoot2: Inhoudt van Noah (WB X, pag. 397), reg. 3-4.

voetnoot3: Jacobus Salianus S.J., Annales Ecclesiastici Veteris Testamenti etc. Tomus primus (Parijs 1619).

voetnoot1: Salianus, Annales I, pag. 240: ‘Caeterum nomine filiorum Dei, & filiarum hominum intelligi Sethi & Caini posteritatem, permulti antiqui, recentiorésque sentiunt ....’.

voetnoot2: Vondel laat de vraag buiten beschouwing, of er ook voordien reeds reuzen op aarde waren, zoals volgens Salianus (Annales I, pag. 242-243) inderdaad moet worden aangenomen. Hij beperkt zich tot de ‘gigantes’ die ‘procreati sunt .... ab iis hominibus, qui cùm prius pietatis ac iustitiae cultores extitissent, totos sese in libidinem, inconcessáque coniugia profuderunt’ (Annales I, pag. 242).

voetnoot3: Salianus, Annales I, pag. 259 (marginale samenvatting van paragraaf VII).

voetnoot4: Men vergelijke in dit verband de bekentenis van grootvorst Achiman tegenover Urania in vs. 845-850:

De vrouwemin alleen is oirsprong van al 't quaet.

Ik gorde in haren dienst, niet wettigh, als soldaet

En grootvorst, 't zwaert op zy, maer eer gelijk een roover

De landen stroopende, gaf u den roofschat over,

En goot in uwen schoot, tot 's nabuurs harteleet,

Den nootdruft, die hem stont op arbeit bloet en zweet.

voetnoot1: WB X, pag. 393-396. Bij mijn citaten uit de Opdracht vermeld ik verder slechts tussen haakjes de regel-nummers in deze uitgave.

voetnoot2: Zie boven, pag. 319.

voetnoot1: J.v. Vondels Noah, van een inlciding en aanteekeningen voorzien door M.E. Kronenberg; Klassiek Letterkundig Pantheon nr. 150 (Zutphen 1910), pag. 19, noot 3. - Ik duid deze uitgave verder aan als: Noah-Kronenberg.

voetnoot2: Molkenboer tekent hierbij aan, dat degenen die door hun berouw met God verzoend stierven ‘werden gered door de vooruitwerkende verdiensten van Christus en in het voorgeborchte der hel (den kerker....) op de komst van Christus (moesten) wachten, die na zijn zoendood den Hemel voor hen zou ontsluiten’ (WB X, pag. 393, aant. bij reg. 10).

voetnoot1: Zie boven, pag. 357-358.

voetnoot2: Salianus, Annales I, pag. 272: ‘.... plurimi ingruente diluvio ad se, & ad Deum reversi, veniam de suis sceleribus petierunt, & impetrarunt’.

voetnoot3: Salianus, Annales I, pag. 257.

voetnoot4: Salianus, Annales I, pag. 257: ‘Credibilius tamen est maximam illorum partem in suis sceleribus extinctos, ut significat Chrysostom. paucos autem resipiisse, de quibus videtur locutus Apostolus Petrus ....’.

voetnoot1: Cyriel Verschaeve, Vondel's trilogie (Brugge 1941), pag. 240.

voetnoot2: Flavius Josephus, Antiquitates Judaicae, Lib. I, cap. IV. In de (anonieme) Nederlandse vertaling van 1611 luidt de bewuste passage: ‘Die van Armenien heeten de selve plaetse Apobaterion, dat is eenen uitganck, want aldaer wijsen des lants inwoonders noch hedensdaeghs sommige stucken van de overgebleven Arcke’.

voetnoot1

Aan Flavius Josephus ontleende Vondel de namen van Berosus (reg. 33) en Nikolaus Damascenus (reg. 37); beiden worden vermeld in Antiquitates Judaicae, Lib. I, cap. IV. De overige namen vindt men terug in Salianus, Annales I.

Ovidius (reg. 29)	:	Salianus, pag. 275
Filo (reg. 36)	:	Salianus, pag. 273, 275
Plutarchus (reg. 37-40)	:	Salianus, pag. 268 (kol. 1 der Scholia)
de schryver van de orakelen der Sibyllen	:	Salianus, pag. 282 (sub XLIX), 287 (kol. 2)
Origenes (tegen Apelles) (reg. 42-49)	:	Salianus, pag. 263
Cyrillus (tegen Julianus Apostata), met inbegrip van de namen Abydeen, Alexander Polyhistor en Xisuthrus (reg. 50-55)	:	Salianus, pag. 247 (kol. 1)
Epifanius (reg. 55-56)	:	Salianus, pag. 271 (sub IX), 286 (kol. 2)

Vondels mededeling: ‘Epifanius zeght datze de vrou van Noë Pyrrham noemden’, geeft echter een onjuiste weergave van wat Salianus zegt: ‘Refert enim Epiphanius Gnosticos Pyrrhae nomen, quae Deucalionis uxor in Graecorum fabulis dicitur, in Noriam vertisse...’.

