Van Pascha tot Noah. Deel 2: Salomon - Koning Edipus

[p. 240]

Hoofdstuk IV
Jeptha
1659

In het Berecht Aen de begunstelingen der toneelkunste¹, dat hij aan zijn Jeptha vooraf doet gaan, deelt Vondel mee dat zijn gedachten ‘al menige jaeren geleden’ op dit onderwerp ‘speelden’, maar dat hij eerst tot de uitvoering van zijn plan had kunnen overgaan, toen hij een oplossing gevonden had voor ‘de twee maenden uitstels, de dochter toegestaen, middelerwijl zy haeren maeghdelijcken staet op de bergen beschreit: welck uitstel Aristoteles tooneelwet in het licht staet: want hy zeght dat het treurspel allermeest begrijpt den handel van eenen zonneschijn, of luttel min, of meer’. Zodra echter ‘dees hinderpael’ overwonnen was, ‘nam ick voor dit werck op te zetten, oock in dier voege, dat het alle eigenschappen, tot een volkomenheit vereischt, in zich moght besluiten, en te gelijck den aenkomenden treurdichteren dienen tot een voorbeeldelijck onderwijs van het toestellen der treurspelen’².

Op de aard van de aanvankelijke ‘hinderpael’ en de wijze waarop deze werd overwonnen, komen wij aanstonds terug. Voorlopig is het mij slechts te doen om Vondels uitdrukkelijke verklaring, dat hij een model-tragedie wilde geven, die in alle opzichten voldeed aan alle eisen van de theorie. Daarin ligt namelijk opgesloten, dat hij het bewijs wilde leveren van zijn

1 WB VIII, pag. 773-779. Vondel volgt ook hier de gedragslijn, die hij voor het eerst bij het Berecht van Lucifer had toegepast (zie boven, pag. 73) en bij dat van Salmoneus gehandhaafd (zie boven, pag. 187), om zich slechts te richten tot hen bij wie hij wist op begrip en belangstelling voor zijn werk te kunnen rekenen.

2 Berecht, reg. 1-27.

[p. 241]

meesterschap als dramaturg. En ik meen, dat wij verband mogen leggen tussen deze wens en het verzet tegen de Lucifer. Uit het Berecht van Salmoneus en uit de ironiserende opzet van dit drama is ons reeds gebleken, hoe diep de dichter zich door het onbegrip voor zijn liefste schepping gekwetst voelde. Maar die ironie was slechts een negatieve vorm van verweer geweest. Daarnaast en daarboven wilde hij nu ook pósitief bewijzen, dat hij op dramatisch gebied inderdaad een autoriteit was, zodat de kritiek op Lucifer terugviel op de kritikasters en in de eerste plaats hun artistiek-theoretische onbevoegdheid deed uitkomen. Als deze veronderstelling juist is, wilde Vondel dus door het leveren van een meesterschaps-proeve als tragedie-dichter indirect zijn Lucifer verdedigen.

Reeds dadelijk moet hem daarbij de geschiedenis van Jefta en diens dochter als fabula voor zijn drama voor ogen hebben gestaan. Het ‘oock in dier voege’ in de zin uit het Berecht, die ik aan het slot van mijn eerste alinea heb geciteerd, mag er ons niet toe verleiden zonder meer aan te nemen, dat Vondel eerst op de gedachte van een model-tragedie zou zijn gekomen, toen zijn onderwerp reeds vast stond. De bewuste woorden laten zich in modern Nederlands het best weergeven met ‘en wel zó (dat ..)’, en sluiten dus simultaneïteit in het opkomen van de beide plannen niet uit. En de geschiedenis van Jefta, waarop Vondels gedachten ‘al menige jaeren geleden speelden’ - dat brengt ons dicht in de buurt van 1654! -, leende zich zó bij uitstek voor een demonstratie van meesterschap, dat er nauwelijks aan getwijfeld kan worden of de gedachte daaraan is onmiddellijk bij de dichter opgekomen. Misschien zelfs was zij primair en werd de keus van het onderwerp bepaald door de mogelijkheden, die het in dit opzicht bood.

Welke waren dan die bijzondere mogelijkheden van het Jefta-motief? Het antwoord daarop ligt besloten in de titel, die Vondel aan zijn tragedie gaf: Jeptha of Offerbelofte. Want dat is een letterlijke vertaling van Jephthes sive votum, zoals de beroemde tragedie over dit motief heette, die de Schotse Humanist George Buchanan (1506-1582) in 1554 het licht had doen

[p. 242]

zien. Vondel behoefde er geen ogenblik aan te twijfelen, of zijn titel door de begunstelingen der toneelkunste wel als zodanig zou worden herkend. De roem van Buchanan als neo-latijns dichter beheerst de gehele 17de eeuw; de Jephthes werd, vaak tezamen met ander werk van deze auteur, ontelbare malen herdrukt, ook in Antwerpen, Leiden en Amsterdam¹. De bewondering voor deze tragedie was zelfs zó groot, dat de dramatische aanpak van het Jefta-motief op bepaalde punten (de moeder-figuur, de priester die het offer afkeurt) vrijwel definitief door dit voorbeeld werd bepaald. - Vondels titel nodigt dus rechtstreeks uit tot vergelijking van zijn werk met het meest beroemde drama over hetzelfde onderwerp!

Maar de titel doet méér dan dat! Hij kondigt tevens aan, dat Vondels drama opgevat dient te worden als een imitatio van Buchanans Jephthes, overeenkomstig het voorschrift van Vossius: ‘Si imitemur poëtam nobilem, rectius nomen ab eo dramati datum retinetur; ne, illud mutando, videamur occultare voluisse, quem poëtam expresserimus’². Wel verre van de mogelijkheid tot aemulatio (wedijver) uit te sluiten, bood de imitatio daartoe immers juist de meest directe kans. Dat lag besloten in een ander voorschrift van Vossius: ‘Sin praeiverit alius; videndum, an non meliùs connexio, aut solutio, institui possit. Quod si fiat; ut fabulae nomen sit idem, fabula tamen diversa erit’³.

Dat Vondel zich zijn drama over Jefta nooit anders dan als imitatio van de Jephthes heeft gedacht, blijkt ook uit de uiteenzetting, aan het begin van zijn Berecht, omtrent de ‘hinderpael’ die hij te overwinnen had alvorens aan het werk te kunnen gaan. Deze uiteenzetting gaat er van uit, dat de gegevens uit het Bijbelverhaal de lezer duidelijk voor ogen staan; ik laat dus een korte samenvatting daarvan voorafgaan:

1 Raymond Lebègue, La tragédie religieuse en France. Les débuts (1514-1573) (Parijs 1929), pag. 247; Wilbur Owen Sypherd, Jephthah and his Daughter. A Study in Comparative Literature (Delaware z.j. [1948]), pag. 18 en pag. 200, noot 6. Uit het proefschrift van E.J. Kuiper, De Hollandse ‘Schoolordre’ van 1625, diss. Amsterdam S.U. (Groningen 1958), blijkt dat de Psalmen van Buchanan tot de verplichte leesstof op de Latijnse scholen behoorden.

2 G.J. Vossius, Institutiones Poëticae (1647), Lib. II, cap. VIII, 2.

3 Inst. Poëticae, Lib. II, cap. XVIII, 3.

[p. 243]

In Richteren XI wordt verteld hoe Jefta, die als bastaard door de wettige zonen van zijn vader uitgestoten was en sindsdien als rover-hoofdman in zijn onderhoud voorzag, door de Gileadieten - zijn landgenoten - tot veldheer wordt gekozen in hun strijd tegen de Ammonieten. Op het ogenblik van de beslissende slag doet hij de gelofte, ‘indien het heir d'overhant behielt, op te offeren wat hem eerst uit zijne poorte zoude bejegenen’¹. Wanneer hij als overwinnaar naar huis terugkeert, blijkt de eerste die hem tegemoet komt, zijn enige dochter. Zij aanvaardt haar lot, maar krijgt op haar verzoek twee maanden uitstel om in de bergen met haar vriendinnen te rouwen over het feit dat zij als maagd moet sterven. Daarna keert zij terug, en het offer wordt volbracht. Het begin van Richteren XII verhaalt dan verder - geheel los van de offergeschiedenis -, dat de Ephraïmieten, afgunstig op de overwinning van Jefta waaraan zij geen deel hebben gehad, tegen hem ten strijde trekken, maar vernietigend door hem worden verslagen.

De moeilijkheid van Vondel lag in de ‘twee maenden uitstels’² tussen de tragische ontmoeting van vader en dochter na de overwinning op de Ammonieten, en de voltrekking van

1 Aldus Vondel in zijn Inhoudt (WB VIII, pag. 780, reg. 9-10). Het verdient opmerking dat hij met het neutrum ‘wat’ niet de gebruikelijke Vulgaat-tekst volgt, die de gelofte aldus weergeeft: ‘... quicumque primus fuerit egressus de foribus domus meae, mihique occurrerit revertenti cum pace a filiis Ammon, eum holocaustum offeram Domino’. Dat roept de gedachte op aan een mensen-offer. Arias (zie beneden, pag. 272) heeft in plaats van het gecursiveerde woord ‘quodcumque’, waardoor de gelofte veel onbepaalder wordt en ook dieren omvat; de Statenvertaling kiest eveneens een neutrum: ‘het uitgaande, dat uit de deur mijns huizes mij tegemoet zal uitgaan’. Bij Vondel zal het neutrum - waarvan de onbepaaldheid in het drama inderdaad een rol speelt (vgl. vs. 926-939) - wel ontleend zijn aan Buchanan, die de eed aldus formuleert:

Quod primum ad aedes sospiti occurret meas,
Tuas id aras imbuet grata hostia
Suo cruore. (Jephthes, episode 3, vs. 54-56a)

Zo ook in de Proloog, vs. 58-59:

Quodcunque primum se obuiam ferret sibi,
Promisit aris se daturum victimam.

(Al mijn citaten uit de Jephthes zijn naar de editie Leiden 1600).

2 De citaten uit deze en de volgende alinea zijn terug te vinden: WB VIII, pag. 773, reg. 1-23.

[p. 244]

het offer. In een tragedie, die rekening hield met de Aristotelische eenheid van tijd, konden deze twee essentiële momenten onmogelijk beide worden verwerkt. Buchanan had dit wèl gedaan, maar daarvoor het uitstel van twee maanden moeten verwaarlozen; bij hem vindt het offer plaats op de dag van Jefta's terugkeer. Op het voetspoor van Vossius zag Vondel daarin een ernstige fout tegen de eenheid van tijd,

waer tegens Buchanan, in zijn treurspel van Jeptha, zich [behoudens zijne treffelijcke eer in de dichtkunste], te grof vergreepen heeft, oock tegens d'openbaere waerheit der bybelsche historie: gelijck van wijlen de heer professor Vossius, op de tooneelwetten afgerecht, die in Buchanan overlang tegens my bestrafte¹.

De fout was te ernstig dan dat Vondel kon overwegen ze bij zijn imitatio te handhaven, vooral nu hij van zijn nieuwe drama in alle opzichten een model-tragedie wilde maken. Maar dit betekende, dat de misgreep van Buchanan het hele plan van een imitatio in gevaar bracht! De structuur van Jephthes werd

1 Op het eerste gezicht is deze gedachtengang weinig duidelijk. Immers, als Buchanan de twee maanden uitstel verwaarloosde, zondigde hij wel ‘tegens d'openbaere waerheit der bybelsche historie’, maar niet tegen de eenheid van tijd. Volgens Vondels ‘oock’ was hij echter met beide in strijd. Een vergelijking met de opmerking van Vossius zelf (Inst. Poëticae, Lib. II, cap. III, 2) brengt hier klaarheid. In verband met de eenheid van tijd heeft Vossius er o.m. op gewezen dat Plautus zich belachelijk maakt, wanneer hij het in zijn Amphitruo doet voorkomen of Alcumena op dezelfde dag zwanger wordt en baart. Onmiddellijk daarop vervolgt hij: ‘ook Buchanan maakte ten tijde onzer vaderen in zijn Jephthes deze fout, aangezien er een tijdsduur is van tenminste twee maanden; want in geen korter tijdsbestek moest de maagdelijkheid worden beweend’ (Etiam parentum aevo in Jephthe suo peccabat Buchananus; cùm periodus sit minimùm duorum mensium. Nec enim minori spatio deploranda erat virginitas). De bedoeling blijkt uit het verband. Zoals niemand de verwaarlozing van de negen maanden zwangerschap bij Plautus als geloofwaardig zou aanvaarden, zo deed ook niemand dat de verwaarlozing van de twee maanden uitstel bij Buchanan; ieder wist immers dat die twee maanden er geweest moèsten zijn! In schijn mocht dan de eenheid van tijd gehandhaafd zijn, in werkelijkheid was dit daarom nièt het geval. Buchanan ‘zondigde’ dus wel degelijk. En bovendien kwam hij door zijn mislukte poging óók in strijd met de Bijbel, voegt Vondel daaraan nog toe. - Dat deze interpretatie van Vossius' opmerking juist is, blijkt uit de behandeling van deze zelfde kwestie door Daniël Heinsius in zijn De tragoediae constitutione, cap. XVI (in de door mij gebruikte editie van 1643 ten onrechte XVII): ‘In periodo autem Dramatis nos ipse [= Buchanan] ludit. ad minimum enim mensium duorum est. Duos enim deplorandam fuisse virginitatem, quis nescit? Sed & in ipsa, de qua nunc agimus, historia diserte, circa finem mensium duorum rediisse ad parentem, & is votum de ea persoluisse dicitur’ (in de editie van 1643: pag. 204-205). De opmerking van Vossius steunt ongetwijfeld op die van Heinsius.

[p. 245]

immers door die ‘fout’ bepaald! Na een proloog en een inleidende scène bereikte Buchanan een eerste hoogtepunt in het verhaal van de bode, die aan Jefta's vrouw en dochter en aan de rei mededeling komt doen van de overwinning op de Ammonieten; diens beschrijving van de slag was veel te bekend en beroemd dan dat zij bij een imitatio buiten beschouwing kon worden gelaten. Bovendien hing bij Buchanan de peripeteia rechtstreeks met dit bode-verhaal samen. De vreugde, die daardoor was opgewekt, slaat immers om in ontsteltenis om de consequentie van Jefta's gelofte en in rouw om het geofferde meisje; een imitatio, die niet min of meer bij deze grondstructuur aansloot, zou zich te ver van zijn voorbeeld verwijderen dan dat het verband daarmee nog duidelijk zou kunnen zijn. Vondel zag aanvankelijk dan ook geen uitweg, en ‘het spel bleef steecken’.

Blijkbaar heeft Vondel zijn probleem tenslotte aan bevriende geestelijken voorgelegd, en toen

hoorde¹ ick hoe Serarius, Arias, Saliaen, en andere treflijcke vernuften gevoelden dat Jepthas krijghstoght tegens de wederspannige Efraimmers noch uitgevoert wiert, eer de gemelde twee maenden uitstels verstreecken waren, schoon het boeck der Rechteren, en Josefus deze orden niet houden, om het verhael van Jeptha en zijne offerhande, aireede begonnen, niet te stooren, en te deelen, maer vervolgens achter een te beschrijven.

Daarmee was voor de dichter ‘dees hinderpael ..... verzet’ en kon hij aan het werk gaan! Want nu kon hij in zijn drama de overwinning op de Ephraïmieten de plaats laten innemen van die op de Ammonieten bij Buchanan. Zodoende kon hij

1 Dit ‘hoorde’ sluit natuurlijk niet uit, dat Vondel de bewuste ‘treflijcke vernuften’ - althans de drie met name genoemden - later ook zelf is gaan bestuderen. Dat hij dit inderdaad gedaan heeft, blijkt reeds uit het feit, dat hij in zijn uiteenzetting vrijwel letterlijk de woorden van Salianus weergeeft, met inbegrip van diens vermelding van Flavius Josephus: ‘Serarius quoque & Arias, censent coortam hanc seditionem [nl. die van de Ephraïmieten] ante quam filia Iephte immolaretur. Ea tamen tota, continenti, narratione superiori capite exposita est, vt semel coepta de filia Iephte narratio non diuideretur, quod à Iosepho quoque factum est’ (Salianus, Annales Ecclesiastici Veteris Testamenti II, cap. XX, pag. 831).

[p. 246]

zijn tragedie laten aanvangen bij de terugkeer van Jefta's dochter uit de bergen, en tòch in grote lijnen de structuur van de Jephthes volgen, tòch een weerslag geven op Buchanans beschrijving van de veldslag, tòch de blijdschap om een overwinning doen omslaan in ontsteltenis en rouw om het onmiddellijk daarop volgende offer. Natuurlijk bleven er nog moeilijkheden genoeg over, waarvoor een oplossing gevonden diende te worden - moeilijkheden die samenhingen met het feit, dat in deze nieuwe situatie zowel Jefta als zijn dochter reeds twee maanden met de gedachte aan het offer vertrouwd waren, zodat er van een onverwachte agnitio geen sprake kon zijn. Hoe Vondel deze problemen opgevangen heeft, zal later aan de orde komen. Voorlopig was het er mij slechts om te doen, aan te tonen dat het begin van zijn Berecht betrekking heeft op de imitatio van Jephthes, die hij in zijn titel had aangekondigd.

Alleen tegen deze achtergrond is de uiteenzetting van Vondel logisch en wordt het duidelijk, waarom de situëring van de overwinning op Ephraïm vóór het offer een oplossing voor hem betekende. Wanneer hij onafhankelijk van Buchanan een tragedie over Jefta had willen schrijven, had dit immers nooit een sleutelprobleem kunnen vormen. Het hief de twee maanden uitstel tussen de beide grote dramatische momenten niet op. Weliswaar kon de tweede terugkeer van Jefta worden uitgebeeld als een parallel van zijn eerste thuiskomst - met inbegrip zelfs van een begroeting van de overwinnaar door zijn dochter -, waardoor een sterke suggestie werd gewekt van het fatale moment. Wij zullen zien, dat Vondel zich deze kans inderdaad niet heeft laten ontglippen, maar daarmee werd toch het moment zèlf niet op het toneel gebracht; met name het verrassings-element en de reactie daarop lieten zich nu eenmaal niet herhalen. En bovendien had zulk een retrospectieve benadering van de eerste ontmoeting ook op een andere manier bereikt kunnen worden, b.v. door een scène waarin Jefta, wachtend op de terugkomst van zijn dochter, in een gesprek met zijn oude vertrouweling (de hofmeester) heel de rampzalige geschiedenis van zijn gelofte, de overwinning op Ammon, de triomfantelijke

[p. 247]

terugkeer en de ontmoeting met zijn kind als het ware opnieuw beleefde. De slag tegen Ephraïm is voor de suggestie van het verleden niet essentiëel - zeker niet in diè mate dat voor iemand als Vondel de mogelijkheid tot het opzetten van een Jefta-drama dáárvan zou hebben kunnen afhangen, als hij zich niet bij voorbaat aan de structuur van Buchanans Jephthes gebonden had.

Een imitatio als hem thans voor ogen stond, had Vondel in zijn dramaturgische loopbaan nog niet eerder beproefd. Wel had hij reeds in een aantal van zijn tragedies klassieke voorbeelden gevolgd, maar dan steeds in kerstenende imitatio, d.w.z. met vervanging van het oorspronkelijke heidense motief door een Christelijke parallel. Ten opzichte van Seneca's Troades had hij dit gedaan in Hierusalem verwoest¹, van het tweede boek der Aeneis in Gysbreght van Aemstel², van Seneca's Phaedra in Joseph in Egypten³, en in enigszins andere zin - meer naar de innerlijke dan naar de uiterlijke parallellie - ten opzichte van Sophocles' Elektra in Gebroeders⁴. In al deze gevallen werd echter de imitatio vanzelf beperkt door de transpositie naar een nieuwe fabula, die bij alle verwantschap in motief toch in een geheel andere sfeer lag, terwijl juist op die andere - Christelijke! - sfeer de volle nadruk werd gelegd. Onder deze omstandigheden was structurele imitatio slechts voor bepaalde scènes mogelijk, en zelfs daar niet zonder de nodige modificaties; daarin lag een natuurlijk tegenwicht tegen het gevaar dat de imitatio tot plagiaat zou ontaarden. Bovendien stond bij een dergelijke kerstenende imitatio de uitkomst van de aemulatio al bij voorbaat vast, ‘overmits de heilige, boven andere geschiedenissen, altijt voor zich brengen een zekere goddelijcke majesteit en aenbiddelijcke eerwaerdigheit, die nergens zoo zeer dan in treurspelen vereischt worden’⁵.

1 Zie Deel I, pag. 86-87.

2 Zie Deel I, pag. 188-195.

3 Zie Deel I, pag. 374-378.

4 Zie Deel I, pag. 269, 274-275, 297-299.

5 Vondel in de Opdracht van Joseph in Dothan (WB IV, pag. 73-74, reg. 20-22). Vgl. J.D.P. Warners, Translatio - imitatio - aemulatio in De Nieuwe Taalgids XLIX (1956), pag. 289-295, L (1957), pag. 82-88 en pag. 193-201.

[p. 248]

Maar ditmaal lag de zaak anders! De Jephthes was zelf reeds een Bijbelse imitatio van Euripides' Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι; om deze overeenkomst te onderstrepen had Buchanan de dochter van Jefta, die in het Boek der Richteren naamloos blijft, Iphis genoemd. Vondel zou in dit geval bij zijn aemulatio dus niet kunnen steunen op zijn automatische voorsprong als Christelijk dichter, maar de strijd moeten voeren met gelijke wapenen. Een tweede en ernstiger handicap was, dat het niet ging om imitatio bij de dramatisering van een parallelle, maar van precies dezelfde geschiedenis. De noodzaak tot wijzigingen in de bouw en uitwerking van geïmiteerde scènes, die bij transpositie naar een andere situatie vanzelf optrad en de dichter voor al te grote afhankelijkheid van zijn voorbeeld behoedde, zou zich dus niet doen gelden. Het was inderdaad een krachtproef, waaraan Vondel zich ging wagen!

Wij mogen er van overtuigd zijn, dat hij dit ten volle besefte. Hij zal stellig niet aan het werk zijn gegaan zonder zich over de moeilijkheden en risico's van zijn plan te hebben laten voorlichten door Vossius, die door zijn geschriften ook na zijn dood (1649) op theoretisch gebied Vondels voornaamste raadsman gebleven was. En Vossius had in 1647 een kleine studie over de imitatio in het licht gegeven (De Imitatione), waarin Vondel alles kon vinden wat hij nodig had.

Vossius begint met onderscheid te maken tussen een kinderlijke navolging, die zich slechts op woorden en woordvormingen richt, en de viriele of volwassene, waarbij het gaat om de eigenlijke kern van het werk¹. Maar belangrijker is zijn tweede onderscheiding: die tussen slaafse en vrijmachtige (ingenua) imitatio. Uiteraard is alleen de laatste een werkelijk dichter waardig. Het gaat er immers niet om, woord voor woord ons voorbeeld te volgen, maar het vreemde te maken tot iets eigens, zodat ‘wat wij ontlenen door zijn nieuwe voorkomen

1 G.J. Vossius, De imitatione, cap. IV, 1: ‘Modus imitationis est duplex: puerilis, & virilis. Priori solùm proponimus exemplum in verbis, sive simplicibus, sive conjunctis. Sed longè ulteriùs se virilis imitatio extendit. Nimirum corpus ipsum effingere oportet’.

[p. 249]

niet meer als een ontlening wordt beschouwd, maar wordt erkend als het onze’¹. Het is verre van gemakkelijk dit te bereiken, vooral wanneer in een bepaald werk in plaats van meerdere voorbeelden slechts één beroemde auteur wordt nagevolgd. Als de imitatio al te duidelijk zichtbaar wordt, gaat zij immers op plagiaat lijken. ‘Daarom is vóór alles nodig, dat wij bij het navolgen van een voorganger hier iets toevoegen, daar iets weglaten, elders iets veranderen, en vrijwel overal voor een andere volgorde, kleur of gesteldheid zorg dragen’². Imitatio moet dan ook niet door iedereen worden bedreven, evenmin als overal en altijd. De beste kans op succes hebben zij, die beschikken over een meer dan gewone aanleg en een door leeftijd en ervaring gerijpt oordeel³. ‘Wie voortdurend in de voetsporen van een ander treedt, kan immers niet vlug en flink genoeg volgen. En het is het kenmerk van de trage geest, altijd een gids nodig te hebben. Hoeveel mooier is het, op de duur met hen, die eerst onze gidsen geweest zijn, te gaan wedijveren - met goede hoop hen te kunnen overtreffen, hetzij in scherpzinnige vinding, hetzij in gelukkige ordening, hetzij in smaakvol taalgebruik of in diepzinnige sententies! Op deze wijze zullen wij zowel onze voorgangers overtreffen als het nageslacht verplichten, door aan de vindingen van die voorgangers uit eigen geest waardevolle elementen toe te voegen’⁴. Het grote voorbeeld van wat zodoende bereikt kan worden,

1 De imitatione, cap. IV, 3: ‘Ingenuam imitationem appello, quando non verbum verbo reddimus; sed sic aliena tractamus, ut non in alterius possessionem irruisse, sed jure nostro venisse, credamur: quaeque aliena sunt, ob dissimilem faciem, non pro alienis habeantur, sed agnoscantur pro nostris’.

2 De imitatione, cap. IV, 4: ‘Quare hîc inprimis est opus, ut illis, quae quis tractarit prior, alia addamus, alia demamus; quaedam mutemur; plerisque alium ordinem, colorem, aut habitum inducamus’.

3 De imitatione, cap. IV, 13: ‘... sic imitationem commendo, ut nec ab omnibus, nec ubique, nec semper requiram. Ac praesertim laxiores dedero habenas iis, quibus ingenium obtigit excellentius, & aetas, atque usus, judicium firmavit’.

4 De imitatione, cap. IV, 13: ‘Nec enim strenuè satis sequitur, qui perpetuò aliena premit vestigia. Et segnis est ingenii, duce semper indigere. Quanto pulchrius, cum iis, quos priùs sequebamur duces, tandem contendere, bonâ spe, posse eos à nobis vinci, vel inveniendi acumine, vel εἰϰονομίας felicitate, vel verborum elegantiâ, aut sententiarum gravitate! Quomodo & priores exsuperabimus, & posteros demerebimur, bona propria addendo priorum inventis’.

[p. 250]

levert Vergilius met zijn navolging van Homerus en andere voorgangers¹.

Vondel heeft deze voorschriften letterlijk opgevolgd. Hij hééft toegevoegd, weggelaten en gewijzigd; hij hééft telkens voor een andere volgorde, een andere kleur en een enigszins afwijkende constellatie gezorgd. En hij hééft daarmee weten te bereiken dat in het algemeen zijn drama als een origineel werk is aanvaard².

Een eerste uitgangspunt voor het aanbrengen van de vereiste variaties vond hij in de kritiek van zijn tijd op de Jephthes. Want hoe groot de bewondering voor Buchanan en de faam van zijn drama ook mochten zijn, men had in allerlei opzichten tegen dit laatste toch ook ernstige bezwaren. Wij zagen reeds, hoe Vossius de manier verwierp waarop Buchanan het probleem van de twee maanden uitstel had opgelost. Daniël Heinsius deed hetzelfde, en om dezelfde reden³. De laatste had trouwens nog meer punten van kritiek. In de betrekkelijk uitvoerige passage, die hij in zijn De tragoediae constitutione (1611) aan de Jephthes wijdt, komt hij zelfs tot de uitspraak dat er nauwelijks een zwakker stuk zou kunnen worden genoemd⁴. In het bijzonder heeft hij bezwaar tegen de wijze waarop Buchanan hier de versvorm hanteert; wanneer men diens versregels met hun veelvuldige enjambementen als proza achter elkaar afdrukt, valt er noch van hun poëtisch noch van hun tragisch karakter meer iets te bespeuren: ‘nam de versibus quis suspicari poterit, quis de cothurno?’⁵. - Verder keurt hij het af, dat Buchanan aan de vrouw van Jefta de naam Storge (στοργή = moederliefde) gegeven heeft: ‘aliud affectus enim, aliud quae afficitur’⁶. Een woord als στοργή kan slechts eigennaam zijn, wanneer men

1 De imitatione, cap. IV, 13: ‘Exemplo fuerit Maro, qui multa feliciùs expressit, quàm illi, quos est secutus’.

2 De enige, mij bekende, uitzondering vindt men bij J.D. Macquet; zie beneden, pag. 252-253.

3 Zie boven, pag. 244, noot 1.

4 D. Heinsius, De tragoediae constitutione, cap. XVI (in de door mij gebruikte editie van 1643: cap. XVII, pag. 201): ‘... hujus autem Iephte humilius vix quicquam dici potest’.

5 De trag. const., cap. XVI (1643: XVII, pag. 202).

6 De trag. const., cap. XVI (1643: XVII, pag. 205).

[p. 251]

daarmee een personificatie van het abstracte begrip wil aanduiden. En dat is bij Buchanan niet het geval; daarom had hij hier στέργουσα, Stergusa (= de kinderlievende) als naam moeten gebruiken. - Ook de naam Iphis acht Heinsius weinig gelukkig. Want zo heet bij Ovidius een meisje met Lesbische neigingen (Metamorphosen IX, vs. 669-797); deze associatie maakt de naam onbruikbaar voor een maagd die aan God werd toegewijd. Bovendien betekent Iphis ‘snel, sterk’, wat evenmin bij de dochter van Jefta past. Buchanan had haar dan ook veel beter met een Hebreeuws woord Jechida (= unica: enig kind) kunnen noemen! - En dan is er de vriend van Jefta, die aangeduid wordt als Symmachus, dat hier krijgsmakker moet betekenen. Dat is evenwel een verkeerd gebruik van het woord, want σύμμαχοι doelt niet op krijgsmakkers, maar op bondgenoten of vreemde hulptroepen. - Een scherpe opmerking over Buchanans andere Bijbelse tragedie, de Baptistes sive calumnia (1577), richt zich indirect eveneens tegen de Jephthes. Heinsius neemt het Buchanan namelijk zeer kwalijk, dat hij de Baptistes liet beginnen met een proloog die door een afzonderlijke proloogspreker wordt uitgesproken. Dat is op zijn plaats in een comedie, maar niet in een tragedie, waar de proloog in de mond dient te worden gelegd van een der eigenlijke dramatis personae¹. Mede door deze manier van doen maakt Buchanan de Baptistes tot een tweeslachtig onding, een ‘treurige comedie’². Maar ook in de Jephthes komt een dergelijke proloogspreker voor! Weliswaar wordt hij daar nader aangeduid als ‘Angelus prologus’, maar in het drama zelf treedt deze Engel verder niet op, zodat hij niet beschouwd kan worden als ‘vna è personis’ en dus mede onder het afwijzende oordeel van Heinsius valt.

1 Vgl. hierover G.J. Vossius, Inst. Poëticae, Lib. II, cap. XV, 2: ‘Prologum (eâ quidem significatione, quâ usurpant Latini) tragoedia non agnoscit. Caussa ejus est, quia simulac nomen tragoediae auditur, notum est argumentum; contrà quàm in comoedia sit .... Graeci quidem in tragoedia prologum agnoscunt: sed illis prologus est una è personis’.

2 De trag. const., cap. XVI (1643: XVII, pag. 209): ‘Iam Baptistes infra censuram est. Tristis enim Comoedia. Et ignarus hoc faterur; cum Terentianum Prologum praefigit. In tragoedia enim vna è personis est Prologus’.

[p. 252]

De kritiek van Heinsius is typerend voor de formele - om niet te zeggen: formalistische - wijze waarop bij de beoordeling van een drama de normen werden gehanteerd en afwijking daarvan, ook op detailpunten, de auteur zwaar werd aangerekend. Ik heb die kritiek dan ook niet alleen uitvoerig weergegeven, omdat Vondel er ernstig rekening mee blijkt te hebben gehouden¹, maar ook om de sfeer aan te duiden, waarin hij zich bij de overweging van zijn variaties te bewegen had.

De verhouding tussen Vondels Jeptha en Buchanans Jephthes is reeds verschillende malen aan de orde gesteld. Het eerst werd dit gedaan door de Zierikzeese geneesheer en burgemeester Jan Daniël Macquet (1731-1798), in een studie Over den Jeftha van Vondel, die werd opgenomen in het tweede deel van zijn anoniem uitgegeven, driedelige Proeven van dichtkundige letteroefeningen². Macquet blijkt aan de ene kant nog dicht genoeg bij de tijd van Vondel te staan om het imitatio-karakter van de Jeptha te onderkennen; anderzijds echter is hij - na de Querelle des anciens et des modernes en de Poëtenoorlog (1713-1716) - reeds te ‘modern’ om dit niet te betreuren als een gebrek aan originaliteit. Op pag. 50 merkt hij op:

Het zoude mooglijk voor onzen Dichter tot meer eer gestrekt hebben, indien dit Treurspel een origineel stuk was; doch dit kan men niet zeggen, alzoo er buiten twijfel veel in overgenomen is uit den Jeftha van Buchanan, die in het Latijn deze stof behandelde, en wien Vondel heeft gekend.

In de daarop volgende, vrij uitvoerige vergelijking van de beide stukken wijst hij overigens niet alleen ontleningen aan, maar ook verbeteringen die Vondel al imiterend heeft aangebracht. Macquet blijkt dus wel degelijk oog te hebben voor het aemulerende karakter van diens navolging. In zijn slotconclusie lijkt zelfs nog iets van Vossius' beschouwingen over de imitatio door te klinken:

1 In zijn Berecht noemt hij uitdrukkelijk ook Heinsius onder de door hem bestudeerde theoretici (WB VIII, pag. 778, reg. 164).

2 Utrecht 1783. De bewuste studie op pag. 37-63.

[p. 253]

De zwakke redenen tussen den Wetgeleerden en Jeftha zijn alleen uit Buchanan zonder veel oordeel gevolgd. Alle de andere navolgingen zijn met veel verstand verbeeterd, en doen onzen dichter eer aen, die, schoon hij niet origineel kan genoemd worden in dit Treurspel, echter zijn voorganger merkelijk verbeterd en veel schoner stuk heeft gegeven. Zulke navolgingen zijn zoo goed als origineele vindingen (pag. 62-63).

Ruim honderd jaar later, in 1887, werd de verhouding tussen Vondel en Buchanan opnieuw, zij het min of meer terloops, aan de orde gesteld door L. Simons in zijn baanbrekende studie over Vondels Jeftha¹. Doordat hij het imitatio-karakter van dit drama niet meer onderkent, komt Simons er onwillekeurig toe de originaliteit van Vondel in bescherming te nemen door de nadruk te leggen op ‘menig belangrijk verschilpunt’, dat er ‘bij veel onmiskenbare overeenkomst, die bewijst dat Vondel Buchanan met ijver geraadpleegd heeft’, toch ook is; ‘als een dichter een tooneel ten deele navolgt, dan hebben wij 't recht de afwijkingen te beschouwen als opzettelijk gemaakt, met een bepaalde bedoeling’². Inderdaad, maar met dien verstande dat óók deze afwijkingen deel uitmaken van de imitatio, zodat er geen sprake is van twee verschillende of zelfs tegenstrijdige tendenzen. Het misverstand op dit laatste punt in Simons' beschouwingen heeft de sindsdien dominerende opvatting voorbereid, als zou Vondel in de Jeptha origineel mogen heten ondanks zijn ontleningen aan Buchanan. Men vindt ze in principe zowel bij Kaakebeen³ als bij A.J. de Jong⁴ en Noë⁵ terug, terwijl zij

1 In 1911 opgenomen in: L. Simons, Studies en Lezingen (Amsterdam z.j.), pag. 186-233.

2 L. Simons, Stud. en Lez., pag. 207.

3 Vondels Jeptha of offerbelofte, uitgegeven door C.G. Kaakebeen (Klassiek Letterkundig Pantheon), derde druk (Zutphen z.j. [1920]).

4 Vondels Jeptha of Offerbelofte, uitgegeven door Dr. A.J. de Jong (Klassiek Letterkundig Pantheon; Zutphen z.j. [1941]). De doorwrochte Inleiding bij deze uitgave geeft een uitstekend overzicht van de problemen die samenhangen met het Jeftamotief in het algemeen en met Vondels drama in het bijzonder.

5 Vondels Jefta of offerbelofte, uitgegeven door Dr. J. Noë S.J. (Amsterdam-Antwerpen-Leopoldstad 1955). Noë's Inleiding kenmerkt zich door de indringende wijze, waarop hij de door Vondel in zijn Berecht vermelde regels vergelijkt met de theorie van het klassicisme, zoals deze getekend wordt door R. Bray, La formation de la doctrine classique en France (Parijs 1927; herdruk 1951).

[p. 254]

door het comparatistische werk van Sypherd ook naar het buitenland doordrong¹. Bomhoff trok er de conclusie uit, dat het onderzoek naar de voorbeelden van Jeptha ‘tot beter verstaan van het kunstwerk heel weinig heeft bijgedragen en dat het de juiste waardering voor Vondels werk licht in gevaar brengt’². De onjuistheid van de premisse zou moeilijk duidelijker kunnen blijken dan uit deze conclusie. Want een juiste waardering van de Jeptha wordt eerst mogelijk, wanneer wij dit drama onderkennen als wat het bedoelde te zijn: een imitatio van de Jephthes, maar - naar Vossius' woord - een ‘imitatio ingenua’. De originaliteit van de dichter openbaart zich niet ondanks, maar juist in zijn ontlening, waarbij hij er in slaagde ‘het vreemde te maken tot iets eigens’.

Onder de onderzoekingen naar de verhouding Jeptha - Jephthes komt een aparte en eervolle plaats toe aan de enkele bladzijden, die G. Kalff in 1894 aan Vondel en Buchanan gewijd heeft in zijn uitgebreide studie over de Bronnen van Vondels werken³. Hoewel ook hij het imitatio-karakter van de Jeptha niet heeft gezien⁴, is hij toch de enige geweest die - veel uitvoeriger dan Macquet - systematisch heeft aangegeven wàt er eigenlijk door Vondel aan de Jephthes werd ontleend; in verband met de vervanging van de naam Storge door Filopaie verwijst hij zelfs reeds naar de kritiek van Heinsius op Buchanan in De tragoediae constitutione. Het is dan ook onbegrijpelijk, dat met uitzondering van Kaakebeen de latere commentatoren dit waardevolle overzicht blijkbaar over het hoofd hebben gezien.

1 W.O. Sypherd, Jephthah and his Daughter, pag. 20: ‘Vondel's indebtedness to Buchanan was if anything more profound than that of Marca, but even so it does not go so far as to minimize the originality of the Dutch poet and dramatist’. Een noot hierbij verwijst naar Simons en Kaakebeen.

2 J.G. Bomhoff, Bijdrage tot de waardering van Vondels drama, diss. Leiden (Amsterdam 1950), pag. 102.

3 G. Kalff, Bronnen van Vondels werken, in Oud-Holland XII (1894), pag. 26-56; de bewuste paragraaf op pag. 47-51.

4 Vgl. de volgende formuleringen: ‘... dan zien wij dat Vondel wel het een en ander aan zijn voorganger heeft ontleend’ (pag. 48); ‘enkele passages en verzen van Jephthes hebben Vondel blijkbaar voor den geest gestaan, toen hij zijnen Jeptha dichtte’ (pag. 49).

[p. 255]

- Typerend voor Kalffs instelling is, dat hij veel minder aandacht besteedt aan de ontlening van personen (met de daarbij behorende motieven)¹ dan aan de navolging van bepaalde ‘passages en verzen’². In werkelijkheid hebben de nagevolgde versregels slechts beperkte betekenis; zij vormen een doorlopende hulde aan het dichterschap van Buchanan³, terwijl zij bovendien de herinnering aan het verband met diens drama

1 Kalff noemt in dit verband: de titel; de naam Iphis; Storge → Filopaie; Symmachus → Hofmeester (met ongeveer dezelfde rol); Sacerdos → Hofpriester + Wetgeleerde; ‘de droevige taak: Iphis' moeder in te lichten, die Buchanan aan het koor [lees: aan de Nuncius] had opgedragen, laat Vondel den Hofpriester vervullen’.

2 De door Kalff aangewezen overeenkomsten zijn de volgende:

Jephthes, vs. 291 vv.	Jeptha, vs. 243 vv.
Jephthes, vs. 303 vv.	Jeptha, vs. 255 vv.
Jephthes, vs. 495 vv.	Jeptha, vs. 579 vv.
Jephthes, vs. 525	Jeptha, vs. 844
Jephthes, vs. 569	Jeptha, vs. 671
Jephthes, vs. 744 v.	Jeptha, vs. 842 v.
Jephthes, vs. 759	Jeptha, vs. 945
Jephthes, vs. 767 vv.	Jeptha, vs. 953 vv.
Jephthes, vs. 842 vv.	Jeptha, vs. 1695 vv.
Jephthes, vs. 856 vv.	Jeptha, vs. 1725 vv.
Jephthes, vs. 867 vv.	Jeptha, vs. 1020 vv.
Jephthes, vs. 895 vv.	Jeptha, vs. 1053 vv.
Jephthes, vs. 904	Jeptha, vs. 1071
Jephthes, vs. 920	Jeptha, vs. 1042
Jephthes, vs. 953 vv.	Jeptha, vs. 1066 vv.
Jephthes, vs. 1126 vv.	Jeptha, vs. 870, 1945
Jephthes, vs. 1166 vv.	Jeptha, vs. 1864 vv.
Jephthes, vs. 1323 vv.	Jeptha, vs. 1602 vv.
Jephthes, vs. 1331 vv.	Jeptha, vs. 1683 vv.

Deze lijst blijkt voor uitbreiding vatbaar. In de Inleiding op Jeptha-de Jong wijst A.J. de Jong de volgende overeenkomsten aan, die bij Kalff niet voorkomen:

Jephthes, vs. 130-135	Jeptha, vs. 7-9
Jephthes, vs. 271-273	Jeptha, vs. 186-188
Jephthes, vs. 628 vv.	Jeptha, vs. 745 vv.

3 Vgl. b.v. de mededeling van Geeraardt Brandt over Vondels contact met Antonides van der Goes: ‘Hier toe gaf het treurspel van Zungchin d'eerste aanleiding. Vondel hier meê bezigh, verstondt dat Antonides de zelve treurstof onder handen hadde, ging hem hier op bezoeken, las zyn werk, en ziende dat de Keizer in 't begin dees taal voerde,

Wie plantte in Tartarye een bosch van veltstandaarden,

zeide strax, Ik zal, om den jongen Dichter aan te moedigen, deeze spreekwyze ontleenen, en in myn treurspel gebruiken: gelyk hy deede met deeze woorden der Priesteren, in den rey, na 't eerste bedrijf, noch te lezen,

De vyandt magh vry bosschen planten
Van veldstandaarden.’

(Geeraardt Brandt, Het Leven van Joost van den Vondel, ed. P. Leendertz Jr., 's-Gravenhage 1932, pag. 64).

[p. 256]

levendig houden. Maar de eigenlijke imitatio en aemulatio voltrekt zich, vrijwel los van dergelijke ontleningen, op het terrein van de dramatische motieven en van de dramatische structuur.

De motieven hangen nauw samen met de optredende personen. Daarom is het van betekenis, dat Vondel - zoals Kalff, en in diens voetspoor Kaakebeen, reeds hebben opgemerkt - deze vrijwel integraal van Buchanan overneemt. Bij beiden is de volgorde in de lijst der ‘Personae’ en ‘Spreeckende Personaedjen’ die van de opkomst der verschillende figuren¹; om de vergelijking gemakkelijker te maken heb ik echter in het volgende overzicht de volgorde van Vondel in overeenstemming gebracht met die van zijn voorganger.

Personae	Spreeckende Personaedjen^2
Angelus prologus		- -
Storge mater	=	Filopaie, Jepthaes gemaelin
Iphis filia	=	Ifis, Jeptha's dochter
Chorus indigenarum puellarum	=	Rey van Maeghden
Iephthes imperator	=	Jeptha. De lantvooght, rechter, en veltheer
Symmachus amicus	→	Hofmeester, eerste raet
Sacerdos	→	{ Hofpriester { Wetgeleerde
Nuncius	→	Slotvooght

Waarom Vondel de ‘Angelus prologus’ niet overnam, is na de kritiek van Heinsius op de proloog van Buchanans Baptistes zonder meer duidelijk³. Door de rol van de Sacerdos te verdelen over twee personen - Hofpriester en Levitische Wetgeleerde - verkreeg hij toch weer hetzelfde totaal als zijn voorganger, terwijl deze verdubbeling van de Sacerdos bovendien de principiële betekenis van diens conflict met Jefta onderstreepte. - Eveneens op grond van de kritiek van Heinsius verwierp Vondel de naam Storge. In plaats van het voorgestelde

1 Alleen plaatst Buchanan de Nuncius als onpersoonlijke figuur achteraan.

2 WB VIII, pag. 780.

3 Zie ook hierboven, noot 1 op pag. 251.

[p. 257]

Stergusa koos hij evenwel ‘het door hem gesmede Grieksche woord Filopaie’¹, dat geheel dezelfde betekenis heeft: de kinderlievende. Naar de reden voor deze afwijking van Heinsius kunnen wij slechts gissen; wellicht vreesde Vondel dat de naam ‘Stergusa’ door oppervlakkige kenners van het Grieks niet naar zijn betekenis zou worden begrepen, en gaf hij daarom de voorkeur aan het veel doorzichtiger ‘Filopaie’, ondanks het bezwaar dat deze naam ‘meer Grieksch klinkt dan is’². - Daarentegen volgde hij Heinsius niet in diens kritiek op de naam Iphis. Blijkbaar woog voor hem de parallellie met Iphigeneia³ zwaarder dan de associatie met de Kretensische Iphis uit het negende boek van de Metamorphosen. - Heinsius' bezwaar tegen het onjuiste gebruik van ‘Symmachus’ in de betekenis van strijdmakker zou bij vertaling van dit woord vanzelf zijn ondervangen. Desondanks vervangt Vondel deze leeftijdgenoot van Jefta door een veel oudere figuur⁴, in wie wij de παιδαγωγός (in Latijnse vertalingen weergegeven met: Senex) uit de Griekse tragedie herkennen. Naar ik meen, moeten wij deze verandering in de eerste plaats op rekening stellen van de noodzaak tot variatie bij de imitatio, maar bovendien bereikte Vondel daarmee, dat door diens hoge leeftijd de raadgevingen van deze figuur aan kracht en klem winnen, waardoor de op Jefta uitgeoefende aandrang om van het offer af te zien meer nadruk kreeg dan bij Buchanan. Deze verandering heeft dus eenzelfde effect als de verdubbeling van de Sacerdos-figuur. - De Nuncius tenslotte kreeg een concreter gestalte in de persoon van de Slotvooght⁵, die buitendien niet alleen beter past bij de vertrou-

1 Aldus Kaakebeen, Jeptha-Kaakebeen, pag. XVI.

2 G. Kalff, Bronnen van V.'s werken, pag. 48.

3 Dat deze parallellie Vondel inderdaad voor ogen stond, blijkt uit zijn sonnet van 1615 op Abraham de Koningh's Iephthahs ende zijn Eenighe Dochters trevr-spel (WB I, pag. 472).

4 In het Berecht heet het: ‘De hofmeester toont zich, naer den eisch van een weereltlijck raetsheer, en zijnen hoogen ouderdom, nadachtigh, en omzichtigh in beleit, en raetgeven’ (WB VIII, pag. 776, reg. 104-106).

5 Vervanging van de onpersoonlijke ‘bode’ door een concreter figuur vinden wij bij Vondel trouwens reeds in Gebroeders (V-a: Levyten), Peter en Pauwels (V-b: Petronel; V-c: Plautil), Maria Stuart (V-a: Burgon), Lucifer (V-a: Uriël) en Salmoneus (III-a, V-a, V-c: de Pisaners).

[p. 258]

wenstaak welke Jefta bij Vondel aan de boodschapper der overwinning heeft opgedragen (nl. het weglokken van Filopaie), maar tevens naar zijn uiterlijke verschijning het ontbreken van de Symmachus compenseert.

Ook in de structuur van zijn drama volgt Vondel de Jephthes vrijwel op de voet. Weliswaar had Buchanan, naar Grieks voorbeeld, zijn tragedie niet in bedrijven verdeeld - zijn spel bestaat uit een proloog en zeven scènes die telkens door een reizang van elkaar gescheiden worden -, terwijl Vondel dit op grond van de later algemeen aanvaarde regel van Horatius¹ wèl doet, maar dit blijkt geen bezwaar voor een nauwe aansluiting. Dat moge nader blijken uit het volgende overzicht, waarin ik uitga van de Jephthes en slechts dié scènes uit de Jeptha opneem, die daar rechtstreeks bij aansluiten.

Buchanan	Vondel
Proloog. Een Engel zet uiteen, dat God juist de verstoten bastaard Jefta tot redder van Zijn volk heeft uitverkoren om te voorkomen dat dit aan eigen kracht en dapperheid de verlossing zou toeschrijven, die door de hand van God was bewerkt. Maar ook Jefta mag zich niet op de overwinning gaan verhovaardigen; daarom zal hij overstelpt worden door een huiselijke ramp, als gevolg van zijn gelofte vóór de slag.	-
Scène 1. Storge voelt zich verontrust door een onheilspellende droom, die zij aan haar dochter vertelt. Tevergeefs tracht Iphis haar te bemoedigen met een beroep op de ijdelheid van dromen en op de verwachte terugkeer van Jefta, wiens overwinning blijkbaar reeds bij geruchte bekend is.	I-a. Hoewel verder de gehele situatie anders is, heeft ook hier het gerucht van Jefta s overwinning (op Ephraïm!) de zijnen reeds bereikt (vs. 1). De onheilsdroom van Storge vindt min of meer een equivalent in de pogingen van de Hofmeester de overmatige blijdschap van Filopaie te temperen door vaag te doelen op het leed, dat haar in haar dochter wacht.

1 Horatius, De arte poëtica, vs. 189-190: ‘neve minor neu sit quinto productior actu // fabula, quae posci volt et spectanda reponi’.

[p. 259]

1e koor. De Rey smeekt God om verlossing van het juk der Ammonieten.	-
Scène 2. De Nuncius brengt het definitieve bericht van Jefta's overwinning op de Ammonieten, en doet aan Storge, Iphis en de Rey het verhaal van de slag.	I-b. De Slotvooght brengt het definitieve bericht van Jefta's overwinning op de Ephraïmieten, en doet aan Filopaie en de Hofmeester het verhaal van de slag.
2e koor. De Rey geeft uiting aan zijn vreugde en zijn dankbaarheid jegens God, die de trots van de Ammonieten gebroken heeft. Hij eindigt met een opwekking tot de Hebreeuwse vrouwen om zich feestelijk te tooien en zorg te dragen voor de offeranden.	I-c. De Rey van Maeghden, die zo juist met Ifis uit de bergen is teruggekeerd, herinnert er aan, dat God de trots van de Ammonieten gebroken heeft. De offerande daarvoor moet nog gebracht worden, en Ifis is bereid het offerlam te zijn.
Scène 3-a. Jefta komt op, blijkbaar vergezeld door zijn vriend Symmachus. Hij dankt God voor de overwinning en herhaalt nogmaals zijn gelofte.	II-b. Jefta komt op, blijkbaar vergezeld door zijn Heirmeester (vs. 529). Hij haalt de herinnering op aan zijn terugkeer na de overwinning op Ammon en aan de noodlottige begroeting door zijn dochter.
Scène 3-b. Gevolgd door haar stoet van maagden (de Rey) komt Iphis haar vader als overwinnaar begroeten. Ontsteld wendt deze het hoofd af. Als Iphis hem naar de reden daarvan vraagt, ontwijkt hij een rechtstreeks antwoord, waardoor zij gaat menen dat men haar bij haar vader belasterd heeft en deze op grond daarvan ontstemd op haar is. Symmachus troost en bemoedigt haar: laat zij naar binnen gaan; dan zal hij trachten te weten te komen wat de oorzaak van Jefta's houding is, en haar daarvan dadelijk op de hoogte stellen.	II-c. Gevolgd door haar stoet van maagden (de Rey) komt Ifis ook ditmaal haar vader als overwinnaar begroeten. Zijn ontroering is zó groot, dat zij haar laatste verzoek (nog éénmaal haar moeder te mogen ontmoeten) niet durft uitspreken en er slechts vaag op doelt. De Hofmeester troost en bemoedigt haar: laten vader en dochter naar binnen gaan: ‘Wat billijck is, wort niet uw bede ontzeit’ (vs. 717).
3e koor. De Rey wenst Symmachus succes toe bij zijn pogingen, en hekelt de laster.	-

[p. 260]

Scène 4. Ook tegenover Symmachus ontwijkt Jefta aanvankelijk een rechtstreeks antwoord. Maar tenslotte komt toch de vreselijke waarheid over zijn lippen: de vervulling van zijn gelofte betekent dat hij zijn dochter moet offeren. Symmachus vermaant hem tot nadere overweging en tot overleg met zijn vrienden. Jefta ziet daar echter weinig heil in: de negatieve uitkomst daarvan staat immers reeds bij voorbaat vast. De Rey steunt het advies van Symmachus.	III-a. Jefta en de Hofmeester zijn in gesprek over het offeren van Ifis. Ondanks zijn onduldbaar verdriet kent Jefta geen aarzeling. De Hofmeester vermaant hem tot nadere overweging en tot overleg met de priester. Jefta ziet daar weinig heil in, maar besluit toch de priester en de wetgeleerde te raadplegen.
4e koor. De Rey geeft uiting aan zijn voornemen Storge en Iphis op de hoogte te stellen, beklaagt het droevige lot van de laatste, en weidt uit over de onbestendigheid van het geluk.	II-d. In de eerste Tegenzang weid de Rey uit over de onbestendigheid van het lot.
Scène 5. De Sacerdos, blijkbaar door Symmachus reeds op de hoogte gesteld, wijst categorisch de voltrekking van het offer af. Jefta laat zich echter niet door hem overtuigen. Hij wijst op het voorbeeld van Abraham, die op Gods bevel Isaäc moest offeren. Tenslotte verwijt hij de Sacerdos diens spitsvondigheid in het vinden van een middel om God tekort te doen; hij zelf geeft de voorkeur aan ‘de dwaze en simpele waarheid boven schoonschijnende, maar in wezen goddeloze wijsheid’^1.	III-b. De Hofpriester en de Wetgeleerde, blijkbaar door de Hofmeester reeds op de hoogte gesteld, wijzen categorisch de voltrekking van het offer af. Jefta laat zich echter niet door hen overtuigen. Hij wijst op het voorbeeld van Abraham, die op Gods bevel Isaäc moest offeren, en weigert de zaak aan de aertspriester voor te leggen. Het offer kan en mag niet meer worden uitgesteld.
5e koor. De Rey bezingt de wisselvalligheid van het leven en het lot der mensen.	(Vgl. de weerslag op het 4e koor in de eerste Tegenzang van II-d)

1 Jephthes, scène 5, vs. 213-214:

Ego veritatem malo stultam & simplicem,
Quàm splendidam fuco impiam sapientiam.

[p. 261]

Scène 6. Door de Rey gewaarschuwd (zie 4e koor), snellen Storge en Iphis toe. Heftig verwijt Storge haar man zijn onmenselijkheid en bezweert hem van zijn voornemen af te zien. Iphis, die nog altijd meent dat haar vader ontstemd op haar is en die daaraan zijn besluit toeschrijft, smeekt hem zijn harde houding jegens haar te laten varen of haar te zeggen wat zij misdaan heeft; dan zal het haar lichter vallen de straf daarvoor te dragen. Diep ontroerd spreekt Jefta haar van alle schuld vrij; hij zelf is de enige schuldige, door de onvoorzichtigheid van zijn misdadige gelofte (‘votis nefandis’). Gerustgesteld ten aanzien van zijn liefde, aanvaardt Iphis haar lot. Van enig uitstel wil zij niet weten. Zij troost haar moeder en haar vader, neemt afscheid van haar ouderlijk huis, en gaat - gevolgd door Jefta - naar binnen om te sterven.	IV-a. In een laatste gesprek met zijn dochter verwijt Jefta zichzelf, dat zij sterven moet door zijn schuld, maar Ifis troost en bemoedigt hem. Zij heeft een laatste gedachte voor haar moeder, neemt afscheid van haar vriendinnen en van het ‘vaderlijck palais’, ontvangt geknield de zegen van de Hofpriester, en gaat - gevolgd door Jefta - naar binnen om te sterven. (Vgl. ook II-c, vs. 623-654: bij de ontmoeting met haar vader vraagt Ifis hem, of zij schuldig is aan zijn ellende en verdriet. En Jefta antwoordt: ‘Ick houde u vry. uw vader draeght de schult’ (vs. 630).
6e koor. De Rey zingt de lof van Iphis en voorspelt haar een blijvende roem.	IV-b. De Rey zingt de lof van Ifis, die in offervaardigheid zelfs Isaäc overtreft, en voorspelt haar een blijvende roem.
Scène 7. De Nuncius verhaalt aan Storge, hoe moedig en gelovig Iphis gestorven is. Storge beweent haar dochter.	V-c. Als Filopaie terugkeert, is het offer reeds volbracht. Uitzinnig van verdriet verwijt zij haar (afwezige) man zijn onmenselijkheid (vgl. hierboven, Jephthes, scène 6). Eerst na een bezwijming wordt haar houding gelatener. Met de ‘dootbus’ van Ifis in de handen beweent zij haar dochter.

Uit het bovenstaande overzicht valt af te lezen, dat Vondel niet alleen nauwkeurig de grote lijn van Buchanans drama volgt, maar bovendien gezorgd heeft voor aansluiting bij elk van diens zeven scènes en, voor zover mogelijk, bij de koren.

[p. 262]

Doordat hij Filopaie in een geheel andere situatie plaatst dan Buchanan het Storge had gedaan, kon de parallellie met de eerste en de zevende scène van Jephthes slechts een enkel detail betreffen, maar dit maakt het voorkomen daarvan des te opmerkelijker. Dat van de koren de eerste en de derde zang ongebruikt werden gelaten, ligt voor de hand. Het motief van de eerste rei - een gebed om verlossing van het juk der Ammonieten - had in de situatie bij Vondel, twee maanden na hun vernietiging, geen enkele zin meer, terwijl transpositie op de Ephraïmmers niet mogelijk was omdat dezen niet als onderdrukkers konden worden voorgesteld. De hekeling van de laster in Buchanans derde koorzang houdt verband met het feit dat Iphis de vreemde houding van haar vader bij de fatale ontmoeting toeschrijft aan verstoordheid, veroorzaakt door lasterpraatjes over haar; bij Vondel kon er, na Ifis' terugkeer uit de bergen, van misverstand tussen vader en dochter geen sprake meer zijn, zodat ook de desbetreffende rei diende te vervallen.

Zoals wij reeds gezien hebben, zijn bij een imitatio de afwijkingen niet minder belangrijk dan de overeenkomsten. Het is daarom nodig, in aansluiting bij het bovenstaande óók de voornaamste verschillen tussen de Jephthes en de Jeptha aan te geven, en na te gaan of Vondel bepaalde redenen kan hebben gehad om de vereiste variatio juist op deze punten en op deze wijze aan te brengen.

De afwijkingen ten opzichte van Buchanan, die het meest de structuur en de strekking van Vondels drama bepalen en daaraan een eigen karakter verlenen, zijn drie in getal: 1. de vervanging van de overwinning op de Ammonieten door die op de Ephraïmmers; 2. het weglokken van Filopaie vóór het offer, zodat zij geen invloed kan uitoefenen op de loop der gebeurtenissen en bij haar terugkeer voor een voldongen feit wordt gesteld - terwijl bij Buchanan Storge zich heftig tegen de beslissing van Jefta verzet; 3. de interpretatie, motivering en beoordeling van Jefta's daad.

Voor de eerste wijziging hebben wij de verklaring reeds in

[p. 263]

het Berecht leren kennen. Vondel wil daarmee de ‘fout’ herstellen, die Buchanan gemaakt had door het verwaarlozen van de twee maanden uitstel vóór de voltrekking van het offer¹.