Diodoor (reg. 56-57)

Salianus, pag. 256 (?)

Vondel merkt over hem slechts op, dat hij ‘niet duister van dezen watervloet’ meldt. Mej. Kronenberg en Molkenboer identificeerden deze Diodoor met Diodorus Siculus, die ‘volgens Mej. Kronenberg ..... in zijn Bibliotheca historica, Lib. I. cap. 10 van den zondvloed (gewaagt)’ (WB X, pag. 395, aant. bij reg. 56). Ik heb Diodorus Siculus in dit verband niet bij Salianus kunnen terugvinden; wel wordt op de hierboven aangegeven plaats Diodorus Tharsensis geciteerd. Bedoelt Vondel misschien deze laatste?

Luciaen (reg. 57-60)

Salianus, pag. 268 (kol. 1-2 der Scholia)

Salianus vermeldt slechts van hem, dat hij in zijn Misanthropus ‘Deucalionis arcam, & Diluvium memorans, non alium à Noë Deucalionem intellexit, praesertim cùm sacras literas Christianus aliquando degustasset’. Is het alleen maar omwerking en uitbreiding daarvan, wanneer Vondel hem ‘het hooft der Godtslasteraeren’ noemt, ‘die, op den naem van Deucalion, heel breet gaet weiden, en alle omstandigheden, by Moses gemelt, waerneemt, gelijk hyze zelf uit den mont der Grieken hoorde?’ Of verwerkt Vondel hier een bredere kennis, die hij zich verworven had toen hij bij het schrijven van zijn Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst reeds eerder met Lucianus in aanraking was gekomen (I, 939 en III, 1319)?

voetnoot2: Plinius wordt in reg. 56-57 in één adem met Diodoor genoemd: ‘ook melden Diodoor, en Plinius niet duister van dezen watervloet’. Molkenboer tekent bij diens naam aan: ‘evenmin als Mej. Kronenberg heb ik zijn vermelding van den zondvloed kunnen vinden’ (WB X, pag. 395, aant. bij reg. 56). Wellicht moet men, nu Plinius in Vondels bronnen niet blijkt voor te komen, aan een (onjuiste) eigen toevoeging van de dichter denken.

voetnoot1: WB X, pag. 397, reg. 17-20.

voetnoot2: Salianus, Annales I, pag. 264: ‘Quaeres quo in loco facta fuerit arca? Etsi locum Scriptura non memorat; Illum tamen fuisse latus Caucasi, quod Indiam spectat, coniicit Temporarius, quòd Cainitae primíque homines versus Orientem paulatim progressi sint, sicque eis mons Caucasus occurrerit: ad cuius radices maximè idoncus locus fuerit .... Ex quo autem, ut notavit Caiet. elevata dicitur arca è terra [Gen. 7 : 17], antequam fiat mentio aquarum montes superantium, significatur arcam non in monte, sed in planicie fabricatam esse, ut in omnium oculis ad terrorem peccatorum, & emendationem vitae extrueretur’.

voetnoot1: Vondel-van Lennep XI, pag. 28, noot 5. In vs. 81 van de Noah wordt de grootvorst ‘Achiman, Enaks zoon’ genoemd.

voetnoot2: J.F.M. Sterck, Vondel-brieven (Amsterdam-Sloterdijk 1935), pag. 136. ‘Ur, dat vier betekent’ wordt bij Salianus vermeld: Annales I, pag. 378, sub XVIII.

voetnoot1: Salianus, Annales I, pag. 252 (annus mundi 1235, sub II in margine), pag. 267 (sub I in margine). Ook elders vermeldt Salianus telkens de pogingen van Noach om zijn tijdgenoten tot inkeer te brengen.

voetnoot2: Vgl. Noah, vs. 264-270 (WB X, pag. 408), met Joannes de boetgezant I, vs. 147-159 (WB IX, pag. 692).

voetnoot3: Vgl. Noah, vs. 365-367a (WB-X, pag. 411-412), met Joannes de boetgezant I, vs. 485-487a (WB IX, pag. 702). Het enige verschil is, dat Noach als veel oudere man - hij is ten tijde van de zondvloed zeshonderd jaar (Genesis 7:6) - zijn draagbaar spreekgestoelte tevens gebruikt als steun bij het lopen.