Het tweede punt - de weglokking van Filopaie - stelt ons voor veel grotere moeilijkheden, omdat elk concreet uitgangspunt voor een verklaring hier ontbreekt. Noch in de kritiek van Heinsius en Vossius op Buchanan, noch in de Jefta-commentaren van de door Vondel geraadpleegde theologen is iets te vinden, waaruit begrepen zou kunnen worden waarom deze meende Filopaie buiten het geheim en het gewetensconflict van Jefta te moeten houden en haar ter wille daarvan, na haar optreden in het eerste bedrijf, van het toneel te moeten weren tot na de voltrekking van het offer. Van Lennep, en anderen na hem, hebben het Vondel zwaar aangerekend, dat op deze manier de moeder van Ifis buiten de eigenlijke handeling staat: ‘zy is in 't kort een hors d'oeuvre in 't stuk’². De laatste jaren heeft de dichter op dit punt echter verdedigers gevonden. De Jong ziet in de onoprechtheid van Jefta tegenover zijn vrouw een bewijs van zwakte, waardoor de latere bekering wordt voorbereid³. Bomhoff meent dat Vondel ‘met grote tact’ de confrontatie van Jefta met Filopaie uit de weg is gegaan: ‘immers, de afloop stond vast, maar hoe had Vondel in dit geestelijk duel de eerbied voor zijn heilige held kunnen ophouden? .... Jefta ware uit dit debat verslagen en onwaardig te voorschijn gekomen’⁴. Noë tenslotte verklaart Vondels oplossing - die hij overigens zwak acht - als een bewuste keuze ‘tussen een toneel van moederlijke passie in botsing met vaderlijke koppigheid, en een toneel van enkel gepassioneerde redenering’ (namelijk de priester-scène); de aanwezigheid van Filopaie zou ‘een meer bezadigd overleg, de zuivere oplossing van een gewetensvraag’ onmogelijk gemaakt hebben⁵. Ik be-

1 Zie boven, pag. 244-246.

2 De Werken van Vondel, in verband gebracht met zijn leven, en voorzien van verklaring en aanteekeningen door Mr. J. van Lennep, Deel VIII (Amsterdam 1863), pag. 82-83; het citaat op pag. 82.

3 Jeptha-de Jong, pag. 26.

4 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 98.

5 Jefta-Noë, pag. 13.

[p. 264]

schouw deze laatste zienswijze als de meest overtuigende van de drie, omdat zij het meest op een formele overweging berust; wij hebben reeds gezien, hoezeer Vondel bij de constitutio fabulae van zijn model-tragedie met formele regels rekening hield. Ik geloof echter, dat het mogelijk is deze grondslag te verbreden en te verstevigen door ook Buchanans drama en de Bijbelversie bij onze beschouwingen te betrekken, al ben ik er mij natuurlijk van bewust dat het resultaat slechts een hypothese kan zijn. Met deze erkenning zou ik de overwegingen van Vondel, verdeeld over vijf punten, ongeveer als volgt willen reconstrueren:

1.

In een imitatio van de Jephthes kon de figuur van Storge - zelf weer de equivalent van Klytaimnestra in Euripides' Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι - natuurlijk niet worden gemist. Maar wèl kon, ja moest, de imitator trachten van deze figuur een beter gebruik te maken dan zijn voorganger had gedaan. En ten opzichte van het optreden van Storge viel er inderdaad het een en ander aan te merken. Buchanan laat haar, nadat zij in scène 2 het verhaal van Jefta's overwinning op de Ammonieten heeft aangehoord, met Iphis van het toneel verdwijnen. Als in de daarop volgende scène Jefta terugkeert, wordt hij dadelijk door Iphis als overwinnaar verwelkomd. Maar Storge laat zich niet zien; in plaats van haar man tegemoet te snellen, blijft zij achter de schermen. Ook als Iphis, teleurgesteld en verschrikt door de vermeende verstoordheid van haar vader, naar binnen gaat - waar zij verondersteld moet worden haar leed bij haar moeder uit te klagen -, blijkt dit voor Storge geen aanleiding een ontmoeting met haar man te zoeken. Heel het overleg van Jefta met Symmachus en met de Sacerdos vindt plaats zonder enig blijk dat man en vrouw prijs stellen op contact met elkaar. Eerst nadat de Rey haar en Iphis het verschrikkelijk geheim van Jefta's gelofte heeft onthuld, komt zij - in scène 6 - met haar dochter naar buiten stormen om zich tegen het offer te verzetten. Moet deze lange en door niets gemotiveerde

[p. 265]

afzijdigheid van Jefta's vrouw, op het moment dat haar man triumferend terugkeert van een uiterst hachelijke veldtocht, niet als onwaarschijnlijk worden beschouwd? Zo ja - en een ander antwoord lijkt nauwelijks mogelijk - dan had Buchanan hier niet voldoende rekening gehouden met de regel van de verisimilitas, waarop alle theoretici zo sterk de nadruk legden. En dan volgde daaruit, dat Vondel moest trachten in zijn model-tragedie deze fout te herstellen door het optreden van Storge (bij hem: Filopaie) waarschijnlijker en dus beter te maken.

2.

Intussen is de figuur van Storge uitsluitend een vinding van Buchanan; in het Boek der Richteren wordt met geen woord over de vrouw van Jefta gerept. In hoeverre is het verenigbaar met de eerbied voor de Bijbel en met de vereiste ‘spaerzaemheit’ ten opzichte van ‘'t geen Gods boeck niet zeit’^1, haar desondanks een belangrijke rol te doen spelen? Natuurlijk kan men daarop antwoorden, dat haar aanwezigheid stilzwijgend door de Bijbel wordt verondersteld, evenals die van Symmachus en de Sacerdos. Maar er is tussen de beide laatsten en haar toch wel een groot verschil! Dat Jefta vóór het offer met anderen over zijn plan heeft gesproken, ligt voor de hand; en wat is waarschijnlijker dan dat hij dit deed met zijn beste vriend en met de priester? Maar is het óók waarschijnlijk, dat de Bijbel de weerstand van zijn vrouw als iets zó vanzelfsprekends beschouwde dat deze onvermeld kon blijven? Het verzwijgen van een zo tragische complicatie als het breken of negeren van die weerstand zou hebben betekend, valt eenvoudig niet aan te nemen^2. Of zou de vrouw van

1 Zie Deel I, pag. 272-273.

2 Vondel heeft ongetwijfeld gemeend, dat een dergelijke redenering ook gold voor de Oosterse vrouw in Jefta's tijd. Uit de t'samen-spraken over de verschillende trouwgevallen in Cats' Trou-ringh blijkt duidelijk, hoe men in de 17de eeuw onderscheid maakte tussen menselijk recht, dat wisselen kon met plaats en tijd en godsdienst, en Goddelijk recht: de fundamentele inzettingen van de Schepper, met universele geldigheid voor alle mensen. Cats toetst zijn trouwgevallen aan de norm van dit Goddelijk recht, dat de verhouding van man en vrouw op (betrekkelijke) voet van gelijkheid bepaalt.

[p. 266]

Jefta zich even vroom en gelaten als haar dochter naar de wil van God hebben gevoegd? Maar dan zou de Bijbel stellig ook háár houding als een voorbeeld van geloofsmoed en offerbereidheid hebben vermeld! Het vasthouden aan de moeder-figuur stelt de dramaturg dus voor een zeer reële moeilijkheid. Het is heel begrijpelijk, dat Abraham de Koningh in zijn Iephthahs ende zijn Eenighe Dochters trevr-spel van 1615 deze knoop had doorgehakt door uitdrukkelijk te poneren, dat de moeder reeds lang te voren gestorven was^1. Bij een imitatio van de Jephthes was een dergelijke oplossing echter uitgesloten. Het enige wat te bereiken viel, was een compromis waarbij enerzijds de moederfiguur wel gehandhaafd bleef, maar anderzijds de betekenis van haar optreden zoveel mogelijk beperkt werd. Daaruit volgde, dat Filopaie buiten de eigenlijke handeling moest worden gehouden, om slechts op te treden aan de periferie van het drama: in de toegevoegde ‘episoden’; zodoende werd duidelijk aangegeven, dat zij beschouwd diende te worden als een fictie van de dichter. Immers: ‘fabula est nuda actionis imitatio. Episodium est, quicquid praeter actionem illam à poëta accedit’, zoals Heinsius het formuleert^2. Vondel wist dit te bereiken door Filopaie, nog vóór de terugkeer van Jefta en Ifis, met een voorwendsel uit het paleis te laten weglokken, zodat zij inderdaad

1 Abraham de Koningh vermeldt de moeder-figuur slechts om haar op deze wijze weer te elimineren. Het feit echter dàt hij ze vermeldt, doet al dadelijk invloed van Buchanan vermoeden. Dat vermoeden wordt tot zekerheid, wanneer in zijn drama ook nog een priester-scène blijkt voor te komen, waarin de priester met een beroep op Leviticus 27 tracht Jefta van het offer te doen afzien. De Koningh kan de Jephthes gekend hebben in een van de vier Franse vertalingen, die tussen 1566 en 1614 verschenen (vgl. R. Lebègue, La trag. rel. en France, pag. 248); het meest in aanmerking komt m.i. die van de Hugenoot Florent Chrestien, waarvan verschillende herdrukken het licht zagen. - Overigens beschouw ik Jephthahs ende zijn Eenighe Dochters trevr-spel als een stuk, dat voor Vondel bij het schrijven van zijn Jeptha geen enkele betekenis heeft gehad. Het is een typische vertegenwoordiger van het genre, dat zich in de Renaissance náást het klassicistische drama ontwikkelt zonder zich te storen aan de voorschriften van de poëtica's, en dat de Fransen ‘théâtre libre’ noemen: een gelukkiger term dan het bij ons nog steeds gebruikelijke ‘romantisch renaissance-toneel’ (vgl. G. Knuvelder, Handboek tot de gesch. der Nederl. letterk., deel II², pag. 151). Vondel, die juist het omgekeerde wilde, kon met een dergelijk ‘vrij’ voorbeeld niets beginnen.

2 D. Heinsius, De trag. const., cap. XI (1643: pag. 89).

[p. 267]

	- naar de term van Van Lennep - ‘een hors d'oeuvre in 't stuk’ wordt. Simons heeft er reeds op gewezen, dat hij ‘het denkbeeld ... om de moeder der te dooden maagd door een listig voorwendsel verre te houden’ aan Euripides' Iphigeneia heeft ontleend^1. Hier doet zich dus de pikante situatie voor, dat Vondel door zijn wijziging op dit punt dichter bij het model van de Jephthes aansluit dan Buchanan zelf had weten te doen!
3.	De gevonden oplossing deed ook de sub 1 genoemde moeilijkheid wegvallen. En zij bleek zelfs nog enkele additionele voordelen mee te brengen! Het werd nu mogelijk te voorkomen dat, zoals bij Buchanan, de beslissende betekenis van de priesterscène min of meer gerelativeerd werd door de daarop volgende emotionele confrontatie van Jefta met zijn vrouw. In die priesterscène staan, bij alle bewogenheid van de discussie, twee principes scherp en zakelijk tegenover elkaar. Dáár valt de laatste beslissing, en dáár ligt dus de kern van het drama. Het effect daarvan kon alleen maar verzwakt worden door een scène, waarin toch nog weer - zij het dan nu op emotionele basis - getracht werd Jefta tot andere gedachten te brengen^2.
4.	Doordat Filopaie in onwetendheid verkeert omtrent het lot dat haar dochter wacht, kan zij aan het einde van het drama een agnitio en een peripeteia ondergaan, die anders zijn dan die van Jefta. Deze ‘hooftcieraden’ van de tragedie komen dus beide verdubbeld voor: zowel bij de vader als bij de moeder van Ifis. De nadruk, die Vondel in zijn

1 L. Simons, Stud. en Lez., pag. 187-188. Simons voegt daaraan toe, dat Vondel ‘ook op diens voorgaan, door Filopaie te doen terugkeeren vóór het vallen van den slag, haar tegenover Jeftha had kunnen stellen en aldus een pathetisch en dramatisch tooneel te meer zou hebben gekregen’. Maar daarmee zou de dichter zijn doel weer hebben voorbijgeschoten; hij moest immers juist bereiken dat Filopaie buiten de eigenlijke geschiedenis van het offer bleef.

2 In het citaat, dat ik hierboven (pag. 263) van hem gaf, blijkt Noë ongeveer dezelfde opvatting te zijn toegedaan. Alleen stelt hij dat Vondel moest kiezen tussen een confrontatie van Jefta met de priester of met Filopaie. Uit de vergelijking met Jephthes volgt echter, dat het in werkelijkheid de vraag betrof: beide scènes of alleen de éérste.

[p. 268]

Berecht op deze tweeheid legt^1, wettigt het vermoeden dat hij dit inderdaad als een dramaturgische prestatie beschouwde, die verdiende opgemerkt te worden.

5.

En tenslotte heeft de onwetendheid van Filopaie tot gevolg, dat zij de overgang vreugde om de overwinning → wanhopige verontwaardiging → rouw vrijwel op dezelfde wijze beleeft als Storge (al betreft de vreugde dan een andere overwinning). Dat wil dus zeggen, dat Vondels afwijking van Buchanan ten aanzien van de plaats die de vrouw van Jefta in zijn drama inneemt, ten opzichte van haar het tijdsverschil tussen Jephthes en Jeptha (ten gevolge van de twee maanden uitstel) weer compenseert. Filopaie wordt evenzeer door de gebeurtenissen overvallen als Storge; de overeenkomst tussen de beide moederfiguren wordt door Vondels afwijking van de Jephthes-structuur niet verzwakt, maar verstèrkt!

Wanneer wij het probleem zó bezien, had Vondel inderdaad recht om trots te zijn op de oplossing die hij gevonden had.

Vondels derde grote afwijking van Buchanan, die betreffende de interpretatie, de motivering en de beoordeling van Jefta's daad, voert ons van literair naar theologisch terrein.

In de Jephthes is geen positieve aanwijzing te vinden omtrent het oordeel van Buchanan over zijn titelheld. Raymond Lebègue vat de desbetreffende gegevens als volgt samen:

La pièce elle-même ne révèle pas nettement la véritable opinion de l'auteur. L'ange n'affirme pas que la mort d'Iphis soit une punition divine; il exprime cette idée, chère aux tragiques grecs, que le héros n'aura pas le temps de s'enorgueillir de son succès. Symmachus et Iphis ne discutent pas la validité du voeu. Par contre, Storgé nie que l'accomplissement d'un voeu criminel plaise à Dieu, mais Jephthé lui réplique que Dieu l'a agréé en donnant aux Juifs la victoire (vers 1164). On peut noter aussi, avant la révélation du

1 WB VIII, pag. 775, reg. 64-74 (vgl. ook: pag. 774, reg. 48-50).

[p. 269]

voeu, cette sentence du choeur: ‘Impia vota [Deus] .... ducit ad exitum’ (v. 377)¹.

Dit ontbreken van elke veroordeling suggereert onwillekeurig een onuitgesproken goedkeuring. Mede op grond daarvan acht Lebègue het dan ook waarschijnlijk, dat de Jephthes in verhulde vorm een anti-Katholieke strekking bevat, met name in de priesterscène die de kern van het drama vormt. Buchanan

a fait oeuvre protestante: il a recommencé les anachronismes volontaires de Baptistes, et montré au public un personnage [nl. de Sacerdos] .... peu loyal, un casuiste dont les raisonnements habiles le libèrent de toute obligation envers Dieu. Or, on reprochait parfois aux prêtres et aux docteurs en Sorbonne de pratiquer une casuistique accomodante: je renvoie, sur ce point, à certaines épîtres de Marot².

Jefta's afwijzing van deze casuïstiek aan het slot van de vijfde scène³ zou dus de volle instemming van Buchanan hebben gehad. Hoewel er geen definitief bewijs voor kan worden geleverd, meen ik toch dat aan de juistheid van deze hypothese nauwelijks kan worden getwijfeld; zij biedt namelijk een redelijke verklaring voor allerlei eigenaardigheden van het drama, die anders vrijwel onbegrijpelijk blijven.

Heeft wellicht ook Vondel een anti-Katholieke tendens in de Jephthes vermoed of althans de houding van de titelheld als ‘Protestants’ beschouwd? Deze vraag, rechtstreeks voortkomend uit het onderzoek van de Jeptha als imitatio van Buchanans tragedie, geeft een nieuwe achtergrond aan de opvatting van Simons ‘dat het de hoogmoed der Protestanten is, die door Vondel, met meer of minder opzet of bewustzijn, is gemaakt tot onderwerp van zijn treurspel’⁴. Want dan zou de dichter

1 R. Lebègue, La trag. rel. en France, pag. 231-232.

2 R. Lebègue, La trag. rel. en France, pag. 233.

3 Zie boven, pag. 260.

4 L. Simons, Stud. en Lez., pag. 216. Op pag. 192 wordt deze opvatting in positiever vorm geponeerd: ‘Voor den Katholieken Vondel is de geschiedenis van Jeftha een sprekend beeld geweest van het ongeluk, waarin de mensch zich stort, die in zijn hoogmoed de bevelen en inzichten Gods vrijmachtig waagt uit te leggen, m.a.w. Jeftha is het treurspel van het Protestantisme, 't welk ('t treurspel n.l.) eerst een einde neemt, wanneer de hoofdpersoon tot het inzicht komt van de hooge waarde, die het Katholicisme eigen is, en van den zielevrede, dien dit schenkt’.

[p. 270]

bij zijn verbeterende wijzigingen óók de tendens van zijn voorbeeld hebben betrokken, zózeer zelfs dat hij die omkeerde. Ik durf op de bewuste vraag geen antwoord geven. Wel ben ik er met Simons van overtuigd, dat in de houding en de woorden van Jefta zinspelingen op het Protestantisme onmiskenbaar zijn - wij komen daar later op terug -, maar of deze als correctie op de Jephthes bedoeld zijn dan wel spontaan (d.w.z. onafhankelijk van Buchanan) bij de dichter zijn opgekomen toen hij zijn Jefta-figuur uitwerkte, valt niet nader vast te stellen. Intussen acht ik het eerste zeker niet helemaal uitgesloten. Maar ook als Vondel de Jephthes niet direct in anti-Katholieke zin heeft geïnterpreteerd, moet het hem toch opgevallen zijn, dat Jefta aan het slot van de vijfde scène de bemiddeling van de Sacerdos afwijst met een hatelijke opmerking over diens casuïstiek, zonder dat uit het vervolg van het drama iets van kritiek op deze houding blijkt. En dan zal hij zich afgevraagd hebben, of daaruit geconcludeerd diende te worden, dat Jefta gelijk had en de priester ongelijk. Maar als Jefta gelijk had, waarom stond dan de priester, die toch verondersteld mocht worden in geloofszaken meer bevoegd te zijn dan hij, niet volledig aan zijn kant, óók in zijn strijd met Storge? De combinatie van de mislukte priester-interventie met de goedkeuring van Jefta's daad moet voor Vondel - voor wie een priester nu eenmaal altijd een geestelijke gezagdrager was - een haast onoverkomelijke moeilijkheid hebben gevormd. Of had Buchanan zijn stilzwijgen niet als een goedkeuring bedoeld? Maar waarom sprak hij zich dan niet duidelijker uit, zodat er van onzekerheid of zelfs van misverstand geen sprake kon zijn? En hoe stond het met de gelofte zelf? Achtte Buchanan die zondig of goed? Ook buiten de priester-scène schijnen sommige uitingen in de dialoog op het eerste te wijzen, maar zij blijken afkomstig te zijn van de wanhopige Storge of van de met zijn smart vechtende Jefta; in hoeverre kan en mag men aan hun emotionele uitroepen algemene geldigheid toekennen? Het

[p. 271]

lijkt mij uitgesloten dat Vondel, bij de nauwkeurige bestudering van de Jephthes die voor zijn imitatio noodzakelijk was, niet op deze of soortgelijke vragen zou zijn gestuit. Want inderdaad: ‘La pièce elle-même ne révèle pas nettement la véritable opinion de l'auteur’.

Bij zijn uitgesproken emblematische instelling moet Vondel, ook als hij geen ogenblik aan een anti-Katholieke tendens heeft gedacht, deze onzekerheden als een nieuw tekort van Buchanan hebben beschouwd. Dramatisering is voor hem tevens zinduiding, en zinduiding van een historie is niet mogelijk zonder zekerheid omtrent de wijze waarop de daden van de hoofd-figuren moeten worden beoordeeld. Zijn manier van werken maakte een antwoord op de ‘open vragen’ van Buchanan noodzakelijk, voordat hij verder kon gaan¹. En het ligt volkomen in zijn lijn, dat hij daarvoor deskundige voorlichting zocht bij gezaghebbende theologen van zijn tijd.

Die theologen zijn Arias, Serarius en Salianus geweest. In zijn Berecht noemt Vondel hen slechts in verband met hun mening, dat de overwinning op de Ephraïmmers vóór het offeren van Jefta's dochter moet worden gesteld². Maar het feit dat hij deze drie geleerden met name noemt, terwijl hij verder volstaat met een algemene verwijzing naar ‘andere treflijcke vernuften’, wijst er op dat zij hem meer dan die anderen vertrouwd geworden zijn. En inderdaad blijkt, dat hij hun werk geraadpleegd en bij zijn interpretatie van het Jefta-verhaal ernstig met hun uiteenzettingen rekening gehouden heeft³.

1 Ik sta hier lijnrecht tegenover de mening van Bomhoff, die tot de conclusie komt dat ten aanzien van Jefta's schuld ‘de zaak voor Vondel onbeslist is gebleven’ (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 95). In Dietsche Warande en Belfort van mei 1951 heeft J. Noë S.J. in een bespreking van Bomhoffs boek (pag. 241-245) terecht betoogd, dat zowel uit het Berecht als uit het drama zelf het tegendeel blijkt. Met name de eerste scène van het vijfde bedrijf (de ‘bekering’) zou geen enkele zin hebben, wanneer niet vast stond dat Jefta gezondigd had. Dit klemt nog te meer, omdat Vondel in zijn Berecht deze scène als de ‘peripeteia’ - en dus als essentieel - aanwijst: bij Filopaie slaat de mateloze blijdschap om in uiterste droefheid ‘gelijck 's vaders reuckeloze offeryver in een schrickelijck en bykans mistroostigh naberouw’ (WB VIII, pag. 775, reg. 70-72).

2 Zie boven, pag. 245.

3 Het eerst heeft L. Simons daarop de aandacht gevestigd (Stud. en Lez., vnl. pag. 199-202), maar hij laat daarbij zonder nadere motivering Arias buiten beschouwing. Na hem heeft slechts Bomhoff (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 70-73) zich rechtstreeks tot deze bronnen gewend, ditmaal met inbegrip van Arias.

[p. 272]

Het minst had hij aan Arias¹. Deze interpreteert namelijk de strekking van Jefta's gelofte op een wijze, die het doden van Ifis uitsluit². Volgens deze interpretatie moet die als tweeledig worden opgevat. Jefta belooft het eerste³, dat hem uit zijn huis tegemoet komt, aan God te zullen opdragen, ‘ & erit Domino vel adscendere fecero illud holocaustum’. Wanneer dit iets is, dat als brandoffer in aanmerking komt, dan zal het geofferd worden; leent het zich daartoe niet of is het offeren daarvan niet geoorloofd, dan zal het op andere wijze aan God worden toegewijd. Voor Arias staat daarom vast, dat Jefta zijn dochter niet heeft geofferd. De Wet stond dergelijke offers immers niet toe, en Jefta had daaraan - blijkens de wijze waarop zijn gelofte verstaan dient te worden - ook nooit gedacht. Hij kon dus, ook ten opzichte van zijn dochter, zonder bezwaar zijn gelofte vervullen: ‘ & fecit ei sicut vouerat’. Dit betekent, dat zij in het vervolg in volledige afzondering alleen voor God zou moeten leven, mediterend en biddend en ‘alsof zij reeds gestorven was, zichzelf begravend door voortdurend te denken over de dood, zonder enige omgang of aanspraak, ook niet van vrouwen’⁴. Dat is zeker geen benijdenswaardig lot voor een jong meisje, en Jefta's ontsteltenis, wanneer het zijn dochter blijkt die hem als eerste tegemoet komt, is dan ook begrijpelijk. Maar gelofte blijft gelofte. Dan had hij maar voorzichtiger moeten zijn, hetzij door bij de gelofte zijn dochter uit te zonderen, hetzij door bij zijn terugkeer een bode vooruit te zenden om onheil te voorkomen⁵.

1 Benedictus Arias Montanus, De varia republica, sive commentaria in librum Iudicum (Antwerpen 1592).

2 Over de achtergrond van deze interpretatie, die reeds uit de 12de eeuw stamt, deelt A.J. de Jong, zij het geheel los van Arias, een en ander mee in Jeptha-de Jong, pag. 28-29.

3 Arias leest ‘quodcumque’ en niet ‘quicumque’ (vgl. noot 1 op pag. 243).

4 Arias, De varia republica, pag. 484: ‘... Curante patre eam ab omni hominum conspectu; & consuetudine sequestratam, viuere vni Deo, cogitando, & precibus atque obsecrationibus, totiusque vitae exercitatione sibi conciliando, atque, quod ad humanarum rerum curam attineret, sesè tamquam vita iam defunctam perpetua mortis meditatione sepeliendo, ita vt neque vllius mortalis, nee feminarum etiam consuetudine vel allocutione vteretur’.

5 Arias, De varia republica, pag. 478: ‘Oportuerat siquidem vel vouentem id excipere, quod seruatum exceptumque voluisset, vel redeuntem domus suae incolumitati cauere nuncio praemisso, qui id, quod actum nollet, agi vetaret’.

[p. 273]

Vondel behoefde zelfs niet te overwegen, of en in hoeverre hij deze opvatting genoegzaam in overeenstemming met de Bijbelse waarheid achtte om zich daarnaar te richten. Bij een imitatio van de Jephthes, waar Iphis wèl geofferd wordt¹, was zij zonder meer uitgesloten. Hoogstens kan hij bij Arias een uitgangspunt gevonden hebben voor de gedachte, dat de gelofte - in de absolute vorm, waarin zij werd uitgesproken - onvoorzichtig en dus dwaas was (vgl. vs. 1733a: ‘'k Heb dwaes belooft...’). En verder trof hij er natuurlijk de uitspraak over de strijd tegen de Ephraïmmers aan, waarop zijn adviseurs hem attent hadden gemaakt: ‘namque hanc rem antè gestam, quàm in Maspham peruentum esset, historia videtur indicare, quam filiae destinatio & dedicatio postea consecuta fuerit, sed antea narrata propter connexionem consecuti euentus cum antecedente voto’².

Veel belangrijker waren voor Vondel de commentaren van Serarius³ en Salianus⁴, die beiden de door Arias voorgestane interpretatie verwerpen en vasthouden aan een werkelijke offerdood van Jefta's dochter. Salianus, die een uitgebreid standaardwerk schreef - ‘in quibus res gestae ab Orbe condito ad Christi Domini natiuitatem, & mortem, per annos ferè singulos digeruntur, & explicantur. Qvibus connexi svnt Annales Imperii Assyriorvm, Babyloniorvm, Persarvm, Graecorvm, Atqve Romanorvm. Quantum ex sacris, profanisque Scriptoribus agnosci, atque ordinari potuerunt’ -, is begrijpelijkerwijze beknopter dan Serarius, die slechts twee Bijbelboeken behandelde en zich dus geen beperking behoefde op te leggen. Bovendien maakt Salianus - en ook dit volgt uit de opzet van zijn samenvattend werk - voortdurend dankbaar gebruik van wat zijn voorganger en ordegenoot over de problematiek van het

1 Daniël Heinsius schijnt aan de onbloedige interpretatie de voorkeur te geven, wanneer hij over het volbrengen van Jefta's gelofte opmerkt: ‘quod & metuo ne aliter ab eo persolutum sit quam Tragicus [= Buchanan] existimauit’ (De trag. const., cap. XVI; ed. 1643: XVII, pag. 205).

2 Arias, De varia republica, pag. 486.

3 Nicolaus Serarius S.J., Iudices et Ruth explanati (Mainz 1609).

4 Jacobus Salianus S.J:, Annales Ecclesiastici Veteris Testamenti etc. Tomus secundus (Parijs 1620).

[p. 274]

Jefta-verhaal had opgemerkt. Daardoor wordt het begrijpelijk, dat Vondel meer aan Serarius dan aan hem te danken heeft gehad, in die mate zelfs dat Serarius als de eigenlijke theologische bron voor de jeptha moet worden aangemerkt. Dit neemt echter niet weg, dat de dichter, met name op detailpunten, ook bij Salianus een en ander gevonden heeft dat hem te pas gekomen is. Terloops werd hierboven reeds opgemerkt, dat hij in zijn Berecht vrijwel letterlijk de woorden van Salianus overneemt om te verklaren, waarom de Bijbel de strijd tegen Ephraïm eerst na het offeren van Jefta's dochter aan de orde stelt¹. Een tweede voorbeeld levert het begin van de tweede zin uit de Inhoudt: ‘Hy [= Jeptha], van nootdruftigheit aengeperst, geneerde zich by² Heidenschen roof, en gaf treflijcke proeven van dapperheit ...’³. Naar aanleiding daarvan merkt Noë in de inleiding op zijn uitgave van de Jeptha op: ‘Maar Vondel verdoezelt de feiten toch wel waar hij in de Inhoud zegt dat Jefta ‘zich geneerde bij heidensen roof’. Die roof op heidenen moet het illuster karakter van zijn held vrijwaren’⁴. De door Noë geïncrimineerde woorden blijken echter letterlijk aan Salianus ontleend: ‘Iephte igitur vir fortis ac strenuus, se suósque, praedas ex hoste captando, sustentabat, quo tempore filij Ammon pugnabant contra Israel’⁵. En de ‘treflijcke proeven van dapperheit’, die Vondel daar onmiddellijk op laat volgen, zijn ongetwijfeld ontleend aan wat Salianus even tevoren heeft opgemerkt: ‘Iam tum Iepthe, diuino vtique instinctu, aliquid moliri contra hostes coeperat, & crebris eos, insperatísque insultibus latronum more fatigare’⁶. Een nauwkeurige vergelijking van de details uit de Jeptha met deze bron zou vrijwel zeker meer van dergelijke ontleningen aan het licht brengen.

Serarius gaat niet alleen het uitvoerigst, maar ook het meest systematisch op de problemen in. Wanneer als Quaestio XIV

1 Zie boven, pag. 245, noot.

2 Voorzag in zijn levensonderhoud door.

3 WB VIII, pag. 780, reg. 3-4.

4 Jefta-Noë, pag. 9.

5 Salianus, Annales II, pag. 820.

6 Salianus, Annales II, pag. 819.

[p. 275]

de vraag aan de orde komt ‘Quod Iephtae votum?’, dan begint hij met te betogen dat Jefta niet alleen aan dieren, maar wel degelijk ook aan mensen heeft gedacht. Hij wilde iets groots en uitzonderlijks aan God beloven: ‘Quid enim magnum & excellens fuisset, si pecudem vnam, vel aliud nescio quid Deo sacrasset?’¹ In overeenstemming hiermee verwerpt Serarius categorisch de tweeledigheid van de gelofte, zoals ook Arias die verdedigd had, en trekt hij geen ogenblik in twijfel dat Jefta zijn dochter werkelijk geofferd heeft. In dit verband maakt hij de opmerking, dat sommige ‘Rabbini recentiores’ dezelfde mening zijn toegedaan, onder wie ook Rabbi Salomon, ‘al bazelt deze met zijn bewering dat enerzijds Jefta uit aanmatigende trots (arrogantiâ quadam) de Hogepriester niet is gaan raadplegen, en anderzijds de Hogepriester het beneden zijn waardigheid heeft geacht zelf naar Jefta te gaan om hem te waarschuwen’².

Het is duidelijk, dat de scherpe afwijzing van Serarius in dit citaat de veronderstelde préséance-strijd tussen Richter en Hogepriester betreft, en niet de bedoeling heeft te ontkennen dat Jefta eventueel op andere gronden geweigerd zou kunnen hebben de Aertspriester te raadplegen³. Blijkbaar heeft ook Vondel het zo begrepen. Want in vs. 1132-1163 van zijn drama neemt hij wel het motief over dat hem indirect door Rabbi Salomon aan de hand was gedaan - ook hij laat Jefta weigeren ‘d'uitspraeck des aertspriesters hier op (te) hooren’, zoals de Hofpriester voorstelt -, maar als oorzaak van die weigering vervangt hij de ‘arrogantia’ door het koppig vasthouden van Jefta

1 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 319. Deze beschouwing berust op de lezing ‘quicumque’ in de gelofte (‘quicumque primus fuerit egressus de foribus domus meae..... eum holocaustum offeram Domino’).

2 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 322: ‘... licet nugetur ille, vel Iephten arrogantiâ quadam non interrogasse Pontificis sententiam, vel ipsum Pontificem ad Iephten àccedere, illumque monere dedignatum’.

3 Bomhoff vergist zich dan ook, wanneer hij de verwerping van Serarius beschouwt als een aanwijzing voor de onjuistheid van L. Simons' mening ‘dat Jefta het prototype zou zijn van de Protestant, die aan eigen gewetensnood te gronde gaat, omdat hij niet besluiten kan de priesters te raadplegen’ (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 72).

[p. 276]

aan zijn overtuiging dat het eigen geweten boven elke priesterlijke uitspraak prevaleert. Zodoende deed Vondel de theologie (Serarius) niet tekort, en kon hij toch de discussie in de priesterscène - waaraan hij bij zijn imitatio van de Jephthes nu eenmaal gebonden was - opvoeren tot een veel principiëler punt dan Buchanan, bij wie het raadplegen van de Aertspriester niet ter sprake komt. En juist op dit principiële punt kon de eigenzinnigheid in de houding van Jefta duidelijk genoeg aan de dag treden om te overtuigen van zijn ongelijk.

Vervolgens komt Serarius tot de vraag, of Jefta bij het afleggen en/of het volvoeren van zijn gelofte gezondigd heeft. Er zijn ten aanzien daarvan vier opvattingen mogelijk, die alle vier hun verdedigers gevonden hebben: ‘quidam aiunt peccasse vouendo, non reddendo ..... Alij peccasse reddendo votum, non autem vouendo ..... Alij existimant peccasse Iephten & votum illud vouendo, & idipsum explendo ..... Censent demum nonnulli neque vouendo, neque reddendo peccasse’¹. De beide eerstgenoemde standpunten lijken hem weinig aannemelijk. Want als de gelofte zondig was, hoe kon dan de uitvoering goed zijn? En omgekeerd: als de gelofte goed was, hoe kon dan de uitvoering zondig zijn? ‘Si enim benè vouit Iephte, bona quoque voti eius fuit materia. Seruari ergo votum debuit. Quando autem, quod seruari debet, seruatur, haud peccatur’².

Daarentegen acht Serarius de derde opvatting, volgens welke Jefta zowel bij het afleggen als bij het volvoeren van zijn gelofte gezondigd zou hebben, zeer waarschijnlijk: ‘Tertia opinio quae vouentem, votumque persoluentem, peccasse Iephten ait, valdè probabilis est’³. Op de argumenten, die voor deze opvatting worden aangevoerd, ga ik niet nader in. Men kan ze uitvoerig bij Simons vinden⁴, en bovendien komen zij vrijwel overeen met wat bij Buchanan de Sacerdos en bij Vondel de Hofpriester

1 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 323.

2 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 324.

3 Ibidem.

4 L. Simons, Stud. en Lez., pag. 200-201.

[p. 277]

waarschuwend aan Jefta voorhouden; alleen heeft Vondel de argumentatie, zoals hij die in de Jephthes vond, hier en daar aan de hand van Serarius wat aangevuld of uitgewerkt.

Bijzondere aandacht verdient echter de slot-conclusie, waartoe Serarius bij zijn bespreking van deze derde opvatting komt. Men mag niet uit het oog verliezen, dat in Hebreeën 11 : 32 Jefta onder de geloofshelden van het Oude Testament wordt genoemd, op één lijn met persoonlijkheden als Henoch, Abraham, Mozes, David en Samuël! Hoeveel waarde de geleerde Jezuiet aan deze Bijbelplaats toekende, blijkt wel uit het feit dat hij ruim twintig bladzijden verder zijn Jefta-commentaar besluit met de opmerking: ‘In beatorum verò sanctorumque numero esse Iephten affirmat S. Paulus Hebr. 11 . 32. vt non dubitanter dicere liceat; S. Iephte, ora pro nobis. Amen’¹. Het gaat daarom niet aan, Jefta zonder meer als een zondaar te beschouwen! Wanneer men er van uitgaat, dat hij door het offeren van zijn dochter gezondigd heeft, dan zal men dus tevens moeten aannemen, dat hij zich daarna weer volledig met God heeft verzoend. Hem schuldig te achten impliceert het veronderstellen van zijn berouw. Omtrent het moment, waarop hij dan tot berouw gekomen is, bestaat geen enkele zekerheid, maar het ligt voor de hand aan te nemen, dat dit al bij het brandoffer gebeurd is, toen hij zag dat zijn dochter niet door God gered werd zoals indertijd Isaäc van het offermes was gered. Of in Serarius' eigen woorden: ‘Necessariò statuendum, Iephten peccati huius egisse poenitentiam, quia sanctus ac beatus à D. Paulo Hebr. 11. declaratus. Quando autem illam egerit, non est quidem certum, opinari tamen licet, egisse in ipsa statim crematione, cum filiam vidit in viuis à Deo non seruari, vti seruatus olim fuerat immolandus Isaac’².

De hele beschouwing van Serarius over de ‘tertia opinio’ ten aanzien van Jefta's schuld is voor Vondel van de allergrootste betekenis geweest. Want het is zonder meer duidelijk, dat hij de probleemstelling van zijn Jeptha vol-

1 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 348.

2 Iud. et Ruth expl., pag. 326.

[p. 278]

ledig daarop heeft gebaseerd. Hier vond hij een concreet antwoord op alle vragen, die door Buchanan waren opengelaten, en daarmee het materiaaal om aan zijn imitatio van de Jephthes een duidelijker zin en strekking te geven dan zijn model vertoonde. Waarom Vondel zich bij deze ‘tertia opinio’ aansloot en niet bij de vierde opvatting, die door Serarius nòg waarschijnlijker wordt geacht, is een vraag die wij aanstonds onder de ogen zullen hebben te zien. Voorlopig stellen wij slechts vast, dat deze aansluiting integraal is en ook het berouw van Jefta onmiddellijk na de offerdaad omvat. Bij Seràrius ligt de verklaring voor de veel-omstreden eerste scène van het vijfde bedrijf, met ‘de ommekeer van Jeptha's overtuiging, een uur nà het gebrachte offer’¹, die in psychologisch opzicht vrijwel algemeen² onvoldoende verantwoord wordt geacht³. Deze scène is géén vrije vondst van Vondel, die hij even goed had kunnen weglaten of wijzigen, maar de onvermijdelijke consequentie van de door hem aanvaarde ‘tertia

1 Aldus J. Koopmans in zijn inleiding op de door hem en T. Terwey verzorgde uitgave voor de reeks Van alle tijden; in de latere, door C.G.N. de Vooys opnieuw bewerkte druk werd deze inleiding gehandhaafd. Ik gebruikte: Joost van Vondel's Jeptha of offerbelofte, uitgeg. door T. Terwey en J. Koopmans; 6de druk, opnieuw bewerkt door C.G.N. de Vooys (Groningen enz. 1933). In het vervolg vermeld ik deze uitgave als Jeptha-Koopmans/de Vooys. Het citaat aldaar, pag. IX.

2 De voornaamste uitzondering is Albert Verwey: ‘Mij schijnt het tegenovergestelde waar. Een gewetensdrang die, tegen alle menschelijk gevoel in, volhardt totdat de schuwbaarste van alle daden verricht is, zou niet in een mensch maar in een steen moeten wonen, als hij na die daad niet terugweek en omsloeg in zijn tegendeel. Zielkundig schijnt mij de omkeer van Jephta zoo sterk mogelijk verdedigbaar’ (Vondels Jephta, in Proza V - Amsterdam 1922 -,pag. 14-25; het citaat op pag. 20). - A.J de Jong sluit zich daarbij aan (Jeptha-de Jong, pag. 25). Op andere gronden dan Verwey aanvaardt ook G. Kazemier de ommekeer van Jefta (zie beneden, pag. 362). Bomhoff doet hetzelfde, maar zonder zijn inzicht nader te motiveren (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 97).

3 Ik citeer als voorbeeld slechts de jongste Jeptha-uitgever, J. Noë S.J.: ‘Vondel is de enige die zulk slot aan deze geschiedenis van Jefta heeft gemaakt .... Het redde alweer een stuk van de vroomheid van deze dochter-offeraar, en het vervulde tevens de functie van de zo geprezen agnitio .... Het klinkt toch al te vreemd dat we, pas één à twee uur na het offer, dezelfde man aan het woord horen, die nu precies zich zelf verwijt wat hij pas tevoren hardnekkig afwees, en dat nog wel zonder de minste aarzeling. Die ommekeer is te plots: de eenheid van tijd verleende Vondel slechts een paar uur om zulke agnitio tot stand te brengen, en daarom bleef ze dramatisch gezien ook te zwak’ (Jefta-Noë, pag. 16).

[p. 279]

opinio’: een theologische noodzakelijkheid, zoals Serarius hem had doen begrijpen¹.

Het méést waarschijnlijk (maximè probabilis) acht Serarius echter de vierde opvatting, volgens welke Jefta nòch bij het afleggen nòch bij het volvoeren van zijn gelofte gezondigd heeft. Het voornaamste argument voor deze opvatting ligt in de mededeling van Richteren 11 : 29a: ‘Toen kwam de Geest des Heren op Jefta’ (Factus est ergo super Jephte spiritus Domini), die dan in het bijzonder op de gelofte wordt betrokken. Dan is dus God zelf de instigator daarvan geweest en was alles, wat daaruit voortvloeide, blijkbaar overeenkomstig Zijn wil. Dan heeft Jefta slechts gehoorzaamd aan een Goddelijke ingeving en valt er verder niets meer te zeggen: ‘Deus enim iustificat, quis condemnet?’²

Ook van dit motief, dat evenmin als het beroep op de Aertspriester in de Jephthes voorkomt, heeft Vondel gebruik gemaakt, zij het op andere wijze dan Serarius. Terecht heeft Noë opgemerkt, dat het bij de laatste het beslissende argument is om de onschuld van Jefta te bewijzen, terwijl Vondel het ‘zijn held slechts even in de mond (legt) om er dadelijk het beslissende argument van de priester met alle klem te laten op volgen: de uitspraak van de aartspriester gaat boven alles’³. Alleen dient daaraan te worden toegevoegd, dat bij Vondel het beroep op ‘'s hemels geest’ tevens het argument is, op grond waarvan Jefta het raadplegen van de Aertspriester afwijst:

Mijn hart wert sterck van 's hemels geest gedreven,
Toen ick, getroost te sterven, of te leven,
Godts volck, en Godt ten dienste, heenevoer,
Den oppersten eene offerhande zwoer
Te heiligen. nu buiten mijn vermoeden
Dit uitvalt, en d'onnoosle maeght moet bloeden,

1 Merkwaardig genoeg vermeldt Bomhoff (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 73) wel de bewuste plaats bij Serarius, maar legt hij geen verband tussen deze opmerking en de eerste scène van Vondels laatste bedrijf.

2 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 330.

3 Jefta-Noë, pag. 15.

[p. 280]

 

Vertroostme dat Godts geest mijn' yver steef.

 

d'Aertspriester hou zijne eer, en waerde: ick leef

 

Nu raet met Godt: hier gelt geen tegenreden.

 

(vs. 1155-1163)

In de nieuwe context mist het motief inderdaad de beslissende betekenis die het bij Serarius heeft; nu Hofpriester en Wetgeleerde het beroep op een Goddelijke ingeving niet aanvaarden, verliest die ingeving het karakter van objectieve en onaantastbare realiteit, waarvan de commentator van het Boek der Richteren was uitgegaan. De reactie van de priesterschap kenschetst de desbetreffende mening van Jefta als subjectief en onjuist, en zijn vasthouden daaraan als onverantwoordelijke eigenzinnigheid. Toch heeft het gebruik van dit motief in Vondels drama een sterke functionele waarde. Het doet duidelijk uitkomen dat Jefta te goeder trouw is, en geeft de enigaanvaardbare verklaring voor zijn weigering gebruik te maken van de uitweg die hem gewezen wordt. Wij gaan daardoor begrijpen, dat hij niet zondigt uit gebrek aan eerbied voor God, maar ‘door onweetenden yver’ die hem tot ‘ongehoorzaemheit [nl. ten opzichte van de, priesterlijke aanwijzingen], en het overtreden der wet en zijnen vaderlijcken plicht’ drijft¹. Het blijkt dus weer Serarius, aan wie Vondel het motief te danken heeft, waardoor hij inderdaad Jefta kon uitbeelden als ‘nochte heel vroom, nochte onvroom, maer tusschen beide’².

Waarom heeft Vondel, terwijl Serarius - evenals na hem Salianus - zich bij de vierde opvatting aansloot, als uitgangspunt voor zijn tragedie aan de ‘tertia opinio’ de voorkeur gegeven³? Het antwoord daarop moet naar mijn mening luiden: omdat hij door de eisen van zijn drama in tweeërlei

1 De geciteerde termen zijn ontleend aan het Berecht (WB VIII, pag. 775, reg. 57-59).

2 Berecht (WB VIII, pag. 775, reg. 56-57).

3 Daaraan kan, dunkt mij, niet getwijfeld worden, ook al aanvaardt Bomhoff (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 92-93) deze conclusie niet. Het voornaamste bewijs ligt in het feit, dat Vondel de consequentie heeft overgenomen die Serarius aan de derde opvatting verbindt: Jefta's bekering.

[p. 281]

opzicht gebonden was en dus géén keus had. In de eerste plaats moest zijn hoofdfiguur voldoen aan de Aristotelische eis van ‘tusschen deughdelijck en gebreckelijck, den middelwegh (te) houde(n)’¹. Dat kon alleen bereikt worden, wanneer er bij Jefta schuld werd verondersteld. Uitgaande van de ‘quarta opinio’, zou Vondel hem hebben moeten tekenen als een geloofsheld die, om zijn gehoorzaamheid aan God tot in het offeren van zijn dochter, slechts bewonderd en verheerlijkt kon worden. Daarmee zou hij echter teruggevallen zijn in de fout, die hij indertijd met Peter en Pauwels en vooral met Maria Stuart had gemaakt² en waaraan hij zich sindsdien voorgoed ontworsteld had. Hij had van Vossius te goed geleerd dat een tragedie de onschuldige held uitsloot, dan dat het in hem opgekomen kan zijn daarvan - en nog wel in een modeltragedie! - af te wijken!

In de tweede plaats was Vondel gebonden aan de priesterscène, die te zeer de kern van Buchanans Jephthes uitmaakte om bij een imitatio geëlimineerd te kunnen worden. In die scène komen Jefta en de priester diametraal tegenover elkaar te staan: het gelijk van de eerste zou het ongelijk van de tweede betekenen. Zoals ik eerder al heb opgemerkt³, moet dit voor Vondel, bij zijn grote eerbied voor het priestergezag, een onaanvaardbare consequentie zijn geweest. Als op een punt van geloof leek en priester tegenover elkaar staan, moet trouwens al op grond van diens meerdere deskundigheid aangenomen worden, dat de priester het juiste inzicht heeft. Het conflict met de priester maakt Jefta's ongelijk tot een noodzaak.

Het verdient overigens opmerking dat Vondel blijkbaar elke twijfel aan dit ongelijk heeft willen uitsluiten door het conflict zo principieel mogelijk te stellen. Men zou namelijk geneigd kunnen zijn, met een beroep op het feit dat elke regel zijn uitzonderingen kent, in dit bijzondere geval tòch het gelijk van de priester in twijfel te trekken. Daarom laat

1 Opdracht van Maria Stuart (WB V, pag. 165, reg. 32-33).

2 Zie Deel I, pag. 439-441, 444.

3 Zie boven, pag. 270.

[p. 282]

Vondel - tot op zekere hoogte gebruik makend van het motief bij Rabbi Salomon - de Hofpriester aan Jefta voorstellen ‘d'uitspraeck des aertspriesters hier op (te) hooren’. Met dit voorstel erkent de priester dat hij als lagere geestelijke niet onfeilbaar is; maar de Aertspriester is ‘Godts mondt’ (vs. 1766) en spreekt inderdáád namens God. Zodoende wordt dus het meningsverschil van het persoonlijke vlak overgebracht naar het principiële. Het gaat niet meer om Jefta en de toevallige Hofpriester, maar om Jefta en de Priesterschap. De weigering om de Aertspriester te raadplegen betekent een principiële afwijzing van het priestergezag als zodanig, en daarmee staat voor Vondel de schuld van Jefta buiten kijf. Bij Buchanan zou men desnoods nog kunnen verdedigen dat de priester zich vergiste; bij hèm sluit het beroep op de Aertspriester elke mogelijkheid tot een dergelijke interpretatie uit.

Vondels keuze van de ‘tertia opinio’ blijkt dus minder - misschien zelfs in het geheel niet - te berusten op een persoonlijke overtuiging dan op dramatische overwegingen. Hij doet hier precies hetzelfde als vijf jaren tevoren bij de Lucifer. Toen was hij, ‘naerdien dit ons treurtafereel rycker stof en luister byzet’, afgeweken van ‘het gevoelen der meesten’ onder de Godgeleerden, om zich aan te sluiten bij dat van de Scotistische minderheid¹. Om soortgelijke redenen maakt hij voor zijn Jeptha gebruik van de ‘opinio valdè probabilis’ en niet van de ‘opinio maximè probabilis’. En weer kon hij dit met een gerust geweten doen, omdat ook de eerste opvatting theologisch voldoende verantwoord was om hem te vrijwaren voor de beschuldiging ‘de rechtzinnige waerheit opzettelyck (te) willen in het licht staen, of iet, naer ons eige vonden, en goetduncken, vast (te) stellen’².

Behalve een duidelijke uiteenzetting omtrent de vraag naar Jefta's schuld vond Vondel ook op meer ondergeschikte punten

1 Zie boven, pag. 77-80. De citaten zijn ontleend aan het Berecht van Lucifer (WB V, pag. 611, reg. 118-120).

2 Berecht van Lucifer (WB V, pag. 611, reg. 123-124).

[p. 283]

bij Serarius allerlei, waarvan hij dankbaar gebruik heeft gemaakt. Ik beperk mij tot slechts enkele voorbeelden. Daaruit moge overigens blijken, dat de eerstvolgende uitgever van Vondels Jeptha er moeilijk aan zal kunnen ontkomen alle details van dit drama nauwkeurig te vergelijken met de commentaar, in de eerste plaats van Serarius, maar ook van Salianus. Dan eerst zal duidelijk worden, hoe weinig Vondel uit eigen fantasie aan het Bijbelverhaal toevoegt. Voor zover de toegevoegde motieven niet door de imitatio van de Jephthes bepaald zijn, vinden zij vrijwel alle op de een of andere manier in die commentaren hun rechtvaardiging. Er bestaat op dit punt nog steeds een misverstand, waarvan Noë zich de tolk maakt, wanneer hij - naar aanleiding van Vondels verklaring in het Berecht: ‘want het is klaer dat men in het heilighdom des bybels niets magh veranderen’¹ - opmerkt:

.... onderwierp hij zich ook theoretisch aan Vossius' gulden regel om, bij zulk gewijd onderwerp, de tekst en de letter van de H. Schrift nauwkeurig te eerbiedigen..., praktisch veroorloofde hij zich in de Jefta heel wat tonelen waar de bijbel met geen woord over rept. Het volstond hem, het Woord Gods nergens tegen te spreken en niet grof in te gaan tegen datgene wat de bijbel laat vermoeden’².

De werkelijkheid blijkt in zoverre anders, dat Vondel zich dergelijke details slechts veroorlooft, wanneer hij daarbij kan steunen op het gezag van de theologen aan wie hij zich voor de exegese van het bijbelverhaal heeft toevertrouwd.

- En dan nu mijn enkele voorbeelden.

Om te beginnen vond Vondel uiteraard ook bij Serarius de mening terug, dat de strijd van Jefta tegen de Ephraïmmers vóór de volvoering van het offer moet worden gesteld:

Coorta verò videtur iniqua ista murmuratio ac seditio statim post felicem Hammonitici belli victoriam, ante filiae immolationem. quae tamen tota superiori exposita capite,

1 WB VIII, pag. 773, reg. 22-23.

2 Jefta-Noë, pag. 8-9.

[p. 284]

vt coepta de illa perficeretur simul narratio, prout obseruat Arias¹.

- Ook Vondels eigenaardige schrijfwijze ‘Jeptha’ mogen wij wel op rekening van Serarius stellen, die over de naam van de Richter opmerkt:

Scribitur Hebraicè Iiphtach, & significat, aperiet, aut apertionem ac ianuam.... Vnde apud Latinorum quosdam, vt Sulpitium Iephtha vel Iepta².

- Een andere aantekening van Serarius geeft een verklaring voor de vrij raadselachtige verzen 529-532 uit Vondels drama. In opdracht van Jefta heeft de Slotvooght Filopaie weten te bewegen hem naar het leger te volgen, onder voorwendsel dat haar man daar op haar wacht voor het dankoffer. Kort daarop zien wij Jefta zelf bij het paleis verschijnen. Voldaan over het welslagen van zijn list, zegt hij tot de hem vergezellende officier:

Heirmeester, dat ging wel. ick doock nau in
Het eicken bosch, of mijne gemaelin
Stoof ons voorby. gy zaeght hoe, aen haer zijde,
De Slotvooght 't bosch van Efraïm vermijde.

(vs. 529-532)

De eerste helft van dit citaat is duidelijk genoeg: Jefta, blijkbaar reeds op weg naar Masfa, heeft zich in een eikenbos schuil gehouden, tot Filopaie en de Slotvooght op hun tocht naar het leger voorbij waren. Maar het slot is veel minder vanzelfsprekend. Waarom vestigt Jefta er zo nadrukkelijk de aandacht van de Heirmeester op, dat de Slotvooght als geleider van Filopaie het ‘bosch van Efraïm’ vermeed? Is die naam een nadere aanduiding voor het eikenbos uit vs. 530, en vermeed de Slotvooght dit, omdat hij wist dat Jefta zich daar verbergen zou? Het lijkt weinig waarschijnlijk, dat Vondel dan niet de éérste maal de naam van het bos genoemd zou hebben. Zoals het nu is, denken wij onwillekeurig aan twee ‘bossen’ van verschillende aard: in vs. 530 aan een toevallig zich langs de weg

1 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 345.

2 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 298.

[p. 285]

bevindend eikenbos(je) zonder importantie en zonder naam, in vs. 532 aan een uitgestrekt complex waarvan de ligging en de naam algemeen bekend zijn. Maar waarom vermijdt dan de Slotvooght dit bos, blijkbaar tot voldoening van Jefta? En hoe kwam Vondel aan deze naam? Ik kan mij niet herinneren in de annotatie van een der mij bekende Jeptha-uitgaven op deze vragen een antwoord te hebben gevonden. Maar bij Serarius blijkt dit te vinden. Over de slag tegen de Ephraïmmers deelt hij mee:

Haec Iephtae cum Ephraimitis pugna verisimiliter commissa putatur in loco eo, qui inde sylua, seu saltus Ephraim accepisse nomen videtur 2. Reg. 18. 6.¹.

Het ‘bosch van Efraïm’ is dus de plaats, waar de slag geleverd is en waar zich op dat ogenblik het overwinnende leger bevindt². En dan ligt het voor de hand, dat de Slotvooght zijn meesteres niet langs de kortste weg daarheen voert; anders zou zij veel te spoedig ontdekken dat Jefta daar niet is, en op grond daarvan argwaan kunnen krijgen of althans dadelijk naar Masfa willen terugkeren. En de bedoeling van Jefta is juist, haar lang genoeg van het paleis verwijderd te houden om in haar afwezigheid het offer te kunnen volvoeren. De Slotvooght draagt daartoe het zijne bij door haar langs een òmweg naar het leger te brengen: hij vermijdt (de rechtstreekse weg naar) het bos van Efraïm. - Dat het leger zich inderdaad in of bij het bos van Efraïm bevindt, blijkt in het derde bedrijf, als de Hofpriester zijn helper - de Wetgeleerde - als ijlbode uitzendt 'om Filopaie te waarschuwen voor het lot dat haar dochter bedreigt; hij noemt dan dit bos als de plaats waar zij kan worden gevonden:

Zy juicht in 't heir, en heeft geen quaet vermoên.
Men triomfeert om d'Efraïmsche bossen, (vs. 1182-1183)

- Tenslotte vermeld ik in dit verband nog het probleem van Ifis' medeplichtigheid aan de zonde van haar vader. Bomhoff

1 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 346. ‘2. Reg. 18’ is in de Protestantse Bijbeluitgaven: 2 Samuël 18.

2 Volgens Serarius kreeg die plaats zijn naam eerst op grond van deze slag. Het gebruik, dat Vondel er hier van maakt, is dus enigszins proleptisch!

[p. 286]

beschouwt dit als het voornaamste argument ten gunste van zijn stelling, dat Vondel de vraag of Jefta goed deed dan wel kwaad, onbeslist heeft gelaten. Er valt immers niet aan te twijfelen, dat Ifis als een heilige wordt getekend. En zij steunt Jefta in zijn plan, zij ‘poogt bij haar vader elk spoor van aarzeling weg te nemen’! Daardoor krijgt zij deel aan diens daad en valt zij onder hetzelfde oordeel dat over hèm wordt geveld. Want ‘één ding staat toch wel voor Vondel en zijn toeschouwers vast, dat de kinderlijke gehoorzaamheid nooit verplicht is op bevel een slechte daad te doen, of er toe mee te werken’. ‘Jefta ketter maakt Ifis tot ketterse. Jefta zondaar maakt Ifis tot medeplichtige’. Daarom sluit de verheerlijking van Ifis uit, dat Vondel Jefta zou hebben willen veroordelen. Bomhoff spreekt er zijn verbazing over uit, dat niemand daar nog op gewezen heeft¹.

Ook het hier geschetste probleem wordt echter wel degelijk door Serarius onder de ogen gezien, soms bijna met dezelfde woorden. Men heeft - zo betoogt hij - de dochter van Jefta wel mede-schuldig geacht aan de zonde van haar vader. ‘Neque enim male facienti consentiendum Roman. 1. vers. 32. neque ipsis etiam parentibus peccata iubentibus obtemperandum Ephes. 6. 1. Deuteron. 13. 6.’². En al kunnen haar jeugd en haar ongerijpt oordeel als verzachtende omstandigheden worden aangevoerd, helemaal van schuld vrij te pleiten achten deze beoordelaars haar toch niet. Anderen echter zien wel schuld bij de vader, maar niet bij de dochter, en zij gronden dan de onschuld van de laatste op vijf punten: 1. zij meende het voorbeeld te volgen van Isaäc bij het offer-van Abraham; 2. zij meende ook ten aanzien van de gelofte haar vader gehoorzaam te moeten zijn; 3. zij beschouwde die als welgevallig aan God, omdat er zulk een schitterende overwinning op gevolgd was; 4. zij zag in het offer van haar leven de dankbetuiging daarvoor aan God; 5. zij vreesde dat, als zij weigerde te sterven, God haar vader zou straffen voor het schenden van zijn gelofte en dat

1 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 95.

2 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 333.

[p. 287]

misschien zelfs haar hele volk ten onder zou gaan¹. Serarius vindt deze argumenten echter niet overtuigend. Als Jefta schuld had, kan dit alles de mede-verantwoordelijkheid van zijn dochter wel verminderen, maar niet wegnemen. Ook dáárom is het beter uit te gaan van de opvatting, dat geen enkele blaam Jefta treft.