voetnoot4: J.F.M. Sterck, Vondel-brieven, pag. 135.

voetnoot1: Salianus, Annales I, pag. 220 (over Noachs vader): ‘Habemus ergo hic alterum Lamech, non mulierosum & homicidam, sed pium, & insignem in filiis Dei, cuius probitas in sanctissimo Patriarcha Noë filio eius se prodit’.

voetnoot2: Zie beneden, pag. 563-565.

voetnoot3: Zie boven, pag. 507-508.

voetnoot1: Salianus, Annales I, pag. 258: ‘Communis est sententia arcam quingentesimo anno vitae Noë à Deo construi iussam.... eámque centum annorum spatio fuisse constructam’.

voetnoot2: Salianus, Annales I, pag. 261: ‘Materia huius Arcae fuerunt ligna .... gopher, id est cedrina .... quae diuturno humori, aut putredini non cedant’.

voetnoot3: Salianus laat de zondvloed plaats vinden anno mundi 1656 (Annales I, pag. 269).

voetnoot4: Apollion weet dus dat de aanbrekende dag die van de zondvloed is, zodat daarna Noach niet meer als boetprediker zal kunnen optreden.

voetnoot5: Vondel maakt hier gebruik van de traditionele Petrarkistische voorstelling, dat Cupido zich in of achter de ogen van een meisje verschanst om vandaar de jonge mannen met zijn liefdespijlen te bestoken.

voetnoot1: Snoeplust: begeerte om te proeven van verboden zinnelijke geneugten (maar tevens een rechtstreekse verwijzing naar de ‘snoeplust’ van Eva, die haar deed eten van de verboden vrucht; zie Adam in ballingschap, vs. 1194).

voetnoot1: De nabijheid van de verborgen duivels, waarvan de toeschouwers zich op grond van I-a bewust zijn, maakt die bescherming zinvol.

voetnoot1: Gewaerdight Godt alleen te kennen: de enige die waardig gekeurd is God te kennen.

voetnoot1: Vondel maakt hier gebruik van een verwijzing door Salianus naar de mening van Augustinus, dat de Ark niet noodzakelijkerwijs alléén door Noach en diens zonen gebouwd behoeft te zijn: ‘respondet facile fuisse alios adhibere fabros, qui operis sui mercede accepta, non curarent sapientérne. an insipienter eam Noë moliretur’ (Annales I, pag. 258).

voetnoot2: Dit antwoord berust eveneens op de opmerking van Salianus, geciteerd in de vorige noot.

voetnoot1: Salianus, Annales I, pag. 273: ‘Venerunt autem, ut arbitror, feritate deposita, aut certè ad tempus diluvij mitigata’. Het vrijwillig komen van de dieren naar de Ark was al een wonder van God; ‘Cui miraculo consentaneum fuit, & consequens, ut pacem apud Noe eadem animalia in arca servarent. Divus autem Chrysost. hic eleganter circa immites, & feroces bestias philosophatur. Adamum scilicet amissa iustitia Dominium in huiusmodi bestias valde mutilasse; sed illud divinitus iusto Noe restitutum. Unde concludit, Cùm illae viderunt iustum, obliviscuntur naturae suae; imò non naturae sed ferociae, & naturae insitam ferociam in mansuetudinem converterunt .....’.

voetnoot2: Molkenboer (WB X, pag. 410) tekent bij deze regels aan: ‘dezen tweeden zoon van Noë stelt Vondel als een weerbarstig en moeilijk karakter voor (vgl. het Vierde Bedrijf), omdat hij ook bij de bijbelverklaarders, vooral op grond van zijn gedrag in Gen. IX, 22, een slechten naam had; Marius o.a. haalt S. Augustinus aan, die Cham sluw, ongeduldig en twistziek noemde, Pentateuch, l.c. blz. 77’. - Salianus geeft een dergelijke ongunstige typering van Cham nièt, zodat Vondel naast diens Annales blijkbaar ook nog andere commentaren geraadpleegd heeft. De veronderstelling van Molkenboer, dat hij hier op Marius zou steunen, lijkt alleszins aannemelijk. De titel van het bewuste werk luidt: Leonardus Marius, Commentarium in Pentateuchum (Keulen 1621); wellicht heeft Vondel van de auteur een vrienden-exemplaar ontvangen.

voetnoot1: Vs. 458-459:

Verslingren geesten zelfs op aerdtsche bedtgenooten,

Vergeef den grootvorst dan dees dertle vrouwezucht.