Nu Serarius op dit probleem ingaat, mogen wij veilig aannemen dat ook Vondel er zich mee bezig gehouden heeft. En uit de praktijk van zijn drama valt af te lezen, langs welke weg hij tot een oplossing gekomen is. Uitgangspunt moest daarbij de schuld van Jefta zijn, waaraan uit dramaturgische overwegingen nu eenmaal niet te ontkomen viel. Maar Ifis wenste hij zeer bepaald niet bij die schuld te betrekken. Daarvoor zag hij in haar te veel een geloofsheldin, verwant aan Ursul uit Maeghden en aan de ongelukkige koningin uit Maria Stuart. En omdat Ifis niet de eigenlijke ‘treurrol’ te spelen kreeg, was er ditmaal in dramatisch opzicht geen enkel bezwaar tegen, haar ook als zodanig uit te beelden: ‘in alle deelen .... onnozel.... volmaeckt’². Weliswaar meende Serarius, dat haar vader niet als schuldig kon worden beschouwd zonder dat zij medeschuldig werd, maar er bleken gelukkig ook commentatoren te zijn die daarin niet met hem meegingen. Op dit punt bleef afwijking van Serarius dus theologisch verantwoord. En zo zien wij Vondel de opvatting volgen van degenen die vasthouden aan de onschuld van de dochter, ondanks de schuld van de vader. Nauwkeurig neemt hij in zijn drama hun argumenten over, waarbij hij de meeste nadruk legt op de kinderlijke gehoorzaamheid, maar zonder één van de overige vier punten te verwaarlozen! Men vergelijke slechts de volgende citaten, waar telkens Ifis zelf aan het woord is:

1 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 333: ‘...sunt qui puellam istam excusent. 1. quia voluntarium Isaaci ad mortem euntis exemplum sequi se putabat. 2. se ad patri, etiam in ista re, obediendum teneri. 3. rem istam Deo videri gratam; cum tam nobilis subsequuta esset victoria. 4. Grates pro hac Deo insignem per vitae victimam agi ac referri. 5. Si mortem recusaret, fore vt violati voti poena in patris caput, totiusque forte populi exitium recideret’.

2 Opdracht van Maria Stuart (WB V, pag. 165, reg. 31-32), geciteerd Deel I, pag. 440.

[p. 288]

1

Het voorbeeld van Isaäc

 

Mijn hart gevoelt alreede een nieuwe kracht,

 

Als Isack, die getroost den slagh verwacht,

 

De weerelt voor zijn sterven afgestorven.

 

(vs. 1565-1567)

2

De kinderlijke gehoorzaamheid

 

Ick hoor zijn spraeck, gelijck een engels stem.

 

Als vader spreeckt, wat heeft een kint te zeggen?

 

'k Wil voor hem op mijn aenzicht nederleggen,

 

En schroom geen doot, maer ongehoorzaemheit.

 

(vs. 502-505)

3

Gods welbehagen aan het offer

 

De hemel biet van verre my de hant,

 

En zijne trouw, ick kus dat diere pant.. (vs. 705-706)

 

 

 

(tot de Hofpriester:)

 

Geleime, op dat, zoo hoogh uit onzen dagh,

 

Mijn offer Gode alleen behaegen magh.

 

(vs. 1437-1438)

4

Het offer een daad van dankbaarheid

 

Nu quam, nu quam ick vader t'huis, getroost

 

[De hemel laet' mijn opzet hem behaegen,]

 

Dit lichaem Gode en 't outer op te draegen,

 

Voor vaders zege, op Ammons heir behaelt.

 

(vs. 426-429)

5

Het offer ter wille van het volk

 

En Ifis hart luickt op, van weelde

 

En blyschap, nu zy dezen dagh

 

Het offer, datze zich verbeelde,

 

Naer vaders eisch, voltrecken magh,

 

Den vaderlande en 't volck ten zegen,

 

Ten prijs van Godt.... (vs. 409-414a)

 

 

 

Aertsvaders, neemt als een danckofferpant,

 

Ontfangt mijn ziel, tot heil van 't vaderlant.

 

(vs. 1605-1606)

Hoewel enkele van deze motieven ook bij Buchanan voorkomen, is de volledigheid van deze vijf punten ongetwijfeld aan het betoog van Serarius ontleend.

Bovendien laat Vondel - evenals trouwens Buchanan - Ifis geheel onkundig blijven van het conflict tussen haar vader en de Hofpriester. Zij is er zich dus niet van bewust, dat de Goddelijke oorsprong van Jefta's gelofte in twijfel getrokken of zelfs ontkend zou kunnen worden, en wòrdt. Uit de enige scène van het vierde bedrijf blijkt duidelijk, dat zij niet beter weet, of de sanctie en de zegen van de priester begeleiden haar

[p. 289]

offer. En weer is het de moeite waard op te merken, hoe zorgvuldig Vondel deze scène heeft voorbereid. Want het ligt op zichzelf helemaal niet voor de hand, dat de Hofpriester na zijn scherpe afwijzing van het offer daaraan nu toch min of meer zijn medewerking verleent en zich angstvallig onthoudt van elke opmerking, die de zekerheid van Ifis zou kunnen verstoren. Maar op zijn discussie met Jefta is (in scène III-c) een gesprek met de Hofmeester gevolgd, waardoor deze houding voor ons begrijpelijk wordt. Jefta zet tòch door, heeft de Hofmeester betoogd: maak de zaak nu niet nog pijnlijker en tragischer dan zij al is! Betuig voor het hofgerecht, dat gij het offer afkeurt, maar onttrek uw bijstand niet aan degenen die daarbij betrokken zijn! Wees bij dit offer, dat gij niet verhinderen kunt, tegenwoordig,

Om 's vaders, of ten minste om 's dochters wil.
Uw byzijn zal haer troosten in dit lijden,
Uw zegen haer in 't uiterste verblijden,
Om moediger naer 't hofaltaer te treên. (vs. 1230-1233)

Ook deze scène is een ‘verbetering’ van de Jephthes. Want bij Buchanan ontbreekt de equivalent er van, zodat wij geheel onvoorbereid en niet zonder enige verbazing uit het verslag van de Nuncius aan Storge vernemen, dat de Sacerdos ondanks zijn felle afwijzing in de priesterscène toch zijn medewerking aan het offer heeft verleend en zelfs persoonlijk het offermes heeft gehanteerd. Wat dit laatste betreft, doet de voorstelling van Vondel veel waarschijnlijker aan: bij hem beperkt de Hofpriester zich tot geestelijke bijstand, terwijl Jefta zelf als offeraar optreedt¹.

En tenslotte accentueert Vondel de onschuld van Ifis door haar, vóór zij naar binnen gaat om te sterven, geknield de priesterlijke zegen te doen ontvangen. Met het uitspreken van die zegen aanvaardt de Hofpriester háár offer als rein, in tegenstelling tot dat van haar vader: ‘Gy quaemt van Godt: hy wellekomt u weder’ (vs. 1612).

1 Daardoor wordt ook diens ineenstorting in het laatste bedrijf begrijpelijker: hij heeft met eigen hand zijn kind gedood!

[p. 290]

Met dit alles heeft Vondel zijn doel ten opzichte van Ifis volkomen bereikt. Al moge er theoretisch - getuige de opvatting van Bomhoff - misschien nog enige onzekerheid mogelijk zijn, de gewone lezer of toeschouwer zal geen ogenblik aan haar onschuld twijfelen, hoezeer hij ook overtuigd is van schuld bij Jefta.

Behalve door een kritische analyse van de Jephthes en een nauwkeurige lezing van Serarius en Salianus, bereidde Vondel zich op het schrijven van zijn model-tragedie ook nog voor door bestudering van de Renaissancistische poëtica. In zijn Berecht deelt hij niet zonder enige trots mee, dat hij [de Poëtica van] Aristoteles¹ en [De arte poëtica van] Horatius, benevens ‘hunne uitleggers over de zelve stof’, gelezen en herlezen heeft. En hij somt niet minder dan elf van deze uitleggers op: Robertellus², Madius, Lombardus, Scaliger, Heinsius, Grotius, Castelvetro, Delrius, Strada, Vossius en La Mesnardière³. Wij hebben geen enkele reden aan de juistheid van Vondels mededeling over het raadplegen van al deze auteurs te twijfelen, maar wèl is er grond tot enige twijfel aan het praktische nut van deze uitgebreide lectuur. Want uiteraard komen al deze commentaren en poëtica's, ondanks hun onderlinge divergenties, in hoofdtrekken toch vrijwel met elkaar overeen. Vondel kon dan ook nauwelijks verwachten er iets te zullen vinden, dat hem niet reeds uit de Institutiones poëticae van Vossius bekend was. Hoogstens zal hij er een sterkere accentuering of een pakkender formulering van bepaalde punten in hebben ontdekt, waarmee hij voor de theoretische opmerkingen in het Berecht zijn voordeel kon doen. Die theoretische opmerkingen blijken namelijk zó vaak vrijwel letterlijke citaten te zijn, dat het min of meer voor de hand ligt hetzelfde te veronderstellen voor de gevallen,

1 Naar alle waarschijnlijkheid heeft hij deze bestudeerd in de uitgave van Heinsius ‘cum Notis & Interpretatione’, die in de latere edities samen met De tragoediae constitutione werd uitgegeven.

2 Bedoeld wordt: Robortellus, die in 1548 In librum Aristotelis de arte poëtica explicationes had uitgegeven.

3 WB VIII, pag. 778, reg. 160-168.

[p. 291]

die wij niet zo dadelijk kunnen thuisbrengen. Ik meen zelfs, dat deze veronderstelling voldoende gefundeerd is om te kunnen dienen als uitgangspunt voor een nader onderzoek naar het preciese gebruik, dat Vondel van elk der genoemde ‘uitleggers’ heeft gemaakt.

Te zijner tijd zal een dergelijk onderzoek stellig moeten worden ondernomen, maar in het kader van deze studie heb ik gemeend mij daarvan te kunnen onthouden. In ons verband is immers slechts van belang, dat Vondel zijn theoretische opmerkingen steeds aan de Renaissancistische poëtica ontleent; aan welke theoreticus hij van geval tot geval zijn formulering te danken heeft, is daarbij van secundaire betekenis. En het eerste valt reeds aan te tonen door vergelijking van het Berecht met de twee poëtica's, waarvan wij - op grond van het feit dat zij hem reeds eerder vertrouwd waren - mogen aannemen, dat zij in dit opzicht zijn voornaamste bronnen zijn geweest: de Institutiones poëticae van Vossius (1647) en De tragoediae constitutione van Heinsius (1611). Afgezien van de verwijzingen naar Hugo de Groot en naar Ronsard, die ik later afzonderlijk zal bespreken, blijft er dan eigenlijk slechts één opmerking over, die ik niet in de een of andere vorm in genoemde werken heb kunnen terugvinden; en wel de volgende: ‘Wy zochten oock te bereicken de dry deughden des tooneelstijls, klaerheit, en geloofwaerdigheit doorgaens, en kortheit ter behoorlijcke plaetse’¹. De bron hiervoor zal dus wel bij een van de genoemde buitenlandse auteurs gezocht moeten worden; de meest waarschijnlijke lijkt mij La Mesnardière.

Ik laat hieronder ter linkerzijde van de pagina de theoretische opmerkingen uit het Berecht volgen², met ter rechterzijde de corresponderende plaatsen bij Vossius en Heinsius³; letterlijke of nagenoeg letterlijke overeenkomsten heb ik aangegeven door ze aan beide zijden te cursiveren.

1 WB VIII, pag. 777, reg. 144-146.

2 De regelnummering bij de citaten is die van het Berecht in WB VIII, pag. 773-779.

3 V verwijst naar: G.J. Vossius, Institutiones Poëticae; H naar: D. Heinsius, De tragoediae constitutione. Bij H vermeld ik tussen haakjes tevens het nummer van de pagina in de door mij gebruikte uitgave van 1643.

[p. 292]

1. Reg. 7b-8a: hy [= Aristoteles] zeght dat het treurspel allermeest begrijpt den handel van eenen zonneschijn, of luttel min, of meer ...	V., lib. II, cap. III, 2: At naturâ suâ eam drama magnitudinem exigit, quae aequalis sit spatio unius diei, vel paullò majori. - Spatium idem omni dramati praefinitum, ac tragoediae: de quâ sic Aristoteles: .... Conatur intra unicum Solis ambitum consistere, aut sanè paullum excedere.
2. Reg. 27b-31a: Aristoteles heeft zijne leerlingen ingescherpt hoe veel gelegen zy aen eene eenige schickelijcke stellinge, in de voorbeelden der leeringen en kunsten, by overoude wijzen, ten hooghste waergenomen, en in zijn onderwijs van de dichtkunst by den gemelden niet overgeslagen.	V., lib. I, cap. VII, 1: Quemadmodum enim in catena annuli; ita necesse est, ut in fabula partes omnes cohaereant, ac postrema mediis, media primis optimè conveniant, ac connectantur; aliaque ex aliis, vel necessariò, vel verisimiliter fluant, ac consequantur ..... Hinc liquet, cur Aristoteles non contentus dicere, pulchritudinem in magnitudine consistere, addat & ordinem. Sic enim ait: ..... Nam ex magnitudine, & ordine, oritur pulchrum.
3. Reg. 34b-35a: Het spel heeft zijne behoorlijcke hoegrootheit, en leden, met de maete van evenredenheit gemeeten.	V., lib. II, cap. V, 3-9: (3) Diverbium dividitur in actus, et scenas: illae majores, hae minores sunt partes ... (4) Actus distinguebantur choro: vel si chorus abesset, pro eo erat tibicinum cantus ... (5) Actus fabulae, nec plures sunt, nec pauciores, quàm quinque ... (6) Magnitudo actuum non est semper eadem: excrescit ea, si res sint graviores, vel populo jucundiores ... (7) Nec videas, apud veteres actum porrigi ultra scenam septimam ... (8) Ac ne actores quidem in dramate plures sunto, quàm quatuordecim ... (9) Ex his non plures tribus, in scena colloquuntur.
4. Reg. 35b-39a: De gansche handel van Jeptha is een,	V., lib. I, cap. IV, 3: Priùs simplicissimè concipi fabula

[p. 293]

en eenigh, en de verscheidenheit der bedrijven, en alle omstandigheden van tijt en plaetse en andersins worden hier tot het uitvoeren en voltrecken van dezen eenigen handel geschickt ...	debet, sine episodiis, et digressionibus ullis: ita ut una solùm actio ob oculos versetur. Nam cùm poëma unum sit, quod unam continet fabulam; una autem sit fabula, quae unam explicat actionem: poëma quoque unum erit, non quod circa unum versatur hominem, sed unam unius actionem; totam tamen, et absolutam; ut quae habeat partes suas, easque ita connexas, ut, unâ positâ, necessariò, aut verisimiliter, altera consequatur; unâ item sublatâ, fabulae pereat structura.
5. Reg. 39b-42a: dewijl de schickelijcke t'zamenstellinge der bedrijven de ziel des treurspels genoemt wort, dat zonder deze niet rechtmaetigh kan bestaen, schoon'er manhaftige uitspraeck, nochte zeden, nochte spreucken ontbreecken.	H., cap. III (pag. 16-17): ... anima Tragoediae est Fabula. Quippe sicut forma corporis est anima, sic Tragoediae ipsius forma est, apta actionum constitutio, seu Fabula. Et quemadmodum sine anima, licet exterior non desit forma, non viuit corpus: ita sine hac formali parte, quamuis neque mores neque dictiones desint nec sententiae, vere esse id quod est, non potest Tragoedia.
6. Reg. 45b-49a: Het spel is niet eenverwigh, maer geschakeert. zoo heeten wy het volkomener slagh van spel, dat niet altyt eenen zelven toon van droefheit of blyschap houdt, maer van staet verandert, het zy van ongeluck in geluck, of van geluck in ongeluck ...	H., cap. VI (pag. 50-51): Implexa seu non simplex est Fabula, quae cum aliqua mutatione, quae sit in contrarium, aut Agnitione, aut vtraque pariter, ad finem procedit.
7. Reg. 50b-54a: Oock levert deze geschiedenis den rechtschapen aert van een treurspel: want de zwaericheit en het haperen valt niet simpelijck tusschen gemeene of verre bloetvrienden, maer tusschen het naeste bloet, vader, moeder, en dochter, een eenige dochter, en gemael, en gemaelin.	H., cap. IX (pag. 80-81): Quoties amicos inter aut qui sanguine sunt juncti, haec eueniunt. vt si frater fratrem, filius patrem, mater filium, filius matrem, aut è medio tollat: aut quid tale agat, vel minetur. Etenim ab amicis si fiant, jam commiserationem mouent: sin à consanguineis, atrocia videntur.

[p. 294]

8. Reg. 54b-57a: Jeptha, de hooftpersonaedje..... verschijnt hier nochte heel vroom, nochte onvroom, maer tusschen beide ...	V., lib. II, cap. XIII, 11: Optimae autem tragoediae sunt, in quibus inducuntur personae, nec prorsus probae, nec planè improbae.
9. Reg. 64b-67a: De beide hooftcieraden, hier by een gevoeght^1, by de Latijnen peripetia, en agnitio, of staetveranderinge, en herkennis genoemt, gaen in arbeit, om hunne kracht met eene maghtige beweeghenisse te baeren ...	V., lib. I, cap. IV, 17-21: Optimè fabula solvitur, cùm id fit vel per περιπέτεαν sive immutationem: vel per άναγνώρισιν sive agnitionem. Περιπέτεια est eorum, quae aguntur, transitus in contrarium; sive mutatio haec secunda sit, sive adversa ... (18) Nihil magis delectat ωεριπετεία ... (21) Αναγνώρισις est unius, pluriumve personarum, post longi temporis ignorantiam, cognitio^2.
10. Reg. 74b-77a: De uitbreitsels, by de Latijnisten episodia geheeten, worden niet tegens de natuur ingedrongen, nochte te verre gehaelt, maer dienen ter zaecke, en zetten den handel eenen heerlijcken luister by.	V.,lib I, cap. IV, 7-8: Episodii autem nomine intelligitur narratio eorum, quae praeter rem adferuntur, cum re tamen conjunguntur; idque ad eam amplificandam, vel ornandam .... (8) Episodia non debent esse longè arcessita, vel affectata; sed fabulae cognata.
11. Reg. 81b-82a: De rede is gezedevormt naer den staet en gesteltenis der personaedje ...	V., lib. II, cap. IV, 11: Dictio variat pro persona: quia aliter loquitur civis, aliter peregrinus.
12. Reg. 86b-89a: ...zochten wy op de voeghlijckheit te letten, en elcke personaedje naer zijne oude, staet, en gelegenheit uit te beelden, en de zeden, en spreucken naer de leest van elcks lijf te passen.	H., cap. XIV (pag. 129): Id quod Graeci Ηθος, Latini, quia aliter non poterant, Mores dixerunt. cum peculiariter .... non tam mores, quam proprietas eorum quaedam, ista voce designetur: qui pro singulis habitibus, affectibus, nationibus, aetatibus, secunda aut aduersa fortuna, esse in singulis diuersi solent.

1 Vondels ‘hier by een gevoeght’ vindt zijn verklaring in Vossius' ‘vel... vel’.

2 Noë merkt op, dat Vondels opvatting van de agnitio niet overeenkomt met wat Aristoteles er mee bedoelde; hij spreekt daarom van een ‘verzwakte agnitio’ (Jefta-Noë, pag. 9). Vondels opvatting blijkt echter volkomen gedekt te worden door de definitie van Vossius.

[p. 295]

13. Reg. 123b-125a: Aldus woelen, tuimelen, en barnen hier verscheide hartstoghten, door geduurige veranderingen van den beginne tot het ende.	H., cap. VIII (pag. 67): ... certum id quoque, eas, quae ex ipsa Fabula petuntur perturbationes, iis quae petuntur foris, esse praeferendas.
14. Reg. 129b-131a: De maeght sterft niet voor d'oogen des aenschouwers, gelijck Horatius in zijne dichtkunste leert, om ongeloofwaerdigheit te schuwen.	V., lib. II, cap. XIII, 25: At incredibilia, ... adhaec foeda, ... item atrocia, atque horrenda, velut coedes, aliaque; quae, si adspicerentur, vel animum nimiùm concitarent, vel non seriò, sed simulatè agi, constaret; non ob oculos in scenâ poni debent, sed potiùs referuntur ... Rectè Horatius in Arte: [volgt citaat vs. 182b-188].
15. Reg. 131b-133a: Ondertusschen wort de voorbereidinge ter doot den oogen niet onttrocken: dewijl het zien meer de harten beweeght dan het aenhooren en verhael van het gebeurde ...	V., lib. II, cap. XIII, 24: Sedulò dispiciendum, ne solùm narrentur, quae agi, & subjici oculis oportet. Nam, ut est apud poëtam Venusinum [= Horatius]: (volgt citaat Ars poët. vs. 180-182a).
16. Reg. 133b-139: ... schoon de toestel des treurhandels zoodaenigh behoorde te wezen, dat die, zonder eenige kunstenary, of hulp der lijdende personaedje, maghtigh ware alleen door het aenhooren en lezen der treurrolle,... medoogen en schrick uit te wercken ...	Heinsius' vertaling van Aristoteles' Poëtica, cap. XXVI (pag. 319): Adde, quod & sine motu perficere opus suum sicut Epica potest Tragoedia. è sola enim lectione gualis sit apparere potest.
17. Reg. 139b-144a: ... medoogen en schrick uit te wercken, op dat het treurspel zijn einde en ooghmerck moght treffen, het welck is deze beide hartstoghten in het gemoedt der menschen maetigen, en manieren, d'aenschouwers van gebreken zuiveren, en leeren de rampen der weerelt zachtzinniger en gelijckmoediger verduuren.	H., cap. II (pag. 10 en 19): Sequitur vsus Tragoediae & finis. In concitandis igitur affectibus cum maxime versetur haec Musa, finem ejus esse, hos ipsos vt temperet, iterumque componat, Aristoteles existimat. Affectus proprii illius sunt duo: Misericordia, & Horror .... (19) Quae eosdem in humano animo affectus mitigant aut sedant. & si recte adhibeantur, defectum quoque eorum atque excessum expiant ac purgant.

[p. 296]

Eerst nà de volledige uiteenzetting omtrent de theoretische fundering en de praktische uitwerking van zijn Jeptha, en nà de vermelding van de poëtica's die hij daarvoor bestudeerd heeft, wijdt Vondel nog een enkel woord aan wat er verder voor een opvoering nodig is: ‘keur van bequame personaedjen, en toestel van tooneel, en maetgezang van reien’ (reg. 172b-173a). Maar hij doet dit slechts terloops, als iets wat hem als dichter eigenlijk niet aangaat. Ook daarin volgt hij zijn leermeesters. Op voorgang van Aristoteles onderscheiden deze namelijk zes ‘partes’ in de tragedie: Fabula, Mores, Sententia, Dictio, Apparatus, Modulatio. Daarvan zijn echter de vier eerste verreweg de belangrijkste: ‘sine quibus nec scribi drama potest .... Extra verò scriptionem sunt, apparatus, & modulatio: quae idcirco non ad poëtam pertinent; sed ad choragum, histriones, cantores, & tibicines’¹. Dezelfde woorden vinden wij bij Vondel terug: histriones (personaedjen), apparatus (toestel van tooneel), modulatio (maetgezang van reien). Alleen is de vertaling van ‘modulatio’ enigszins beperkt, want bij Vossius omvat deze term ook de solo-zang²; blijkbaar heeft Vondel zich voor de Jeptha alleen een ‘modulatio in chorico’ gedacht. Opmerkelijk is overigens de geestdrift, waarmee hij daarover uitweidt:

.... en maetgezang van reien, geoefent door eenen grooten Orlando, om onder het speelen d'aenschouwers te laeten hooren eene hemelsche gelijckluidentheit van heilige galmen, die alle deelen der goddelijcke zangkunste in hunne volkomenheit zodanigh bereickt, datze de zielen buiten zich zelve, als uit den lichame, verruckt, en ten volle met eenen voorsmaek van de gelukzaligheit der engelen vergenoegt (reg. 173b-179).

Moeten wij hierin de hartewens lezen, dat zijn reizangen een componist als Orlando di Lasso zouden vinden? Of is deze passage

1 G.J. Vossius, Inst. poëticae, Lib. II, cap. IV, 2.

2 G.J. Vossius, Inst. poëticae, Lib. II, cap. IX, 3: ‘Modulatio partim in cantico, partim in chorico, locum habet’.

[p. 297]

een lyrische uitbreiding van de opmerking bij Vossius: ‘Modulatio multùm suavitatis adfert fabulae’¹? Of citeert Vondel hier een van zijn buitenlandse bronnen? Ik ben geneigd, de twee laatste mogelijkheden als de meest waarschijnlijke te beschouwen.

De verwijzing naar Ronsard dient om te motiveren, waarom de Jeptha niet in alexandrijnen geschreven werd, zoals voor tragedies algemeen gebruikelijk was, maar in ‘vaerzen van tien en elf lettergreepen’: de z.g. ‘vers communs’. Voor zover ik weet, werd de plaats bij Ronsard, waarop Vondel hier doelt, nog niet eerder aangewezen². Zij is te vinden in de (nieuwe) Préface voor de Franciade, in 1587 door de dichter geschreven voor de herdruk van zijn onvoltooide epos in deel III van ‘Les Oevvres de P. de Ronsard Gentil-homme Vandomois’. Wanneer wij de tekst van Vondel daarnaast plaatsen, blijkt opnieuw dat deze de formulering van zijn ‘bron’ vrijwel letterlijk overneemt:

1 G.J. Vossius, Inst. poëticae, Lib. II, cap. IX, 2.

2 A.J. de Jong meent zelfs, verwijzend naar Ronsards Abbregé de l'art poëtique françois, dat Vondel zich vergist (Jeptha-de Jong, pag. 48, aant. bij reg. 163), en Noë suggereert hetzelfde (Jefta-Noë, pag. 26, aant. bij reg. 144). Inderdaad betreurt Ronsard in de Abbregé van 1565, dat hij zijn (nog niet verschenen) Franciade op koninklijk bevel in ‘vers communs’ heeft moeten opzetten:

Si ie n'ay commencé ma Franciade en vers Alexandrins, lesquels i'ay mis (comme tu sçais) en vogue & en honneur, il s'en faut prendre à ceux qui ont puissance de me commander & non à ma volonté: car cela est fait contre mon gré, esperant vn iour la faire marcher à la cadance Alexandrine: mais pour cette fois il faut obeyr.
(Ronsard-Laumonier VII, 59)

Wanneer in 1572 de vier voltooide boeken van zijn epos in druk verschijnen, laat hij zich echter al heel anders uit, zij het nog zonder de alexandrijn te veroordelen:

Et si tu me dis, Lecteur, que ie deuois composer mon ouurage en vers Alexandrins, pource qu'ils sont pour le iourd'huy plus fauorablement receuz de nos Seigneurs & Dames de la Court, & de toute la ieunesse Françoise, lesquels vers i'ay remis le premier en honeur, ie te responds qu'il m'eust esté cent fois plus aisé d'escrire mon oeuure en vers Alexandrins qu'aux autres, d'autant qu'ils sont plus longs, & par consequent moins suiets, sans la honteuse conscience que i'ay qu'ils sentent trop leur prose. Or tout ainsi que ie ne les approuue du tout, si ce n'est en tragedies ou versions, aussi ie ne les veux du tout condamner, i'en laisse à chacun son libre iugement pour en vser :omme il voudra ...
(Ronsard-Laumonier VII, 70)

In 1587 volgt dan tenslotte de uitspraak, waarnaar Vondel verwijst.

[p. 298]

Berecht, reg. 146b-155a: Dit treurspel treet voort op vaerzen van tien en elf lettergreepen: naerdien de edele heer Ronsard, de vorst der Fransche dichteren, deze dichtmaet hooghdravender oordeelt, en beter van zenuwen voorzien, en gesteven dan d'Alexandrijnsche, van twalef en dertien lettergreepen, die, zoo veel langer, naer zijn oordeel, flaeuwer vallen, en meer op ongebonde rede trecken, ten zy deze, uit eenen uitnemenden meesters koker komende, zich verheffen, gelijck uitheffende schilderyen, en, rijck gestoffeert, en doorwrocht, van gemeenen kout en ommegangk verre afgescheiden zijn ...

Ronsard^1: Il ne faut t'esmerueiller, Lecteur, dequoy ie n'ay composé ma Franciade en vers Alexandrins, qu'autrefois en ma ieunesse, par ignorance, ie pensois tenir en nostre langue le rang des Carmes heroïques, encores qu'ils respondent plus aux senaires des Tragiques qu'aux magnanimes vers d'Homere & de Virgile, les estimant pour lors plus conuenables aux magnifiques argumens & aux plus excellentes conceptions de l'esprit, que les autres vers communs. Depuis i'ay veu, cogneu, & pratiqué par longue experience, qu ie m'estois abusé: car ils sentent trop la prose tresfacile, & sont trop eneruez & flaques, si ce n'est pour les traductions, ausquelles à cause de leur longueur ils seruent de beaucoup pour interpreter le sens de l'Aucteur qu'on entreprend de traduire. Au reste, ils ont trop de caquet, s'ils ne sont bastis de la main d'vn bon artisan, qui les face autant qu'il luy sera possible hausser, comme les peintures releuées, & quasi separer du langage commun, les ornant & enrichissant de Figures, Schemes, Tropes, Metaphores, Phrases & Periphrases eslongnées presque du tout, ou pour le moins separées de la Prose triuiale & vulgaire (car le style prosaïque est ennemy capital de l'eloquence poëtique) & les illustrant de comparaisons bien adaptées, de descriptions florides, c'est à dire enrichies de passements, broderies, tapisseries & entrelassements de fleurs poëtiques, tant pour representer la chose, que pour l'ornement & splendeur des vers, comme ceste braue & tresexcellente description du Sacerdote de Cybele Cloreus, en l'onziesme liure des Aeneides .....

De bewuste plaats bij Ronsard maakt het tevens onwaarschijnlijk dat Verwey gelijk zou hebben, als hij meent dat Vondel de Οἰδίπονς τύραννος van Sophocles vertaalde alvorens de Jeptha te schrijven, zodat hij dus de vijfvoetige jamben het eerst in Koning Edipus gebruikt zou hebben². Ronsard zondert

1 P. de Ronsard, Oeuvres complètes; nouvelle édition revisée, augmentée et annotée par Paul Laumonier (Parijs 1914-1919), deel VII, pag. 75-76. In de vorige noot wordt met Ronsard-Laumonier naar deze zelfde editie verwezen.