De bewuste overlevering berust op een interpretatie van Genesis 6 : 2 (over Gods zonen die zich met de dochteren der mensen vermengden), waarbij ‘Gods zonen’ opgevat werd als ‘Engelen’. Vgl. Salianus, Annales I, pag. 241: ‘Nam plerique antiquissimorum etiam Patrum, tam Graecorum, quàm Latinorum, aliorúmque Scriptorum qui in textu Graeco, non filios Dei, sed angelos Dei legerunt, intellexerunt angelos illos apostatas qui ex cohabitatione cum mulieribus genuerint gigantes’.

voetnoot2: Reg. 460-462 vinden wij bij Salianus terug in een citaat uit Theodoretus: ‘Quidam nimis stupidi, & stolidi, existimarunt eos angelos esse; putantes suae forsan intemperantiae patrocinium habituros, si angelos eiusdem criminis reos tenerent’; reg. 463-464 in de volgende zin, waarin de mening van de voornaamste bestrijders der ‘Engelen’ - interpretatie wordt samengevat: ‘Omnes autem eo fundamento nituntur, quòd angeli incorporei sint, isti autem de quibus est sermo carnei ....’ (Annales I, pag. 242).

voetnoot1: Vgl. Genesis 4 : 21.

voetnoot2: 't Gebrek ontzeght te strijken: de neiging tot het kwaad weigert de vlag te strijken.

voetnoot1: Zo althans zou ik willen verklaren, dat de grootvorst de bode niet in zijn paleis ontvangt. Het is ook mogelijk, zich voor te stellen dat Achiman en de Hofmeester door de ongeluksbode worden ingehaald, terwijl zij na de predikatie van Noach op weg zijn naar de stad (in onmiddellijke aansluiting dus op het slot van II-b). De vraag van de grootvorst aan de Aertsherder: ‘wien zoektge zoo belaên?’ (vs. 590b) zou goed bij deze situatie passen. Maar de reizang, die de beide scènes van elkaar scheidt, maakt het m.i. moeilijk een dergelijke continuïteit aan te nemen. Daarom geef ik de voorkeur aan de interpretatie waarvan ik hierboven ben uitgegaan.

voetnoot2: De ambtenaar, belast met de leiding van en het toezicht op de herdersstammen in Achimans rijk.

voetnoot1: In Genesis 7 : 11 wordt het begin van de zondvloed gesteld ‘in het zeshonderdste jaar des levens van Noach, in de tweede maand op de zeventiende dag der maand’. Salianus tekent daarbij aan: ‘Videtur hic decimus septimus dies in octavum diem, mensis Maij incidisse’ (Annales I, pag. 273).

voetnoot1: Hier wordt gedoeld op de Petrarkistische voorstelling, dat bij de kus de ziel van de ene geliefde overgaat in het lichaam van de andere.

voetnoot1: Zie boven, pag. 375.

voetnoot1: Zie boven, pag. 517-518.

voetnoot1: Ik kan voor deze merkwaardige plaatsaanduiding geen andere verklaring vinden dan dat Vondel de reidans - die uiteraard een dans van verlokkende zinnenvreugde moest zijn - aan het gezicht van de toeschouwers heeft willen onttrekken.

voetnoot2: Maar voor Vondel en zijn tijdgenoten tevens de vogel, die de wagen van Venus trekt en dus dadelijk aan de liefdesgodin doet denken!

voetnoot1: De laatste twee regels herinneren sterk aan Gysbreght van Aemstel, vs. 1263-1265 (in de reizang van de huwelijksliefde): ‘Geen water bluscht dit vuur, // Het edelst, dat natuur // Ter weereld heeft ontsteecken’, ontleend aan Hooglied 8 : 7a: ‘Vele wateren zouden deze liefde niet kunnen uitblussen’ (zie Deel I, pag. 216). Ik acht het waarschijnlijk, dat Vondel hier vooral aan de Bijbelplaats heeft gedacht en door de toepassing daarvan op het zinnenleven van de zwaan heeft willen doen uitkomen, hoe ‘blasfemisch’ de levenshouding van de zingende vrouwen is.

voetnoot1: Zie boven, pag. 524, noot 2.

voetnoot2: Zie boven, pag. 532, citaat van vs. 898.

voetnoot1: Zoals na de zondvloed ook inderdaad gebeurt (vgl. Genesis 9 : 25-27).

voetnoot1: Salianus, Annales I, pag. 277: ‘Non videbat haec, & id genus alia complura Noë, neque exaudiebat; sonitus quippe maris ac fluctuum, arcae latera undique pulsantium, & densorum imbrium super tectum & superiores arcae partes continenter crepitantium, auditum omnem abstulerant. Accedebant ventorum coniuratorum fragores, & colluctantium nubium horrenda tonitrua’.