2 Vondel, Volledige dichtwerken en oorspronkelijk proza, verzorgd en ingeleid door Albert Verwey (Amsterdam 1937), pag. XXII.

[p. 299]

immers ‘les traductions’ uit, wat een ernstig bezwaar vormt tegen de veronderstelling dat Vondel op zijn gezag de ‘vers communs’ voor het eerst in een vertaling zou hebben aangewend. Het ligt veel meer voor de hand aan te nemen, dat hij, zoekend naar middelen om zijn model-tragedie tot het hoogst mogelijke peil van volmaaktheid op te voeren, in de uiteenzetting van Ronsard een kans meende te zien tot het bereiken van een ‘dichtmaet hooghdravender ... dan d'Alexandrijnsche’, en dat hij die kans met beide handen heeft aangegrepen. Toen hij kort daarop - wellicht nog tijdens het voortwerken aan de Jeptha - met zijn vertaling van Koning Edipus begon, zette hij ook daarin het experiment voort, hetzij omdat de ‘vers communs’ hem vertrouwd waren geworden, hetzij om te bewijzen dat hij ondanks de restrictie van Ronsard in staat was daarvan ook bij vertalingen gebruik te maken. Intussen heeft het resultaat ten aanzien van de meerdere ‘hooghdravendheit’ hem bij nader inzien blijkbaar toch teleurgesteld; met zijn Koning David in ballingschap keert hij tenminste, stilzwijgend en voorgoed, tot de traditie van de alexandrijn terug¹.

Voor Hugo de Groot geeft Vondel nauwkeurig aan, welk werk hij van hem geraadpleegd heeft: ‘de voorrede van Huigh de Groot, op Euripides vertaelde Fenisse’². Daarmee worden de Prolegomena bedoeld uit Grotius' uitgave van Euripides' Φοίνισσαι die, met een vertaling van deze tragedie in het Latijn, in 1626 te Parijs het licht had gezien³. Zoals reeds door Van Hamel is opgemerkt⁴, ontleende Vondel daaraan de absolute eenheid van plaats, waarop hij in zijn Berecht met de volgende woorden de aandacht vestigt: ‘Ons tooneel staet hier

1 Reacties van tijdgenoten op het experiment met de vijfvoeters zijn mij niet bekend. Het is echter opmerkelijk, dat Geeraardt Brandt in zijn biografie, waarin hij een uitvoerig excerpt uit het Berecht van Jeptha opneemt, met geen woord over dit aspect van het drama rept (vgl. G. Brandt, Leven van Vondel, pag. 51-53).

2 Berecht (WB VIII, pag. 778, reg. 164-165).

3 Ik maakte gebruik van de uitgave Parijs 1630 (signatuur K.B.: 759 G 17).

4 A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland ('s-Gravenhage 1918), pag. 137.

[p. 300]

doorgaens¹ onverwrickt en vast, voor het hof te Masfe in Galaäd; eene uitsteeckende opmerckinge, waerop Euripides in zijne volwrochte Fenisse zonderling gelet heeft’². In zijn Prolegomena had Grotius namelijk, bij zijn bewonderende opsomming van de schoonheden uit de Phoenissae³, ook vermeld: ‘Locus quoque fabulae non duplex, ut alibi, sed unicus, ante ipsam regiam’, en daarop een overzicht doen volgen van de wijze waarop Euripides er in geslaagd was deze eenheid van plaats te bereiken: ‘nam ibi stant feminae peregrinae: eo venit Polynices: excitur Iocasta: advenit Eteocles: quem reperit ibidem Creon: advocatur Tiresias .... etc.’⁴. Vondel heeft niet alleen de plaatsbepaling letterlijk overgenomen - ante ipsam regiam: voor het hof -, maar ook dankbaar gebruik gemaakt van de vingerwijzing voor de praktische verwerkelijking van wat Grotius een ‘magnum poëtae artificium’ noemt. Zijn bedoeling daarmee was natuurlijk dezelfde als bij het aanwenden van de ‘vers communs’: het opvoeren van zijn model-tragedie tot het hoogst mogelijke peil van volmaaktheid. In tegenstelling echter tot wat bij de vijfvoeters het geval bleek, is Vondel ook in zijn latere drama's aan de absolute eenheid van plaats blijven vasthouden, zij het met dien verstande dat hij ze als een sieraad⁵ en niet als een noodzakelijkheid beschouwde. Wij zullen te zijner tijd dan ook zien, dat hij ze slechts toepaste, als dit geen bezwaar opleverde voor het verloop van de handeling; waar dit wel het geval was, liet hij dit ‘sieraad’ vallen en stelde hij zich tevreden met de betrèkkelijke eenheid van plaats, die vóór de Jeptha ook bij hem de gebruikelijke was geweest.

Intussen hebben wij bij onze bespreking van de Salmoneus

1 Voortdurend, onafgebroken.

2 WB VIII, pag. 774, reg. 42-45- In de Inhoudt keren dezelfde woorden terug: ‘Het tooneel is voor het hof te Masfa’ (WB VIII, pag. 780, reg. 18-19).

3 Hoezeer hij deze tragedie bewonderde, blijkt wel uit de opdracht van zijn uitgave aan Henricus Memmius, waarin het heet: ‘Breviter haec erit muneris nostri commendatio, quod in omni dicendi opere poëma excellit, in poëmatis haud dubie tragoedia, in tragoediis etiam philosophorum consensu Euripides, in Euripideis Phoenissae, quod & veterum Grammaticorum judicium fuit’.

4 Ed. Parijs 1630: fol. b2, r^o.

5 Het woord is van Van Hamel.

[p. 301]

geconstateerd, dat ook daar reeds - wellicht als officieuse proefneming - de absolute eenheid van plaats voorkomt¹. Wij kunnen nu nog iets verder gaan. Ook daar herinnert de plaatsaanduiding in de Inhoudt (‘Het tooneel is op Godtsvelt, voor het hof van Elis’) aan Grotius' formulering ‘ante ipsam regiam’. En ook daar kan er geen twijfel aan bestaan, of Vondel is bij de compositie van zijn drama uitgegaan van de uiteenzetting in de Prolegomena omtrent de wijze waarop Euripides de ‘locus unicus’ had weten te bereiken. Wel is in de Salmoneus de manier, waarop de dramatis personae telkens weer op het tempelplein worden samengevoerd, veel minder natuurlijk dan in de Jeptha - hier en daar kan men zelfs van forcering spreken -, maar dit moet ongetwijfeld op rekening worden gesteld van de ironie die het gehele stuk beheerst; het principe als zodanig wordt er bovendien niet door aangetast. Wèl is dit het geval bij een ander verschilpunt, dat ik daarom belangrijker acht. Hoewel in de Salmoneus alles zich inderdaad op het tempelplein afspeelt, vallen er op dat plein toch duidelijk twee verschillende concentratiepunten te onderscheiden waartussen de handeling fluctueert: het ene vóór het paleis, het andere vóór de tempel. De plaats van handeling is dus wel één, maar evenals een ellips heeft zij twéé brandpunten, waardoor de eenheid toch weer gerelativeerd wordt. Ik durf niet uitmaken, of ook deze ‘elliptische eenheid’ tot de ironiserende elementen in de structuur van het drama behoort, dan wel toegeschreven moet worden aan onmacht van Vondel om reeds bij zijn eerste poging de absolute eenheid van plaats in een zuiverder vorm te realiseren. Hoe dit echter zij, in ieder geval blijkt er van zulk een ‘elliptische eenheid’ in de Jeptha geen sprake meer. De ellips heeft zich daar vervolmaakt tot een cirkel; er is slechts één enkel middelpunt: ‘voor het hof te Masfa’.

De eenheid van plaats is overigens niet het enige, en zelfs niet het voornaamste, dat Vondel aan de Prolegomena te danken had; hij ontleende er bovendien de compositie van zijn Berecht aan!

1 Zie boven, pag. 193.

[p. 302]

Dat Berecht moest doen uitkomen, dat de Jeptha inderdaad een model-tragedie was, waarin op alle essentiële punten aan de voorschriften van de poëtica werd voldaan en op sommige - de absolute eenheid van plaats, de verdubbelde agnitio en peripeteia, de ‘vers communs’ in plaats van alexandrijnen - daar zelfs boven werd uitgegaan. Daartoe was een min of meer systematische analyse nodig, waarbij punt voor punt de overeenkomst tussen de praktijk van het drama en de - bekend veronderstelde - theorie werd aangewezen. En daarvoor had Vondel inderdaad moeilijk een beter model kunnen vinden dan de Prolegomena van Grotius. Want dat is precies wat deze daarin ten opzichte van de Phoenissae doet, en met dezelfde bedoeling: het demonstreren van de voortreffelijkheid der ingeleide tragedie.

Natuurlijk kon Vondel zijn voorbeeld niet op de voet volgen en moest hij de nodige wijzigingen aanbrengen. Het feit dat hij over eigen werk sprak, maakte een zakelijker toon nodig; op kritiek van anderen behoefde bij dit nieuwe drama niet te worden ingegaan; bepaalde punten, waaraan Grotius stilzwijgend voorbijging maar die voor de Jeptha van belang waren, moesten worden toegevoegd; omgekeerd konden typische Phoenissae-problemen blijven rusten. Met dit alles werd echter slechts voldaan aan de eis, die Vossius aan de imitator gesteld had: ‘hier iets toevoegen, daar iets weglaten, elders iets veranderen, en vrijwel overal voor een andere volgorde, kleur of gesteldheid zorg dragen’¹. Zo gezien was de noodzaak tot afwijkingen dus eerder een steun dan een nadeel.

Een vergelijking tussen de structuur van Prolegomena en Berecht moge dit alles nader illustreren. In het nu volgende overzicht heb ik verschilpunten aangegeven met een ≠ tussen de beide kolommen, duidelijke overeenkomsten met een =, minder overtuigende parallellen met een :.

1 Zie boven, pag. 249.

[p. 303]

Prolegomena		Berecht
1. Algemene inleiding over de tragedie	≠	-
2. Persoonlijke mededelingen (Grotius vertelt, hoe hij er toe gekomen is de Phoenissae te bestuderen en te vertalen: eerst gedurende zijn gevangenschap op Loevestein, later tijdens een ziekte in Parijs)	:	Persoonlijke mededelingen (Vondel vertelt, welke moeilijkheden hij te overwinnen had, voordat het hem mogelijk werd de Jeptha te schrijven)
3. Inleiding op de analyse (de vier punten, waarop het vooral aankomt en die één voor één aan de orde gesteld zullen worden)	:	Inleiding op de analyse (verwijzing naar Aristoteles)
4. De structuur van het drama
a. eenheid van tijd	≠	eenheid van handeling (de eenheid van tijd kan hier achterwege blijven, omdat Vondel deze al heeft vermeld onder ‘Persoonlijke mededelingen’, in verband met de fout van Buchanan^1)
b. eenheid van plaats	=	eenheid van plaats
-	≠	het spel ‘niet eenverwigh, maer geschakeert’, met ‘de zwaericheit tusschen het naeste bloet’
-	≠	de hoofdpersoon ‘nochte heel vroom, nochte onvroom, maer tusschen beide’
c. agnitio en mutatio (= peripeteia)	=	‘de beide hooftcieraden .... peripetia en agnitio’
d. chorus (samengesteld uit peregrinae)	≠	-
e. details	≠	-
f. episodia	=	‘de uitbreitsels, by de Latijnisten episodia geheeten’
5. ‘De moribus personarum’ (Grotius bespreekt hier de karakters van alle belangrijke figuren uit het drama, met inbegrip van de rei.	=	De ‘voeghlijckheit’ (Vondel bespreekt hier de karakters van alle belangrijke figuren uit zijn drama, met inbegrip van ‘de reien

1 Zie boven, pag. 244.

[p. 304]

Slechts de ‘senex educator Antigones’ en de twee ‘nuntii’ worden buiten beschouwing gelaten)		der maeghden’. Slechts de Slotvooght wordt buiten beschouwing gelaten)
6. ‘Sensus rerum’
a. beschouwing en weerlegging van detailkritiek	≠	-
b. ‘vis exprimendi affectus’ (met voorbeelden)	:	‘Aldus woelen, tuimelen, en barnen hier verscheide harrstoghten ...’
c. sententiae (met voorbeelden)	≠	-
d. probabilitas	:	het offeren van Ifis wordt niet vertoond, maar wel ‘de voorbereidinge ter doot’
e. de reizangen (Grotius erkent, dat terecht aan Euripides verweten wordt ‘Choris sermones tribuere ad rem nihil pertinentes’)	≠	‘medoogen en schrick’ als bewerkers van de katharsis
7. ‘Verborum delectus’	:	‘vers communs’ in plaats van alexandrijnen
-	≠	Opsomming van de bestudeerde poëtica's
-	≠	Korte opmerking over modulatio en apparatus
-	≠	Besluit (rechtvaardiging van de analyse, die ‘opwassende en leergeerige Nederduitschen’ moge dienen tot een ‘toneelkompas’ om op dramaturgisch gebied fouten te vermijden en ‘beter gemaniert de gewenschte haven van de volkomenheit der tooneelkunste in te zeilen’)

De overeenkomsten in de structuur van beide stukken zijn te talrijk en te opvallend dan dat er aan hun onderling verband zou kunnen worden getwijfeld. Zoals de Jeptha een imitatio is van Buchanans Jephthes, zo is het Berecht een imitatio van Grotius' Prolegomena.

[p. 305]

Daarmee zijn wij aan het einde gekomen van onze bespreking van het Berecht. Met opzet ben ik uitvoerig ingegaan op de verschillende aspecten daarvan en alles wat er mee bleek samen te hangen. Want op een wijze als bij geen van zijn andere drama's het geval is, vergunt Vondel ons hier een blik in zijn werkplaats. Op grond van dit Berecht hebben wij een groot stuk uit de wordingsgeschiedenis van de Jeptha vrijwel van ogenblik tot ogenblik kunnen volgen. Wij zagen Vondel zich inwerken in zijn stof; gegevens verzamelen; mogelijkheden overwegen en daaruit tenslotte een keus doen; problemen onder de ogen zien; de Jephthes imiteren volgens de voorschriften van Vossius en steeds rekening houdend met de kritiek die op zijn model was uitgebracht; punt voor punt toetsen op zijn aanvaardbaarheid, zowel ten aanzien van de theologie als van de poëtica; gebruik maken van opmerkingen bij Grotius en Ronsard, die een kans schenen te bieden tot innoverende vervolmaking. Bijna zouden wij geneigd zijn te zeggen, dat wij het drama voor onze ogen hebben zien samenstellen: als een mozaiek van ontleningen, gerangschikt volgens de voorschriften van de Aristotelische poëtica.

Een dergelijke uitspraak zou echter even onjuist als onbillijk zijn. Want de werkelijkheid is natuurlijk veel minder simplistisch. Wij hebben wel een stùk uit de ontstaansgeschiedenis van de Jeptha kunnen volgen, maar nièt het geheel daarvan, zelfs niet het belangrijkste deel. Wat wij zagen, betrof slechts de buitenkant van het werk. Wij zagen de kunstenaar het materiaal bijeenzoeken dat hij nodig had; hem zoekend en keurend en kiezend rondgaan, hier iets verwerpend en daar iets op zij leggend voor later gebruik. Maar wij konden niet zien, waaròm hij koos zoals hij deed, en niet anders. Wij konden de conceptie van het drama niet waarnemen, zoals die hem bij al deze voorbereidende werkzaamheden steeds voor ogen stond: vaag eerst en meer intuïtief dan bewust, maar gaandeweg duidelijker vormen aannemende: in voortdurende wisselwerking zowel de keus uit het beschikbare materiaal bepalende als zelf in haar groei bepaald door de mogelijkheden die dat materiaal bood.

[p. 306]

En deze innerlijke onstaansgeschiedenis, die de uiterlijke niet alleen begeleidde maar ook beheerste, valt uit het Berecht niet af te lezen. Daarom mogen wij de betekenis van de conclusies, waartoe de bestudering van het Berecht ons heeft geleid, niet overschatten. Zij verhelderen in aanzienlijke mate ons inzicht in de poëtische opvattingen van de Renaissance en de praktijk van de imitatio, maar zeggen niets over de dichterlijke waarde van de tragedie die er uit resulteerde. En de vraag naar het resultaat dat de kunstenaar bereikte, is altijd belangrijker dan die naar de oorsprong van het materiaal dat hij verwerkte, of naar de theorieën waarvan hij uitging.

Dank zij het Berecht weten wij dus, dat Vondel een imitatio op het oog had, en dat hij zich daarbij op alle punten zoveel mogelijk wilde laten leiden door de voorschriften en interpretaties van hen die hij in poëticis of theologicis bij uitstek als autoriteiten beschouwde. Maar nu gaat het erom, in hoeverre hij er in geslaagd is al die moeizaam bijeenvergaarde vreemde elementen op zulk een wijze in zijn eigen verbeeldingswereld te integreren, dat daaruit een nieuw en organisch geheel kon voortkomen. Was zijn imitatio een inventieve en creatieve imitatio¹, die inderdaad (naar het woord van Vossius) ook het vreemde deed worden tot iets eigens? Met andere woorden: is de Jeptha niet alleen naar zijn uiterlijk, maar ook naar zijn innerlijk aspect werkelijk de model-tragedie geworden, die Vondel bedoelde? De enige mogelijkheid om op deze vraag een bevredigend antwoord te vinden, ligt in de analyse van het drama zelf.

Alvorens daartoe over te gaan, moeten wij volledigheidshalve echter eerst nog een ogenblik aandacht besteden aan de Opdracht², die Vondel aan zijn Berecht vooraf deed gaan en waarmee hij zijn tragedie toewijdde aan Anna van Hooren, ‘Gemaelin van .... Cornelis van Vlooswyck,.... Burgermeester, en Raet van Amsterdam’.

1 De term ‘creatieve imitatio’ is een gelukkige vondst van C.A. Zaalberg: ‘Das Buch Extasis’ van Jan van der Noot (Assen 1954), pag. 122.

2 WB VIII, pag. 771-772.

[p. 307]

Die Opdracht was een uiting van dankbaarheid. In de jaren vóór 1659 was Vondel namelijk door de maatschappelijke tegenslagen van zijn zoon Joost ook zelf in ernstige financiële moeilijkheden geraakt¹. De toestand werd tenslotte zó kritiek, dat enkele van zijn familieleden ‘geraaden (vonden), eenigh ampt of bediening voor hem te verzoeken’, zoals Geeraardt Brandt ons meedeelt. En deze vervolgt dan:

Dit geschiedde meest door beleidt van zyn' neef, Joan de Wolf², en buiten zyn toedoen; want hy was te edelaardigh om zynen noodt te kennen te geven. Zy naamen dan in 't einde van 't jaar MDCLVII, of in 't begin van LVIII, haar toevlucht tot de Vrou van Vlooswyk, Anna van Hoorn, gemaalin van den Heere Kornelis van Vlooswyk, toen regeerend Burgermeester der stadt Amsterdam; ontdekkende zyn verlies en noodt, met verzoek van haar voorspraak by den Heer Burgermeester. De Vrou van Vlooswyk, eedelmoedig van aardt, liet zich niet lang bidden; maar door 's mans waarde en noodt tot deernis bewoogen, braght eerlang te weegh, dat hy den lesten dagh van Januarius des jaars MDCLVIII, 's daaghs voor de jaarlyksche verandering der regeeringe, met een ampt in de bank van leeninge (dewyl 'er toen niet beters open viel) wierdt begiftight: een bediening, daar hy jaarlyks zeshonderdt en vyftig guldens van kon trekken³.

In Anna van Hooren eerde Vondel dus de vrouw, aan wier voorspraak hij het te danken had, dat hij zijn Jeptha ‘bewaart voor armoede’ had kunnen voltooien. Het is overigens eigenlijk meer de figuur van Ifis, die hij haar aanbiedt, dan zijn drama als geheel. Noch over Jefta en zijn schuld, noch over de beslissende discussie met de Hofpriester, noch over het verdriet van Filopaie wordt in het Opdracht-dicht met een woord gerept. Er is daarin

1 Uitvoerig hierover: J. Melles, Joost van den Vondel (Utrecht 1957), hoofdstuk IV (pag. 133-170). Men zie echter ook mijn kritiek op dit boek onder Nieuwe Vondelliteratuur V in De Nieuwe Taalgids LI (1958), pag. 87-95 (voor de verhouding tussen Vondel en zijn zoon: pag. 90-93).

2 De zoon van Vondels zuster Clementia uit haar huwelijk met Hans de Wolff, een broer van Vondels vrouw.

3 G. Brandt, Leven van Vondel, pag. 50.

[p. 308]

alleen maar sprake van Ifis. Zij wordt er verheerlijkt als de meest verhevene onder de vele prototypen van Christus in het Oude Testament, die zelfs Isaäc op de Moria overtreft omdat zij werkelijk haar leven gegeven heeft en daarom Christus meer nabijkomt dan hij. Met liefdevolle aandacht worden de enkele woorden, die Richteren XI van haar vermeldt, volledig in versvorm gebracht en als een kostbare relikwie in het hart van het gedicht geplaatst:

Heeft vader dit belooft, en Godt gezworen:

Voltreck, voltreck uw woort, en hoogen eedt,

Dewijl u Godt aen Ammon quam te wreecken.

Bezegel uw belofte: gunme alleen

Dat ick bedruckt mijn' maeghdom vier paer weecken

Met speelgenoots in eenzaemheit beween. (vs. 23-28)

Naar deze woorden van gehoorzaamheid en offerbereidheid wordt zij in het drama uitgebeeld:

Gehoorzaem komtze aldus in hooge brozen

Ten heiligen tooneele, en outer treên. (vs. 29-30)

Om deze woorden is zij waardig door Anna van Hooren en de andere ‘Graftjoffers’ - de aanzienlijke bewoonsters van de deftige koopmanshuizen aan de nieuwe Amsterdamse grachten - als maagd en martelares geëerd te worden met leliën en rozen, en te gelden als een voorafschaduwing van Christus: ‘'t morgenlicht, daer 't kruislicht op verscheen’ (vs. 32).

Mede onder de indruk van deze Opdracht heeft indertijd J. Koopmans de Jeptha in de eerste plaats als het martelaarsspel van Ifis willen zien¹. Sindsdien is deze opvatting reeds te vaak weerlegd dan dat het nodig zou zijn dit nog eens te doen. Ik volsta dan ook met te vermelden, dat zowel uit het Berecht als uit de tragedie zelf duidelijk blijkt dat niet Ifis, maar Jefta als de hoofdpersoon moet worden beschouwd². Ten aanzien van

1 Jeptha-Koopmans/de Vooys, pag. V-X.

2 Twee van de meest afdoende bewijzen zijn de volgende: 1. In het Berecht wordt Jefta uitdrukkelijk ‘de hooftpersonaedje’ genoemd, wiens karakter overeenkomt met het Aristotelische voorschrift van ‘nochte heel vroom, nochte onvroom’ te moeten zijn (WB VIII, pag. 774-775, reg. 54-57); 2. De agnitio en de peripeteia hebben geen betrekking op Ifis.

[p. 309]

de centrale plaats die de Opdracht haar toekent, wijkt deze dus van het drama af.

Hetzelfde geldt voor het prototype-schap van Ifis. Wel wordt er in het stuk enkele malen uitgesproken, dat zij sterft ter wille van het volk¹, maar de parallellie met Christus, waarvoor dit een uitgangspunt had kunnen zijn, wordt nergens uitgewerkt - zelfs niet in de profetische peròratie van de Hofpriester, welke trouwens in hoofdzaak op Jefta betrekking heeft. Wij kunnen hoogstens zeggen, dat de tekst van de tragedie de parallel tussen Ifis en Christus, zoals die in de Opdracht getrokken wordt, niet a priori uitsluit; er op ingaan doet hij niet. Dit ligt overigens voor de hand. In het drama is immers het offer van Ifis tevens de zonde van Jefta. Dat zij naar Vondels voorstelling in geen enkel opzicht deel heeft aan de schuld van haar vader, neemt niet weg dat het offer als zodanig goddeloos moet heten. En een goddeloosheid kon toch niet worden geduid als symbool voor het Goddelijke offer van Christus? Er kon dus alleen op het prototype-schap van Ifis worden gewezen, wanneer zij geïsoleerd werd beschouwd: wèl zoals Vondel haar in zijn tragedie uitgebeeld had - zie vs. 29-30! -, maar los van de verwikkelde situatie waarin zij daar verkeerde. De Opdracht richt zich tenvolle naar deze voorwaarde. En wat kon daartegen zijn, nu de schuld van Jefta op dramaturgische gronden in de tragedie onmisbaar was, maar theologisch helemaal niet vaststond en zelfs door vooraanstaande commentatoren als Serarius en Salianus werd ontkend? Er viel inderdaad aan het beeld van Ifis een aspect toe te voegen, dat in het drama verloren had moeten gaan.

Vondel doet dus in deze Opdracht precies hetzelfde als toen hij na Het Pascha de Verghelijckinghe opnam² en toen hij in de Opdracht van Joseph in Dothan een actueel-politieke duiding van de Jozef-historie inlaste³. Wij kunnen zelfs, mutatis mutandis, hier de conclusie herhalen, waartoe wij bij onze bespreking

1 Zie boven, pag. 288, sub 5.

2 Zie Deel I, pag. 58-60.

3 Zie Deel I, pag. 313-315.

[p. 310]

van laatstgenoemd geval gekomen zijn: Nu het prototype-aspect, ondanks alle betekenis die Vondel er aan hechtte, in het drama geen plaats kon vinden, was opname in de Opdracht het eenvoudigste middel om het toch de nodige nadruk te verlenen.

Dat de Opdracht ditmaal niets anders bevat dan dit toegevoegde aspect, behoeft ons niet te verwonderen, nu alles wat er over de tragedie zelf valt op te merken, toch reeds in het Berecht wordt vermeld. Maar bovendien ligt er in dat aspect een indirecte hulde voor Anna van Hooren. In en met zijn drama wijdt Vondel haar in de eerste plaats de figuur van Ifis toe: de meest zuivere en stralende gestalte daaruit. En een vrouw - dat moest aan het vrouw-zijn van zijn beschermster appelleren. Want iets van de glorie van Ifis straalt af op haar gehele sexe; ik beschouw het niet als een toeval, dat in vs. 17 - ‘De sterckste zwicht voor d'allerzwackste kunne’ - de lof van Ifis een generaliserende vorm krijgt. Die lof culmineert in het prototype-aspect. Daarmee was dus inderdaad alles gezegd wat gezegd behoefde te worden - in de Opdracht aan een vrouw.

Tot slot dienen wij nog even in te gaan op een opmerking van Simons, die tot misverstand aanleiding zou kunnen geven. Deze zegt namelijk: ‘De vergelijking van het ter dood brengen van Ifis met dat van Jezus, door Serarius, verklaart de vrij duistere regels¹ in de opdracht aan Mevr. Anna van Hoorn’². Men zou geneigd kunnen zijn daaruit af te leiden, dat ook Serarius in de dochter van Jefta een prototype van Christus ziet. Dit nu is niet het geval, althans niet in deze ongecompliceerde vorm. Zowel voor Serarius als voor Salianus is Jefta zèlf - die zij immers als onschuldig beschouwen en gedreven door de Geest van God - een prefiguratie van Christus. Uitvoerig lichten zij dit toe, ook ten aanzien van punten die geen verband houden met zijn gelofte. Wanneer hij dan aan die gelofte toekomt, ziet Serarius in het afleggen daarvan vóór de aanvang van de hachelijke strijd met de Ammonieten een voorafschaduwing van Christus' nachtelijk gebed in Gethsemané, toen Hij

1 Blijkens een noot worden vs. 1-4 bedoeld.

2 L. Simons, Stud. en Lez., pag. 203.

[p. 311]

als een nieuwe Jefta op het punt stond in Zijn passie de strijd aan te binden met de Ammonieten uit de hel: ‘cum iamiam per passionem cum Hammonitarum tartareorum copiis decertaturus esset’¹. Ook Christus beloofde Zijn ‘dochter’ - d.w.z. Zijn menselijk lichaam - aan God en kwam die gelofte na:

cui [= coelesti patri] & filiam suam vouit, cum humanitatem carnemque suam illi obtulit, & inter alia dixit: Non mea sed tua voluntas fiat. totusque ille, quo tum temporis conflictatus est, mortis agon, ab eo significatus est agone, quem sensit Iephte, dum carissimam filiolam è medio tollendam aspexit. Ipsa vero voti expletio, est mors in crucis ara excepta, vbi & clamavit: Consummatum est.

In deze gedachtengang duidt dus de dochter van Jefta slechts op de menselijke natuur, de lichamelijkheid van Christus: ‘Iephtae filia est Christi Domini humanitas’.

Ook Salianus ziet in de dochter van Jefta de ‘humanitas Christi’. Maar bij hem valt deze ‘humanitas’ vrijwel met de gestalte van de lijdende Christus samen: ‘Ipsa tamen humanitas singulari fortitudine in mortem, omnésque cruciatus sponte consensit, dicens, Non mea, sed tua voluntas fiat. Et mox ipsis satellitibus sponte processit, séque capiendam, & occidendam vltro praebuit’². Van daaruit is het nog maar een kleine stap naar de voorstelling van Vondel. Ik ben dan ook geneigd aan te nemen, dat deze het prototype-schap van Ifis eerder aan Salianus dan aan Serarius heeft ontleend.

En nu dan eindelijk de Jeptha zelf!

Hier en daar heb ik bij mijn interpreterende analyse dankbaar gebruik gemaakt van Bomhoffs uitvoerige beschouwingen over het verloop van de tragedie³. Ik stel er prijs op, in dit hoofdstuk waarin ik zo vaak zijn zienswijze moet bestrijden,

1 Serarius, Iud. et Ruth expl., pag. 342. Ook de beide volgende citaten vindt men op deze plaats.

2 Salianus, Annales II, pag. 837.

3 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 74-87.

[p. 312]

óók mijn oprechte bewondering uit te spreken voor de wijze waarop hij in zijn weergave van het drama telkens de kern weet te treffen en de sfeer voelbaar te maken.