voetnoot1: Het plan, dat Apollion zijn duivels ter uitvoering had opgedragen door middel van ‘Kains dochtren’ (zie boven, pag. 519-520, sub I-a), is dus in eerste instantie gelukt!

voetnoot2: Namelijk het slot, waarmee de Ark achter Noach was toegesloten (Genesis 7 : 16b).

voetnoot1: Regementstok: heersersstaf.

voetnoot1: Zie Deel II, pag. 39.

voetnoot1: Zie boven, pag. 493-495.

voetnoot1: Zie boven, pag. 511-512.

voetnoot2: Zie boven, pag. 514-515, ad 3.

voetnoot1: Zie boven, pag. 449.

voetnoot2: Zie Deel I, pag. 18.

voetnoot1: J. Noë S.J., De religieuze bezieling van Vondels werk, diss. Leuven (Tielt 1952), pag. 81.

voetnoot2: In mijn bespreking van Noë's boek, onder de titel Nieuwe Vondel-literatuur IV, in De Nieuwe Taalgids XLVI (1953), pag. 261-268.

voetnoot3: Zie Deel I, pag. 409-410; Deel II, pag. 294, sub. 8.

voetnoot4: Zie Deel II, pag. 43-44.

voetnoot1: Vondel-van Lennep XI, pag. 84.

voetnoot1: Zie Deel II, pag. 168-172.

voetnoot1: Vondel-van Lennep XI, pag. 82-83.

voetnoot1: Cyriel Verschaeve, Vondel's trilogie, pag. 234-236.

voetnoot2: J.G. Bomhoff, Bijdrage tot de waardering van Vondels drama, diss. Leiden (Amsterdam 1950), pag. 139.

voetnoot3: Zie Deel II, pag. 41-43.

voetnoot1: Noah-Kronenberg, pag. 8-9.

voetnoot1: Zie boven, pag. 152.

voetnoot2: Noah-Kronenberg, pag. 9.

voetnoot1: Vondel-van Lennep XI, pag. 82.

voetnoot1: Zie boven, pag. 447.

voetnoot2: Zie boven, pag. 500.

voetnoot3: Zie boven, pag. 97-98; 146; 217-218.

voetnoot1: Zie Deel I, pag. 272.

voetnoot2: Zie boven, pag. 517-518.

voetnoot1: Noah-Kronenberg, pag. 7-8.

voetnoot2: WB XI, pag. 392.

voetnoot3: Zie boven, pag. 513, noot 1. - De overeenkomst tussen de commentaar van Salianus en de Sibyllina berust op het feit, dat de laatste gedurende de eerste eeuwen na Christus in Joods-Christelijke zin werden bewerkt en dus ongeveer aansluiten bij de exegetische traditie die Salianus weergeeft.

voetnoot1: W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Deel IV⁴ (Groningen z.j.), pag. 314.

voetnoot2: Vondel-van Lennep XI, pag. 84.

voetnoot3: G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Deel IV (Groningen 1909), pag. 313.

voetnoot4: Vondel, Volledige dichtwerken en oorspronkelijk proza, verzorgd en ingeleid door Albert Verwey (Amsterdam 1937), pag. XXIV.

voetnoot5: Cyriel Verschaeve, Vondel's trilogie, pag. 242.

voetnoot6: J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 139.

voetnoot7: G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, Deel II² ('s-Hertogenbosch 1958), pag. 302.

voetnoot8: Zie boven, pag. 504.

Vorige Volgende

Van Pascha tot Noah. Deel 3: Koning David-spelen - Noah

Hoofdstuk X
Noah
1667

Eerste Bedrijf

Ia.

Ib.

Ic.

Tweede Bedrijf

IIa.

IIb.

IIc.

Derde Bedrijf

IIIa.

IIIb.

IIIc.

IIId.

IIIe.

IIIf.

Vierde Bedrijf

IVa.

IVb.

IVc.

Vijfde Bedrijf

Va.

Vb.

Over het gehele werk

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

Hoofdstuk X Noah 1667

Eerste Bedrijf

Ia.

Ib.

Ic.

Tweede Bedrijf

IIa.

IIb.

IIc.

Derde Bedrijf

IIIa.

IIIb.

IIIc.

IIId.

IIIe.

IIIf.

Vierde Bedrijf

IVa.

IVb.

IVc.

Vijfde Bedrijf

Va.

Vb.

Over het gehele werk

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

Hoofdstuk X
Noah
1667