Eerste Bedrijf

Ia.

a. Het is vroeg in de morgen, nog vóór het opkomen van de zon. Maar Jefta's paleis in Masfa is al in rep en roer. Zo even is een ijlbode het bericht van de overwinning op de Ephraïmmers komen brengen; vandaag nog wordt de overwinnaar zelf verwacht! Filopaie kan het binnen niet uithouden en treedt naar buiten, in de ruimte van de open lucht. Na al haar onrust om het lot van haar man en om de afloop van de strijd is het overwimiingsbericht meer dan zij zo ineens verwerken kan. Zij weet geen raad met haar popelende verwachting. Straks komt Jefta - en straks komt ook Ifis, na een verblijf van twee maanden in de bergen, weer bij haar thuis! Al het leed uit het verleden¹ wordt door deze geluksdag goed gemaakt:

Maer nu, Godt lof, komt mijn geluck al teffens
My t'huis. 'k verwacht mijn dochter t'huis van daegh,
Van 't hoogh geberghte, en hoor de nederlaegh
Van Efraim. God zegende 's lants hoeder.
Hoe weeligh valt de dochter haere moeder,
De brave helt zijn blijde bedtgenoot
In d'armen, als een dau in 's aerdtrijcks schoot!

(vs. 10-16)

1 De woorden, waarmee Filopaie daarover spreekt, herinneren enigszins aan die van Badeloch in de Gysbreght van Aemstel. Men vergelijke:
Jeptha, vs. 7-9:

'k Heb jaeren lang geworstelt, en gestreên
Met rampen: noit waeide eene buy alleen
My over 't hooft, of d'andre stont 'er neffens ...

Gysbr., vs. 866-870:

Als ick den ganschen tijd mijns levens overreken,
Van mijne bruiloft af, van dat ick zat verlooft:
Wat stormen zijn my niet gewaeit al over 't hoofd?
Wat toren is zoo hoogh, van waer ick deze baeren
En zee kan overzien van al mijn wedervaeren?

[p. 313]

Het is geen toeval, dat Filopaie tot tweemaal toe eerst haar dochter noemt en dan pas haar man. Vóór alles is zij moeder - en juist in haar moederschap wordt zij onmiddellijk bedreigd. Zelf weet zij dit niet, maar de oude Hofmeester, die haar dadelijk tegemoet getreden is, weet het wèl. Hij is de vertrouwde raadgever van Jefta, evenzeer diens vriend als diens dienaar, en daarom kent hij het geheim van de gelofte, waarvan buiten Jefta en Ifis (en de vriendinnen, met wie zij in de bergen haar maagdom beweent) verder niemand op de hoogte is¹. Hij weet - evenals de toeschouwers, die zich dus gemakkelijk met hem kunnen identificeren - dat Ifis terugkomt om te sterven en dat het offer nog diezelfde dag zal plaats vinden. Vandaar dat de mateloze blijdschap van Filopaie hem niet alleen pijn doet, maar hem ook diep verontrust. Hij zou haar willen waarschuwen, haar enigszins voorbereiden, zodat straks de slag minder onverhoeds en daardoor minder onbarmhartig aankomt. Maar omdat hij niet over de gelofte spreken mag, kan hij dit slechts in vage en algemene termen doen, die niet de nodige overtuigingskracht hebben. Toch probeert hij het daarmee, tweemaal zelfs². De eerste keer herinnert hij zijn meesteres aan de wisselvalligheid van het

1 In vs. 23-40 maakt Vondel - indirect - duidelijk, hoe de omstandigheden het voor Jefta mogelijk hebben gemaakt zijn vrouw buiten het geheim te houden. Filopaie vertelt daar hoe zij, bij het zien van Jefta's triomfantelijke intocht na zijn overwinning op de Ammonieten, van overmatige blijdschap flauw gevallen is: ‘De hofstoet droegh my, als een lijck, op 't hof’ (vs. 32). Toen zij weer bijkwam, stond Ifis ‘bekreeten voor het bedde, // En steende, en kermde, en zuchte in zulck een noot’ (vs. 34b-35). Filopaie heeft deze ‘noot’ van Ifis natuurlijk geïnterpreteerd als bezorgdheid voor háár, vooral toen deze zich na het bijkomen van haar moeder snel herstelde. Maar wij moeten aannemen, dat tijdens de bewusteloosheid van Filopaie het beslissende gesprek tussen vader en dochter had plaats gevonden, en dat Ifis niet in de eerste plaats schreide om haar moeder, maar om zichzelf. Het flauw-vallen van Filopaie uit overmatige blijdschap maakt tevens aannemelijk, dat Jefta en Ifis haar zo lang mogelijk een nieuwe schok willen besparen; vandaar dat zij over de gelofte en het offer zwijgen, en dat Ifis zich dadelijk bedwingt, als haar moeder het bewustzijn herkrijgt (vs. 37-38).

2 Het is wel in de eerste plaats op deze verkapte waarschuwingen dat Vondel doelt, wanneer hij in zijn Berecht opmerkt: ‘Onder de trapswijze en langksaeme opsteigeringe wort'er by wijlen eenigh zaet van het toekomende gezaeit, dat te zijner tijt opkomt, om opmerekende toehoorders geduurigh t'onderhouden, in eene bespiegelinge van het navolgende’ (WB VIII, pag. 775, reg. 77-81).

[p. 314]

lot. Vreugde en verdriet zijn nooit ver van elkaar verwijderd; daarom is het goed ‘de blyschap in te toomen, // Zoo wel als rouw te maetigen’ (vs. 45b-46a). Als voorbeeld van zulk een snelle lotswisseling noemt hij Jefta: kort geleden nog een verstoten bastaard die moest leven van roof op de heidenen, nu de verlosser en de leider van zijn volk! Maar het blijkt een ongelukkig gekozen voorbeeld, want het herinnert Filopaie aan Jefta's intocht na zijn overwinning op de Ammonieten en aan de begroeting door Ifis:

Mijn dochter juicht hem vrolijck in 't gemoet,
Groet vader voor de hofpoort met tamboeren,
En reien: maer dit scheen zijn hart t'ontroeren:
Doch d'oirzaeck kon ick noit uit hem verstaen.
Daer schuilt iet, my te duister om te raên¹. (vs. 72-76)

Daarmee is zij zó dicht bij het geheim gekomen, dat de Hofmeester niets anders meer kan doen dan haastig haar aandacht in een andere richting leiden door de ontroering van Jefta toe te schrijven aan bezorgdheid over de houding der Ephraïmmers en de dreiging van een nieuwe oorlog. Maar deze uitvlucht ontneemt aan zijn waarschuwing alle klem: die nieuwe oorlog heeft immers tot een nieuwe overwinning geleid en accentueert dus niét de wisselvalligheid van het geluk. - Zijn tweede kans krijgt de Hofmeester, wanneer Filopaie over de toekomst en het huwelijk van Ifis gaat spreken, en daarbij haar dochter vergelijkt met een bloem. Een bloem, bevestigt hij:

Maer zaeghtge noit des morgens bloemen staen,
En vontze voor den avontstont vergaen,
Van brant gezengt, van hagelsteen geslagen,
Of afgemaeit? Wat kan een bloem verdraegen,
Een buye ter genade in ope lucht! (vs. 123-127)

1 Dit is niet in tegenspraak met wat in noot 1 op pag. 313 werd opgemerkt. De begroeting door Ifis vond plaats aan het allereerste begin van Jefta's triomfale intocht. Filopaie heeft zowel die begroeting als de ‘ontroering’ van haar man nog gezien, voordat zij - kort daarop - flauw viel, toen zij Jefta omstuwd zag ‘Door al len drang, en toevloet van de schaeren’ (vs. 30).

[p. 315]

Ditmaal schrikt Filopaie. Haar moeder-instinct doet haar terecht vermoeden, dat de Hofmeester op een concreet feit doelt: ‘Wat zeghtge? quam u eenigh droef gerucht // Ter ooren?’ (vs. 128-129a). En dan moet deze opnieuw zijn toevlucht nemen tot halve waarheden, die eigenlijk onwaarheden zijn. ‘Neen, ick heb niet quaets vernomen’ (vs. 129b): er zijn immers geen slechte berichten van Ifis binnengekomen! En hij voegt daar de wens aan toe:

Godt laetze vaders erf

Bezitten, 'k wensch dat gy in haer mooght leven,
En haere vrucht. (vs. 132b-134a)

Ook dit is tegelijkertijd waar en onwaar; wáár, omdat hij inderdaad niets liever zou zien dan dat die wens in vervulling ging; onwaar, omdat hij weet dat Ifis nog dezelfde dag zal sterven en dus nooit de erfgename van haar vader en nooit moeder zal kunnen zijn. In de tragische ironie van deze wens loopt zijn tweede poging tot voorbereiding van Filopaie op een volslagen mislukking uit. - Tot een derde krijgt hij de gelegenheid niet meer. Aangekondigd door bazuingeschal, komt de Slotvooght¹ aan het hoofd van een feestelijk escorte - ‘bestuwt met krijghsstandaerden’ (vs. 145) - de stad binnenrijden. Maar voordat hij het paleisplein heeft bereikt, stijgt hij af. Te voet nadert hij Filopaie om haar namens Jefta officieel mededeling te doen van de overwinning.

1 Bij de situatie in Masfa hebben wij ons de Slotvooght wel te denken als de bevelhebber van Jefta's lijf- en paleiswacht.

Ib.

b. Eerbiedig legt de Slotvooght als ‘pant van zege’ (vs. 152) aan de voeten van zijn meesteres het veldteken van de Ephraïmmers neer: de gouden stier, die op hen veroverd werd. Het is voor Filopaie een zó glorieus moment, dat elke indruk die de woorden van de Hofmeester op haar gemaakt mochten hebben, er volledig door wordt weggevaagd. Zij is overstelpt van blijdschap en dankbaarheid: ‘Wat zienwe? ô vreught! gelooft, gelooft zy Godt’

[p. 316]

(vs. 155)! Als zichtbaar blijk van de overwinning laat zij dadelijk de buitgemaakte gouden stier ‘ter tinne van het slot’ (vs. 156) uitsteken. En dan vraagt zij de Slotvooght om een vollediger verslag van de veldtocht dan de ijlbode had kunnen geven, die van de bijzonderheden niet op de hoogte was. In prachtige verzen¹ voldoet deze aan dit verzoek. Uitvoerig vertelt hij van de jaloersheid die de Ephraïmmers tot verzet dreef; van Jefta's vergeefse pogingen om door onderhandelingen een broederstrijd te voorkomen; van de voorbereidingen aan beide kanten, toen die onderhandelingen waren mislukt. Zo komt hij toe aan de slag zelf: het bloedige en verbeten vechten, waarvan de uitslag aanvankelijk twijfelachtig bleef. Totdat Jefta God aanriep om een beslissing en zich tegelijkertijd in het heetst van de strijd stortte. Zijn voorbeeld sleepte de zijnen mee en maakte ze onweerstaanbaar. God zelf greep in:

Een hemelsch heir, van toorne en wraeck ontsteecken,
Scheen vlammende aen de wolcken door te breecken
Met wapenklanck, en luidt bazuingeschal,
Dat vee en volck verschrickte, en duin en dal.

(vs. 265-268)

En toen de paniekachtige vlucht van de vijand, het inzetten van de achtervolging!

Ons bruizent heir vint nu geen tegenstant.
Uw vorst zit af, danckt Godt, die d'overhant
Hem gunt. (vs. 275-277a)

Vervolgens liet Jefta alle plaatsen bezetten, waar de verslagen Ephraïmmers konden proberen de Jordaan over te

1 Vondel is er voortreffelijk in geslaagd, het verhaal van de Slotvooght enerzijds in overeenstemming te houden met de Bijbelse gegevens over de strijd tegen de Ephraimmers in Richteren 12, en anderzijds parallel te doen lopen aan het verslag dat in Buchanans Jephthes de Nuncius van de slag tegen de Ammonieten geeft. De parallellie ten aanzien van de vergeefse onderhandelingen, die in beide gevallen aan de eigenlijke strijd voorafgingen, berust op de Bijbeltekst; evenzo die ten opzichte van de vernietiging der vijanden na het behalen van de overwinning. Daarentegen geeft het Boek der Richteren geen bijzonderheden omtrent de eigenlijke slag, noch van die tegen de Ammonieten, noch van die tegen de Ephraïmmers. In zijn beschrijving van de laatste richt Vondel zich dan ook voluit naar Buchanans voorbeeld, met inbegrip van het Goddelijk ingrijpen dat tenslotte de doorslag geeft ten gunste van Jefta.

[p. 317]

steken om naar hun eigen gebied terug te keren, en allen doden die zich als vijand verrieden doordat zij het woord Schibbóleth niet konden uitspreken¹. Met trotse voldoening besluit de Slotvooght zijn verhaal:

Daer lagh langs 't velt een veertighduizenttal.
Zoo gaet met recht de hooghmoedt voor den val.

(vs. 283-284)

- Maar hij heeft nog een andere opdracht te vervullen. Jefta wil het offer brengen dat hij God verschuldigd is,

en heeft my afgezonden,

Om u terstont te voeren, daer de maght
Van 't danckbaer heir uw blijde komst verwacht.
Belieft het u, zit op: de hackeneien
En muil staen reê². wy zullen u geleien, (vs. 290b-294)

De boodschap is zorgvuldig zó geformuleerd, dat zij geen onwaarheid bevat en toch Filopaie moet misleiden. Zij kan er alleen maar uit opmaken, dat het offer in de legerplaats zal plaats vinden en dat Jefta daarbij haar tegenwoordigheid wenst. Gezègd wordt dit echter niet. De boodschap past óók op de waarheid: Jefta wil in het paleis het offer van Ifis brengen, dat hij God verschuldigd is, en heeft opdracht gegeven Filopaie naar het leger te voeren om haar daarbij afwezig te doen zijn³. - Even aarzelt Filopaie, voordat zij er toe kan komen gehoor te geven aan de wens van haar man. Straks komt Ifis, die zij dan niet zal kunnen verwelkomen! Maar dan geeft zij toe aan de aandrang van de Slotvooght, waarbij ook de Hofmeester zich aansluit. Met enkele van haar vrouwen volgt zij de eerste naar de

1 Vgl. Richteren 12 : 5-6.

2 De hakkeneien (telgangers) zijn bestemd voor de vrouwen die Filopaie begeleiden, het muildier voor haar zelf.

3 Het wordt niet geheel duidelijk, of behalve de Hofmeester ook de Slotvooght het geheim van de gelofte kent. Ik ben geneigd aan te nemen van niet (vgl. ook vs. 533-534). Als soldaat brengt hij slechts letterlijk de boodschap over, die hem werd opgedragen. Wanneer hij vervolgens Filopaie langs een omweg naar de legerplaats bij het bos van Ephraïm voert - blijkens vs. 529-532 (zie ook boven, pag. 284-285) - gehoorzaamt hij ook daarmee aan een bevel waarvan de portée hem ontgaat.

[p. 318]

wachtende rijdieren; even later zet de ruiterstoet zich in beweging. Medelijdend ziet de Hofmeester haar na. Hij heeft in de boodschap het plan herkend, dat Jefta vóór zijn vertrek opgemaakt en met hem besproken had. Zelf moet deze nu al onderweg zijn naar Masfa:

Godt geef dat zy den lantsheer', die haer mijt,
En herwaert draeft, niet onder d'oogen rijdt.

(vs. 315-316)

Maar daar ziet hij op de weg, die van de bergen omlaagleidt naar de stad, Ifis met haar stoet van vriendinnen - de Rey van Maeghden - naderen. En hij treedt het paleis binnen, om daar haar komst af te wachten.

Ic.

c. Als zij ‘Met bommen, en schalmey’ (vs. 340) op het paleisplein komen, zetten de terugkerende meisjes een lied in. Een lied van de overwinning - maar niet die op de Ephraïmmers, waarvan zij niets weten. Zij sluiten aan bij het moment van hun vertrek naar de bergen, twee maanden geleden. De overwinning op Ammon is voor haar nog even actueel als toen. In hun afzondering hebben zij aan niets anders gedacht dan aan die overwinning en aan het sterven van Ifis dat daarvoor de prijs moest zijn. Zij hebben zich op dat sterven bezonnen en het leren aanvaarden als een klein, maar verschuldigd, bewijs van dankbaarheid voor de verlossing die God geschonken heeft, en voor de eindeloze zegeningen die daarvan het gevolg zijn. En nu kunnen zij dan ook mèt Ifis ‘de doot in 't aenzicht tarten’ (vs. 342): zij zijn gekomen voor het offerfeest, dat niet achterwege blijven mag! - Tegen deze achtergrond moet de reizang worden verstaan. In de Eerste Zang roepen de meisjes de Gileadieten op, haar te helpen het overwinningsfeest te vieren; en zij bedoelen, al spreken zij dit nog niet uit: door het brengen van het dankoffer. Bij die viering zal Ifis voorgaan: ‘Volgh Jepthaes spruit. // Zy noodt uw burgers uit’ (vs. 343-344). - In de volgende twee strofen (Eerste Tegenzang en Tweede Zang) wordt de behaalde

[p. 319]

overwinning uitsluitend aan God toegeschreven. Toen de Ammonieten Zijn volk vertrapten, ‘Heeft Godt alleen // Den hooghmoedt afgestreên’ (vs. 355-356). Hìj was het, die hun steden en sloten verwoest en ‘zijn Hebreen’ (vs. 361) uit de slavernij verlost heeft. Voor Hèm was het, dat ‘De Heidens vloôn // Met hun beroockte goôn’ (vs. 367-368). - In een nieuwe groep van twee strofen (Tweede Tegenzang en Derde Zang) wordt de zegen bezongen, die op de verlossing is gevolgd: de zegen van weer vrij-uit God te mogen dienen ‘Naer d'aeloude wetten, // En Moses zuivren stijl’ (vs. 371-372). Wéér komen alom de vromen bijeen, wéér is er driemaal per jaar het hoogtepunt van het gezamenlijke offer der twaalf stammen bij de Tabernakel in Silo. - De laatste strofe (Derde Tegenzang) sluit dan, over deze motivering van de plicht tot vreugdevolle dankbaarheid heen, bij de eerste aan. ‘Zy noodt uw burgers uit’ was daar van Ifis gezegd, met een nog verhulde zinspeling op haar offer-zijn. Maar nu heeft de verheerlijking van Gods zegeningen er op voorbereid, dat het dankoffer in overeenstemming moet zijn met de grootheid daarvan; verhulling is evenmin meer nodig als mogelijk. Ifis is bereid dat passende dankoffer te brengen, zingt de Rey. En de beide koorhelften wijken uiteen, zodat de volle aandacht valt op háár, zoals zij staat bij de poort van het paleis:

Of Jeptha quam:
Hier is het offerlam. (vs. 403-404)

Dan zingt Ifis haar lied van offerbereidheid. Zij heeft zich reeds losgemaakt van de aarde en leeft nog slechts voor het moment waarop zij straks sterven mag. Zij voelt zich als aangeraakt door God. En zij geeft daaraan uiting met het prachtige beeld van de roos van Jericho: de plant, waarvan de verdroogde bloesem bij bevochtiging weer opzwelt en tot nieuw leven schijnt te komen:

De roos van Jericho gaet open,

In 't opgaen van de morgenstont.

[p. 320]

 

Zy heeft den koelen dau gezopen.

 

Het manne viel haer in den mont¹:

 

En Ifis hart luickt op, van weelde

 

En blyschap, nu zy dezen dagh

 

Het offer, datze zich verbeelde,

 

Naer vaders eisch, voltrecken magh,

 

Den vaderlande en 't volck ten zegen,

 

Ten prijs van Godt, den eigenaer

 

Van al, die door verborge wegen

 

Zijn heiligen zoo wonderbaer,

 

En boven hun begrijp, kan leien.

 

Treên we in, op bommen, en schalmeien.

 

(vs. 405-418)

‘Treên we in’: zij verwacht in het paleis Jefta en haar moeder reeds bij het offeraltaar te zullen vinden en onmiddellijk daarop te sterven. Maar haar vriendinnen moeten haar geleiden als naar een feest: ‘op bommen, en schalmeien’.

1 ‘Hemelse lafenis viel haar ten deel’. Deze regel heeft nog steeds betrekking op de roos van Jericho, en herhaalt in andere woorden wat reeds in de vorige werd gezegd: ‘Zy heeft den koelen dau gezopen’. Door de wijze waarop deze versterkende herhaling is geformuleerd - vooral ‘mont’ - wordt echter tegelijkertijd de bloem reeds enigszins met Ifis geïdentificeerd, waardoor het beeld overgaat in de werkelijkheid.

Tweede Bedrijf

IIa.

a. Ifis heeft binnen alles anders aangetroffen dan zij verwacht had: haar vader en moeder waren er niet, het altaar stond niet voor het offer toebereid. Alleen de Hofmeester heette haar welkom; verder was er niets dan onverschillige leegte. De schok van die ontdekking heeft haar uit de mystieke vervoering van haar offerlied teruggeworpen in de realiteit. En nu zet de reactie in. Zij vlucht naar buiten, haastig gevolgd door de Hofmeester die nog geen gelegenheid heeft gehad een verklaring te geven; achter hen komt ook de Rey weer op het plein. - Inmiddels is Ifis weer in staat om een vraag te stellen: vanwaar die leegte die, na

[p. 321]

haar lange en moeizame voorbereiding op de dood, alles bedorven heeft?

Hoe treurt het hof dus eenzaem, zonder hoeder?
Het aengezicht van vader en van moeder
Te derven, slaet my neêr in dezen staet. (vs. 431-433)

Met enkele woorden zet de Hofmeester de situatie uiteen. Er is een oorlog geweest tegen de Ephraïmmers en er is een overwinning op hen behaald; Jefta is nog niet terug uit het leger, maar wordt elk ogenblik verwacht; Filopaie is op zijn bevel door een list weggelokt, ‘op dat hy heden hier // Uw hooghtijt¹, in uw moeders afzijn, vier'’ (vs. 449b-450). Dat laatste is een nieuwe schok voor Ifis. Zij wist niets van het plan van haar vader om haar moeder buiten het offer te houden. Als vanzelfsprekend had zij aangenomen, dat hij gedurende haar verblijf in de bergen Filopaie op de hoogte zou hebben gebracht, zodat zij vóór haar dood haar moeder had kunnen troosten en afscheid nemen. En dit kan er voor haar niet meer bij; zij rebelleert: ‘Ick sterf niet, eer ick moeder zie, en spreeck’ (vs. 465). ‘Het is zo begrijpelijk. De offergezindheid heeft als het ware haar zieleadel uitgeput en wat overblijft, is zwakke menselijkheid, die haar deel aan liefde en sympathie opvordert’². Daarom maakt zij zich gereed met haar vriendinnen terug te keren naar de bergen, waar haar vader haar niet dwingen kan. Niet om zich aan de dood te onttrekken, maar om dáár te sterven onder minder wrede voorwaarden! Verrast en verschrikt door deze reactie, probeert de Hofmeester er haar toe over te halen tenminste de komst van haar vader af te wachten. Dan kan zij hèm toestemming vragen afscheid van haar moeder te nemen; wellicht zal hij dat niet weigeren. Maar Ifis is niet bereid dit risico te aanvaarden: als zij vráágt, onderwerpt zij zich bij voorbaat aan de beslissing van haar vader en kan zij in

1 Plechtig feest, (hier:) plechtige toewijding aan God door de offerdood.

2 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 77-78.

[p. 322]

geval van weigering niets anders meer doen dan gehoorzamen. En het gaat hier niet om een gunst, maar om een recht:

'k Gebruick mijn recht, hoef niemant dit te vergen.
Genooten, volghtme al weder naer de bergen.

(vs. 511-512)

Ten einde raad gaat nu de Hofmeester van betogen over tot smeken. Met een beroep op zijn hoge leeftijd en zijn staat van dienst bij haar ouders bezwéért hij Ifis niets overijlds te doen en de komst van haar vader af te wachten! Onder de indruk van zijn hartstochtelijke ernst dringt ook de Rey aan: ‘Mevrouw, ay hoor, en luister naer zijn smeecken’ (vs. 528). En dan brengt Ifis opnieuw het offer van zichzelf: zij aanvaardt de gewijzigde situatie. Zwijgend keert zij zich om en gaat het paleis binnen; achter haar volgen de Hofmeester en de Rey.

IIb.

b. Niet lang ligt het paleisplein verlaten. Want daar nadert Jefta, slechts vergezeld door een enkele officier¹. Er is niets feestelijks of zegevierends in deze thuiskomst van de overwinnaar die zich - tragische ironie! - gedraagt als een vluchteling. Zijn enige voldoening is, dat hij zich voor Filopaie verborgen heeft weten te houden, toen zij hem onderweg passeerde, en dat hij nu ongemerkt zijn paleis heeft bereikt! Maar daarmee is tevens het moment gekomen, waarop Ifis sterven moet. Dat besef doet hem in een smartelijke monoloog zijn nood uitklagen over de wanhopige situatie, waarin zijn gelofte hem heeft gebracht:

en ick moet

Godt lochenen, of scheiden van mijn bloet,
Onnozel bloet, dat van 't altaer zal leken. (vs. 549b-551)

De gouden stier, die aan de tinnen zijn overwinning op de Ephraïmmers verkondigt, hindert hem zó, dat hij woedend bevel geeft die weg te halen. Die uiterlijke praal is immers

1 In deze ‘Heirmeester’ (vs. 529) hebben wij wel de bevelhebber te zien van het escorte, dat Jefta uit het leger naar Masfa heeft begeleid.

[p. 323]

een leugen! De kans heeft zich voorgoed tegen hem gekeerd, toen hij vóór de slag tegen de Ammonieten de belofte aflegde, die hèm zijn dochter en Ifis het leven kosten zou. Treurig kijkt hij naar de gesloten poort van het paleis:

Hoe stom en stil is nu de zelve poort,
Waeruit zy my met bommen in quam haelen,
En zegezang, en blijde morgenstraelen
Der oogen ... (vs. 570-573a)

Maar dan gaat die poort open, en plotseling is het of een stuk verleden zich herhaalt. Wéér leidt Ifis haar stoet van jongemeisjes naar buiten om haar vader feestelijk te verwelkomen; wéér rinkelen de bommen en juichen de schalmeien ter begeleiding van - wij mogen aannemen: hetzelfde - zegelied.

IIc.

c. Bij alle overeenkomst is het toch niet helemáál als twee maanden geleden. Want Ifis weet nu, dat zij sterven moet. Maar de overgave van zichzelf, toen zij er van afzag naar de bergen terug te keren, is volledig geweest. Eigen persoon en lot tellen voor haar niet meer mee. Zij begroet haar vader zoals zij dat ook onder gewone omstandigheden zou hebben gedaan: schreiend van vreugde om het weerzien na een scheiding van twee maanden, dankbaar dat God hem in de strijd heeft beschermd, verontwaardigd over het optreden van de Ephraïmmers. Het ontroert Jefta zó, dat hij zich klein voelt tegenover zijn dochter en haar de belijdenis doet van zijn bitter zelfverwijt. Nooit had hij zo ondoordacht een gelofte mogen afleggen die veel meer omvatte dan hij bedoelde:

Noit docht ick Gode een offer op te draegen
Van menschenbloet, veel min een van mijn maegen,
En allerminst mijn dochter, 't eenigh kint,
Mijn levens hoop, mijn kroon. (vs. 643-646a)

Welke doem rust er op hem, dat hij tot dit ‘beloven, zonder paelen’ (vs. 647) is verleid? Maar het is gebeurd, en nu is hij daaraan gebonden: ‘nu drijft mijn hof in trae-

[p. 324]

nen, // En zuiver bloet’ (vs. 652b-653a). - En dan wordt het Ifis - in letterlijke zowel als in figuurlijke zin het slachtoffer! - die haar vader bemoedigt en troost. Er treft hem geen enkele blaam: ‘Geen kinderhaet verruckt u tot dees daet’ (vs. 657). En sterven is toch niet zo verschrikkelijk, zeker niet bij een dood als haar nu wacht: ‘Een schoone doot wort minnelijck gekust, // Voor haeren mont, en roozeroode kaecken’¹ (vs. 690-691). Het vergeten van zichzelf ter wille van haar vader doet haar de mystieke vervoering terugvinden, die zij bij haar thuiskomst verloren had:

My lust het, op het licht van offertoortsen,
Op blijden galm van vedel en schalmey,
Gelijck een bruit bekranst, van rey by rey
Bestuwt, niet zwack, maer moediger en stouter,
Mijn groene jeught de Godtheit, op het outer,
Op t'offeren. ay vader, treur niet meer ... (vs. 696-701)

Slechts één verzoek heeft zij nog, maar aan deze mededeling voegt zij de wens-zelf niet toe. ‘Fijngevoelig heeft Vondel geweten, dat toen Ifis eenmaal Vaders verdriet gepeild had, ze niet dan in vage termen, haar verzoek om van haar moeder afscheid te nemen, kon voordragen’². Jefta reageert er niet op; waarschijnlijk is de zin van Ifis' laatste woorden in zijn ontreddering nauwelijks tot hem doorgedrongen. Maar de Hofmeester - blijkbaar met Ifis en haar Rey naar buiten gekomen - steunt haar in haar bescheiden zwijgzaamheid. Voor dat verzoek is het nu inderdaad het ogenblik niet; straks komt er wel een beter moment. Na de smartelijke emoties van het weerzien moet Jefta nu eerst de gelegenheid krijgen tot rust te komen, zodat hij met overleg te werk kan gaan:

1 Ifis stelt zich hier de ‘schoone doot’ voor als een jongmeisje van haar eigen leeftijd, bijna als een van haar vriendinnen. Ten onrechte wordt zowel in Jeptha-de Jong als in Jefta-Noë bij de annotatie van deze regels ‘een doot’ verklaard als ‘een dode’. Het gaat hier niet om het dood-zijn, maar om het dood-gaan: de kus (de liefdevolle overgave) aan de dood. Men vergelijke ook Joseph in Egypten, vs. 916-919a.

2 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 79.

[p. 325]

 

De vader ga de dochter voor naer binnen.

 

Zoo groot een zaeck eischt rijp beraet, en zinnen.

 

(vs. 719-720)

Met zachte drang weet hij te bereiken, dat beiden inderdaad naar binnen gaan. Zelf volgt hij hen; de Rey blijft buiten.

IId.

d. De meisjes zijn diep verslagen door alles wat zij hebben gehoord. Vooral twee punten hebben indruk gemaakt. Zij waren Jefta met een zegezang gaan begroeten, en in plaats van een overwinnaar vonden zij een wanhopige vader; dat heeft hen doen begrijpen hoe onbestendig het lot is en hoe plotseling het geluk kan omslaan in zijn tegendeel. En door het terughuiveren van Jefta voor de gedachte aan Ifis' dood zijn zij zelf die dood ook anders gaan zien; zij kijken er niet meer overheen - zoals zij, meegesleept door het voorbeeld van Ifis, in de reizang bij hun thuiskomst hadden gedaan -, maar er tegenaan: in plaats van God zien zij nog slechts het ‘yslijck slaghzwaert bloot’ (vs. 728), en daarom kunnen zij het offer eigenlijk niet meer aanvaarden. Het zijn deze twee reacties die de reizang bepalen, waarbij de afschuw om de dood van Ifis als de meest emotionele primair tot uitdrukking komt. - De Eerste Zang is dan ook een noodkreet. Maar die kreet richt zich niet tot God en nog minder loopt hij uit op een gebed om uitkomst; daarvoor is de Rey te diep doordrongen van Gods recht op het offer. De meisjes houden zich binnen de veilige beslotenheid van het stamverband en klagen hun nood uit bij de verre, maar meest stralende, stamouders van de Gileadieten: Jozef en Asnethe (Asnath)¹. Aartsvader Jozef,

1 Hun zoon Manasse was de vader van Machir, die op zijn beurt de vader werd van Gilead, en ‘van Gilead was het geslacht der Gileadieten’ (Numeri 26 : 28-29). Bomhoff (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 80) merkt in dit verband op:

Waarom zou de rei Aartsvader Jozef en Aartsmoeder Asnethe aanroepen? Is het, omdat het geslacht Jefta, als afstammelingen van Manasse tegen hen opzag, als de meest rechtstreekse aartsvader? Is het omdat Josef als Jefta de nare afgunst van zijn broeders heeft gekend? Is het tenslotte, omdat geen der andere aartsvaders zozeer rijkdom, weelde en geluk in een periode van hun leven, gekend hebben? Het doet er weinig toe; elke reden is zinvol.

[p. 326]

als gij uit uw graf kondt verrijzen om te zien hoe ‘'t yslijck slaghzwaert bloot’ uw rechtstreekse nakomelinge bedreigt,

Zoudtge niet van verdriet weêr verzincken,

Uit schrick voor dit altaer?

Of zoudtge uit onverdragh¹

Niet schutten dezen slagh ...? (vs. 731-734)

- De Eerste Tegenzang brengt het andere aspect naar voren, waardoor de Rey getroffen is: de onbestendigheid van lot en leven; op de achtergrond staat natuurlijk voortdurend de gedachte aan Ifis en Jefta, al wordt dat verband niet uitgesproken. Alles wat bestaat, is vergankelijk:

De hooghste wijsheit, Godt

Heeft geen bestendigh lot

Hier beneên in 't gemeen toebeschoren.

In 't purper zit de mot.

De roest verteert het stael

En glans van schoon metael. (vs. 745-750)

- Na deze generaliserende bezinning zet de Tweede Zang de klacht om Ifis voort. Op de aanroep tot Jozef volgt nu die tot Asnethe: Aartsmoeder, wie had bij uw bruiloft kunnen vermoeden dat het geslacht van uw oudste zoon Manasse ten onder zou gaan, doordat een van uw nakomelingen de offerdood sterven moest? - De Tweede Tegenzang gaat weer van de onbestendigheid uit. Maar terwijl deze zo even slechts negatief werd gezien, wordt nu het positieve gesteld. Jozef noemde zijn zoon Manasse, ‘die doet vergeten’², omdat er aan zijn rampspoed een einde was gekomen. Ook het òngeluk is dus niet altijd bestendig: ‘Och, moghten wy ons leedt // .... oock vergeeten’ (vs. 777-779b). En het onderkennen van die mogelijkheid, hoe klein ook, is voldoende om de zang te doen uitlopen in een nieuwe roep tot Jozef, hartstochtelijker en dringender dan eerst:

1 Onmacht om dit te verdragen.

2 Vgl. Genesis 41 : 51: ‘En Jozef noemde de naam des eerstgeborenen Manasse: Want, zeide hij, God heeft mij doen vergeten al mijn moeite, en het ganse huis mijns vaders’.

[p. 327]

 

Aertsvader, koom in 't licht.

 

Koom redt d'onnoosle nicht¹.

 

Koom ontbint 't lieve kint van dees keten.

 

Bewaer een' grootvaêrs plicht. (vs. 781-784)

1 Nakomelinge (in vs. 784 heeft ‘grootvaêr’ de betekenis van: voorvader).

Derde Bedrijf

IIIa.

a. Jefta en de Hofmeester zijn voor een vertrouwelijk gesprek naar buiten gekomen, waar zij zeker zijn dat hun woorden door niemand kunnen worden opgevangen. Jefta's eerste vraag betreft Filopaie: heeft de Hofmeester kunnen ontdekken, of zij iets omtrent het offer vermoedt? Op dit punt kan de oude man hem volkomen gerust stellen: zij is zich van niets bewust, want andejs zou zij niet naar het leger vertrokken zijn, en ‘Zy waer al doot, of lagh van schrick te bedt’ (vs. 794). Hoewel onbedoeld, confronteert dit antwoord² Jefta opnieuw met al het leed dat hij over de zijnen brengt. Het benauwt hem zó, dat hij er toe komt tegenover deze meest vertrouwde dienaar zijn hart uit te storten. Al zijn ellende van de laatste maanden legt hij bloot: beginnend bij het moeizame veinzen van opgeruimdheid tegenover Filopaie; vervolgens teruggrijpend naar het moment van zijn gelofte, toen hem in de uiterste nood ‘Niets overschoot dan Godt, in 't voorst' der troepen, // Met een altaerbelofte om hulp te roepen’ (vs. 815-816); ontroerd uitweidend over de ontmoeting met Ifis en haar moedig aanvaarden van het offer; om tenslotte uit te komen bij de bitterste van al deze bittere dagen: die van

2 Het verdient opmerking, dat de Hofmeester zijn voorzichtige pogingen om Filopaie indirect voor te bereiden op het verdriet dat haar wacht, tegenover Jefta voorstelt als een peilen naar wat zij van de werkelijke situatie begrepen had: ‘Ick toetste meer of min // Hoe 't lagh in haer gedachten’ (vs. 786b-787a). Het effect komt op hetzelfde neer, maar het uitgangspunt is geheel anders. Deze manier van doen typeert hem als ‘omzichtigh in beleit, en raetgeven’ (Berecht, WB VIII, pag. 776, reg. 106): hij kiest steeds zoveel mogelijk het standpunt van zijn gesprekspartner als uitgangspunt voor zijn adviezen. Overigens blijkt uit zijn antwoord tevens, dat ook hij de misleiding van Filopaie als een noodzakelijkheid beschouwt.

[p. 328]

vandaag, nu ‘de doot grimt voor mijne oogen’ (vs. 860b) en Ifis sterven moet. Maar er valt niet aan te ontkomen, en Jefta's cri de coeur kan geen ander einde hebben dan de moedeloze - en volkomen negatief bedoelde - retorische vraag: ‘wat troost, wat raet is hier?’ (vs. 878b). - De Hofmeester is het daarmee echter niet eens. Bescheiden, maar met nadruk brengt hij het advies uit, dat hij door Jefta's afwezigheid niet eerder heeft kunnen geven. Er zal ongetwijfeld zéér verschillend over het offer worden geoordeeld, en met de eventuele gevolgen van die reacties moet rekening worden gehouden: ‘'t Gevolgh van 't werck geeft maghtigh achterdencken’¹ (vs. 900). Het is voorzichtig uitgedrukt, maar de bedoeling is duidelijk: de Hofmeester vreest dat het volk ongunstig op het offeren van Ifis zal reageren en dat dit politieke gevolgen zal hebben. Daarom mag naar zijn mening Jefta de voltrekking van het offer niet zonder meer als onontkoombaar aanvaarden, maar moet hij ook de bezwaren ernstig overwegen alvorens een beslissing te nemen. Het gaat niet om berusten, maar om kiezen:

Opofferen, of uw belofte breecken
Staet hier in uw bedencken. kies, en deel. (vs. 916-917)

Jefta ontkent dit². Van keuze kan geen sprake meer zijn. Nu God hem op grond van zijn belofte de overwinning geschonken heeft, kan en mag hij daarop niet meer terugkomen. Het doet er niet toe, dat alles anders is uitgevallen dan hij het had bedoeld:

1 Levert stof tot ernstige overweging.

2 Bomhoff (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 82) meent op grond van vs. 912, dat Jefta zelf ook in twijfel verkeert. Naar mijn interpretatie is dit echter niet het geval. In vs. 908-911 heeft de Hofmeester betoogd, dat ‘een zelve zaeck’ verschillende aspecten heeft, naarmate men ze uit de ene of uit de andere gezichtshoek bekijkt; dat is iets wat men eerst door schade en schande leert begrijpen: ‘zoo leert men al zijn leven’. En dan antwoordt Jefta in vs. 912: ‘Noch blijven wy op twijfelingen zweven’, d.w.z. ‘maar zonder dat wij door dit leren verder komen; wij blijven net zo hard in twijfel verkeren, omdat wij niet weten welk aspect nu het goede is’. Zijn antwoord slaat dus op de sententie van de Hofmeester, en doelt niet op de situatie waarin hij zelf zich op dat ogenblik bevindt.

[p. 329]

 

Mijn eedt staet vast. de Godtheit heeft gehoort

 

Hem wijden wat my 't eerste uit mijne poorte

 

Gemoeten zou. (vs. 926-928a)

Maar niet uw dochter! roept de Hofmeester uit. Er is immers geen enkele wet - en hij bedoelt hier ‘wet’ in de Israëlitische zin van ‘Goddelijk voorschrift’ - ‘die iemant houdt verplicht // Aen 't offeren van redelijcke zielen’ (vs. 938b-939). Integendeel, dat wordt zelfs verboden! Maar als het om interpretatie van de wet gaat, zijn er bevoegder raadgevers beschikbaar dan hij; laat Jefta die toch raadplegen, voordat hij iets onherroepelijks doet:

Ick rade u by den priester raet te zoecken,
En wetgeleerde¹, om niet zoo los te gaen. (vs. 944-945)

Even aarzelt Jefta. Wanneer zij hem gelijk geven, zal dit zowel moreel als politiek inderdaad een steun zijn. Maar als zij het offer ontraden, wat dan? ‘kan ick staen op hun besluiten, // Hen volgen, mijn geweten gaen te buiten?’ (vs. 947b-948). Ook dit is weer een retorische vraag, die verstaan dient te worden als een negatie: ik kan mij immers toch niet op hun besluiten beroepen en tegen mijn geweten ingaan! Zo vat blijkbaar ook de Hofmeester het op. Hij geeft althans geen antwoord op deze opmerking, wat hij ongetwijfeld wèl zou hebben gedaan als hij daarin een werkelijke vraag - een verzoek om zijn mening! - had gehoord. Nu glijdt hij² over de bezwaarlijke kant van zijn voorstel heen, om slechts nadruk te leggen op de voordelen daarvan. Als Priester en Wetgeleerde het offeren van Ifis goedkeuren, is Jefta tegenover het volk gerechtvaardigd: ‘Hun aenzien geeft uw daet by 't volck een' luister’ (vs. 955). En mocht die achteraf toch blijken verkeerd te zijn geweest, dan rust de verantwoordelijkheid daarvoor niet meer op hem, maar ‘op 's priesters hals’ (vs. 961). - Jefta

1 Met ‘wetgeleerde’ bedoelt Vondel in dit drama steeds ‘Leviet’. De Levieten waren de helpers van de priesters (Numeri 3 : 5-9) en hadden opdracht de Wet te bewaren en op gezette tijden aan het volk voor te lezen (Deuteronomium 31 : 9-13).

2 Ook daarin toont hij zich, overeenkomstig de karakteristiek in het Berecht, ‘nadachtigh, en omzichtigh in beleit, en raetgeven’.

[p. 330]

geeft zich aan deze redenering gewonnen: het is inderdaad raadzaam, vóór het offer Priester en Wetgeleerde te raadplegen. De Hofmeester moet ze dadelijk opdracht geven te komen ‘ontvouwen // Op welck een' gront dit outer staet te bouwen’ (vs. 975b-976). Uit deze formulering blijkt intussen, dat Jefta in geen enkel opzicht tot andere gedachten is gekomen. Priester en Leviet worden niet ontboden om uit te maken of het offer geoorloofd is, maar om de wettelijke basis aan te geven waarop het ten uitvoer moet worden gebracht. - Als de Hofmeester ter volvoering van die opdracht het paleis is binnengegaan, staat Jefta een ogenblik alleen op het plein. En even wordt het hem nu te machtig. Innerlijk is hij lang niet zo onwrikbaar als de voorafgaande discussie deed vermoeden. Bovendien heeft de Hofmeester, door hem de mogelijkheid van een uitweg aan te wijzen, zijn zelfstrijd tot het uiterste verhevigd en er zelfs een nieuw element aan toegevoegd: vrees voor de verontwaardiging van het volk en de gevolgen daarvan. In zijn hart worstelen de meest tegenstrijdige gevoelens en verlangens met elkaar, en maken hem onzeker: ‘och, wat zijde zal ick kiezen?’ (vs. 983b). Dat is geen gevolg van een opkomende twijfel aan de juistheid van zijn inzicht, maar van zijn zwakheid; hij kan nauwelijks weerstand bieden aan de drang om Ifis boven God en ‘staetheil’ boven zieleheil te laten prevaleren. Hij blijft er zich echter van bewust dat God het zwaarst moet wegen en het andere een verleiding is: ‘Hoe wanckelt hier mijn aengevochten geest!’ (vs. 986). - Door deze korte monoloog heeft Vondel ons doen begrijpen hoezeer, ook in de volgende scènes, de intransigente houding van Jefta een voortdurende overwinning is op zichzelf: een martelgang terwille van (wat hij beschouwt als) zijn plicht jegens God.

IIIb.

b. De Hofpriester en de Wetgeleerde, door de Hofmeester gewaarschuwd en reeds met een enkel woord door hem op de hoogte gesteld, komen uit het paleis om Jefta

[p. 331]

hun diensten aan te bieden. Na een plechtstatige begroeting over en weer, stellen zij¹ dadelijk de kwestie aan de orde, waarvoor zij ontboden zijn. Als Jefta ook aan hen verklaart dat hij meent zijn dochter te moeten offeren, aarzelen zij geen ogenblik met hun antwoord. Natuurlijk mag dat niet gebeuren; dat strijdt ‘tegens Godt, // En zijne wet, en uitgedruckt verbodt’ (vs. 1017b-1018). Liefde van ouders voor hun kinderen is een natuurwet, óók bij de dieren - de Wetgeleerde weidt daar breedvoerig en enigszins retorisch over uit -, en daarom zijn kinderoffers een gruwel. God wil ze niet; Hij vraagt ‘Gehoorzaemheit, en geensins menschevleisch’ (vs. 1041). Uit dit generaliserende en ietwat banale betoog blijkt, dat priester en wetgeleerde er nog geen besef van hebben, waarom het hier eigenlijk gaat. Hun antwoord veronderstelt een formele moeilijkheid, terwijl in werkelijkheid een principieel probleem in het geding is. Dat wordt hun overigens door het antwoord van Jefta gauw genoeg duidelijk gemaakt. Deze beroept zich namelijk op het voorbeeld van Abraham, die óók gehoorzaamde toen God van hem het offer van zijn kind vroeg:

Stont Abraham niet willigh, en bereit
Om Isack met zijn blanck geweer te treffen?
Was 't gruwelijck? hoe loven en verheffen
Dan engelen en menschen hem zoo hoogh?

(vs. 1046-1049)

1 Ten aanzien van hun aandeel in de discussie maakt Vondel nauwelijks onderscheid tussen Hofpriester en Wetgeleerde. In het algemeen laat hij hen bij toerbeurt het woord nemen. Er zijn daarop slechts drie uitzonderingen. Wanneer Jefta in vs. 1042-1049 op een betoog van de Wetgeleerde heeft geantwoord, wordt daarop weer door deze laatste gereageerd, al zou volgens de alternantie nu de Hofpriester aan de beurt zijn geweest. Omgekeerd blijft de Hofpriester aan het woord, wanneer het er in vs. 1141 vv. om gaat de ‘middelaers’-functie van de Aertspriester uiteen te zetten. Hetzelfde is het geval in vs. 1166a, waar hij (als hiërarchische meerdere van de Wetgeleerde) het eerst aan Jefta vraagt van deelname aan het offer vrijgesteld te worden. - Uit deze, in principe alternerende, rolverdeling valt af te leiden, dat Vondel priester en wetgeleerde vrijwel als een twee-eenheid heeft beschouwd; ook in het Berecht worden zij in één adem genoemd. Toch heeft hij voor enige differentiatie zorg gedragen, in zoverre de toon van de Hofpriester (als oudere man?) in het algemeen wat milder is dan die van zijn (jongere en daarom fellere?) Leviet.

[p. 332]

Maar God verhinderde tenslotte het offer, voert de Wetgeleerde daartegen aan; en de Hofpriester voegt er aan toe, dat God slechts de gehoorzaamheid van Abraham op de proef wilde stellen. Het is echter duidelijk, dat deze tegenwerpingen het eigenlijke vergelijkingspunt tussen Abraham en Jefta niet raken. Dat het offer van Isaäc op het laatste moment werd verhinderd, doet niets af aan het feit dat Abraham bereid was het te brengen en dit zonder het ingrijpen van God ook inderdaad zou hebben gedáán. Niet hij zag van het offer af, maar God! Overgebracht op Jefta betekent dit, dat deze niet eigenmachtig zijn dochter aan God mag onthouden. Van zijn kant moet het offer doorgaan; hoogstens kan hij hopen dat God op het laatste ogenblik Ifis zal redden, zoals Hij het indertijd Isaäc heeft gedaan. Dat Jefta in zijn antwoord aan priester en wetgeleerde dit laatste aspect niet aanroert, ligt voor de hand; in deze zakelijke discussie passen alleen feiten en dus spreekt hij slechts over zijn verplichting tot eenzelfde gehoorzaamheid als Abraham. Ik meen echter, dat wij de hoop op een reddend ingrijpen van God wel degelijk als een reële verwachting bij hem aanwezig moeten achten. Niet alleen ligt zij in de parallellie met Abraham besloten, maar bovendien is er - zoals wij later zullen zien¹ - reden om aan te nemen dat Vondel verband heeft gevoeld tussen de teleurstelling van deze hoop en de ineenstorting van Jefta na het offer. Hoe dit intussen ook zij, in ieder geval blijft Jefta ondanks de daartegen aangevoerde bezwaren (terecht) vàsthouden aan het voorbeeld van Abraham. Evenals deze is hij voor niets zo bang als voor de mogelijkheid,

dat ick Godt verongelijcke,

Zoo 't hart hem niet gehoorzaeme, en dit blijcke
Door 't offer, hem belooft voor d'overhant².

(vs. 1059b-1061)

1 Zie beneden, pag. 367-368.

2 Overwinning.

[p. 333]

In dit antwoord komt weer de belofte ter sprake. En dáárop concentreren Hofpriester en Wetgeleerde nu hun tweede aanval¹. Die onbezonnen gelofte had Jefta nooit mogen afleggen: ‘nu streckt uw dwaes beloven // Ten laster van Godts naem en eer daer boven’ (vs. 1067b-1068). Diep gekwetst door dit verwijt, roept Jefta God aan als getuige voor de zuiverheid van zijn bedoelingen. Maar goede bedoelingen maken de belofte zelf nog niet goed, verklaart de Hofpriester: ‘Uw ooghmerck was Godt eeren: // Maer 't middel strijt recht tegens Godts begeeren’ (vs. 1091b- 1092). Jefta gaat daar voorlopig niet verder op in en keert terug tot de bestaande situatie. Hoe die belofte ook moge zijn, hij hééft ze afgelegd en daarom is hij nu gebonden: ‘Mijn heilige eedt is my een wet geworden’ (vs. 1095). Een ‘gruwelwet’, verbetert de Hofpriester, en hij bedoelt daarmee dat zij als heidens en afgodisch moet worden beschouwd²; zij strijdt immers tegen de wet van God: ‘Gy zult niet doôn’ (vs. 1098b)! Daarom heeft zij geen bindende kracht en staat het Jefta volkomen vrij Ifis te sparen: ‘Haer leven hangt aen uwen wil. gy meught // Haer spaeren’ (vs. 1118-1119a). Neen, dat kan ik nièt, roept Jefta vertwijfeld uit, want ‘Wie kan my dees schult vergeven?’ (vs. 1119b). Weer is zijn retorische vraag bedoeld als een nadrukkelijke ontkenning: niemand kan mij immers ontslaan van de verplichting die er op mij rust! Maar de Wetgeleerde geeft er antwoord op als op een werkelijke vraag: ‘Godts priester. hy ontslaet u: laetze leven’ (vs. 1120). Wij zullen ons moeten voorstellen, dat Jefta een ogenblik volkomen verrast blijft zwijgen. De priester ontslaat hem van zijn verplichting: is hij nu dus vrij? Al zou hij niets liever doen dan dit aanvaarden, zijn geweten zegt neen. Ook een priester kan hem niet van zijn

1 Deze aanval op de belofte distancieert tevens Jefta van Abraham. Bij de laatste ging het initiatief tot het offer uit van God, die daartoe de opdracht gaf; Jefta daarentegen is gebonden door een gelofte waartoe hij niet verplicht was, zodat het initiatief van hemzelf is uitgegaan.

2 Vgl. WNT V, kol. 1191, laatste alinea.

[p. 334]

belofte ontslaan; dat kan alleen God zelf doen, zoals Hij het deed bij Abraham! Als hij deze conclusie onder woorden brengt, kiest hij daarvoor opnieuw de vorm van een retorische vraag: ‘Ontsloeghme mijn geweeten?’ (vs. 1121a): door de uitspraak van de priester heeft mijn geweten mij immers nog niet van mijn verplichting ontslagen! - Daarmee zet de derde en beslissende fase van de discussie in. De kern van het meningsverschil is nu aan het licht gekomen: twee overtuigingen staan principieel tegenover elkaar. Hofpriester en Wetgeleerde gaan er van uit, dat er voor het geweten geen ander middel is om Gods wil te kennen dan de Wet. ‘Geweeten, dat wijt afdwaelt van Godts wit’ (vs. 1122) - d.w.z. van Gods bedoelingen, zoals die in de Wet verankerd liggen - mag daarom geen geweten meer heten, maar is onbegrip en misverstand. Impliciet wordt daarmee tevens gesteld, dat leken een op de Wet berustende uitspraak van priesters of wetgeleerden dienen te aanvaarden; aan de laatsten is immers de zorg voor de handhaving en verklaring van de Wet opgedragen. Jefta daarentegen gelooft, dat God ook door directe ingevingen, buiten de Wet om, Zijn wil kenbaar maakt. Impliciet wordt daarmee tevens ontkend, dat een priesterlijke uitspraak voor de leek altijd bindend gezag heeft; ‘een drift van Godt inwendigh’ (vs. 1128) gaat daar immers per definitionem boven uit. - Jefta drukt zich aanvankelijk nog in algemene termen uit, maar het is natuurlijk duidelijk, dat hij bedoelt in zijn houding tegenover het offer ook zelf door zulk een Goddelijke ingeving te worden geleid. Anders dan de Wetgeleerde die met agressieve verontwaardiging reageert, begrijpt de Hofpriester dadelijk dat verdere discussie daardoor zinloos wordt. Natuurlijk vergist Jefta zich en vereenzelvigt hij ten onrechte zijn eigen mening met de wil van God, want God kàn niet ingaan tegen Zichzelf en Zijn wet! Maar de Hofpriester is er zich van bewust, dat hij tegenover zijn meester niet over voldoende geestelijk gezag beschikt om met enige kans op

[p. 335]

succes diens overtuiging te kunnen bestrijden; als Hofpriester is hij immers evenzeer een dienaar als de Hofmeester! Tegenover de hoogste wereldlijke autoriteit kan alleen het hoogste geestelijke gezag zich doen gelden. Daarom wordt zijn antwoord op de belijdenis van Jefta een verwijzing naar de Hogepriester: ‘Laet d'uitspraeck des aertspriesters hier op hooren’ (vs. 1132). Jefta is echter door het verweer, waartoe de discussie hem gedwongen heeft, sterker geworden in plaats van zwakker. Doordat hij zijn overtuiging onder woorden moest brengen, is alles wat nog slechts half bewust in hem leefde, tot een volstrekte zekerheid gegroeid. Het beroep op de ‘drift van Godt inwendigh’ heeft hem opnieuw op één lijn gesteld met Abraham, tot wie God op dezelfde wijze gesproken had. En dus wijst hij het voorstel van de Hofpriester af. Niet omdat hij daartegen op zichzelf principiële bezwaren zou hebben, maar omdat het in dit bijzondere geval daarvoor te laat is. Na de overwinning op de Ammonieten is het offer terwille van Ifis toch al twee maanden uitgesteld. Een nieuw uitstel, zelfs van niet meer dan enkele dagen, zou aan de majesteit van God te kort doen: ‘De tijt is uit: nu gelden geen gebeden’ (vs. 1136). Wanneer zowel de Wetgeleerde als de Hofpriester hem er op wijzen, dat hij in zulk een principiële kwestie niet aan het oordeel van de Hogepriester voorbij kàn gaan en màg gaan, beroept hij zich opnieuw op de stem van God in zijn geweten: God vraagt van hem het offer en Hij vraagt het nu! Aan die Goddelijke wil vertrouwt hij zich toe: ‘Godt is mijn burgh, en vaste toeverlaet’¹ (vs. 1138). Daarom heeft hij geen Aertspriester meer nodig: ‘Ick heb my nu met Godt hier op beraeden’ (vs. 1140). Wanhopig doet de Hofpriester nog een laatste poging om hem tot andere gedachten te brengen. God zelf, betoogt hij, heeft de Aertspriester ‘tot middelaer gezet’ (vs. 1141) tussen Zichzelf en de

1 Over de vraag of hierin een zinspeling moet worden gezien op Luthers lied ‘Ein feste burg ist unser Gott’, zie beneden, pag. 360-361.

[p. 336]

mensen! Alleen aan deze hoogste geestelijke autoriteit is de beslissing toevertrouwd, ‘Wanneer Godts boeck een tong eischt, en een spraeck’ (vs. 1146). Er kan immers zo gemakkelijk worden gedwaald, ook te goeder trouw: ‘De boeckstaef wort misduit door avrechts spellen’ (vs. 1147). Daarom heeft God de Aertspriester aangewezen als Zijn vertegenwoordiger op aarde:

Hy zit naest Godt op stoel, als eerste maght,
Behantvest met het recht van doot en leven.

(vs. 1150-1151)

Daarin ligt toch opgesloten, dat het voor Jefta een heilige plicht is de Aertspriester te raadplegen, alvorens iets onherroepelijks te doen! Maar Jefta is door de bewustwording van zijn zekerheid in een geestelijke vervoering geraakt, die hem voor elke twijfel of aarzeling onvatbaar maakt. Teruggrijpend op het verwijt van Hofpriester en Wetgeleerde, dat hij zijn ondoordachte gelofte nooit had mogen afleggen, schrijft hij nu ook die gelofte aan de inwerking van God toe:

Mijn hart wert sterck van 's hemels geest gedreven,
Toen ick, getroost te sterven, of te leven,
Godts volck, en Godt ten dienste, heenevoer,
Den oppersten eene offerhande zwoer
Te heiligen. nu buiten mijn vermoeden
Dit uitvalt, en d'onnoosle maeght moet bloeden,
Vertroostme dat Godts geest mijn' yver steef.

(vs. 1155-1161)

Dat maakt zijn geval tot een uitzonderingsgeval, waar de Aertspriester buiten staat:

d'Aertspriester hou zijne eer, en waerde: ick leef
Nu raet met Godt: hier gelt geen tegenreden.
Gy zult met uw Levijten 't feest bekleeden,
En 't offerlam geleiden aen mijn zy. (vs. 1162-1165)

Tevergeefs smeken Hofpriester en Wetgeleerde vrijgesteld te mogen worden van deelname aan een offer dat zij zozeer afkeuren. Jefta is nu weer volkomen de Richter, die beveelt

[p. 337]

en geen tegenspraak duldt; zonder aan hun verzoek veel aandacht te besteden, gaat hij het paleis binnen om daar de nodige maatregelen te treffen. - Verslagen blijven de twee anderen achter: ‘Wat zullen wy beginnen?’ (vs. 1176b). Maar de Hofpriester weet zich snel te herstellen. Misschien is er toch nog een middel om het offer te verhinderen: ‘De moeder kon misschien haer kint verlossen’ (vs. 1184). En daarom krijgt de Wetgeleerde opdracht naar het leger te gaan om Filopaie te waarschuwen; er is geen ogenblik te verliezen: ‘Beschry terstont den postmuil. vliegh den tijt // Met kracht voorby’ (vs. 1178-1179a).

IIIc.

c. Terwijl de Wetgeleerde haastig vertrekt, komt even haastig de Hofmeester uit het paleis naar buiten om te horen, welk resultaat het overleg van Jefta met de beide geestelijken heeft gehad. In zijn hart hoopt hij vurig, dat besloten zal zijn van het offer af te zien of tenminste het uit te stellen. Maar in plaats daarvan hoort hij uit het verontwaardigde relaas van de Hofpriester, dat Jefta halsstarrig aan zijn besluit is blijven vasthouden en zelfs van priester en Levieten heeft geëist straks bij de offerplechtigheid aanwezig te zijn. En dat laatste kunnen wij immers niet doen, klaagt de Hofpriester, want hoe zouden wij dat ooit tegenover de Aertspriester kunnen verantwoorden? De Hofmeester stelt daar dadelijk het politieke aspect tegenover: door niet aan de offerplechtigheid deel te nemen, zou de priesterschap openlijk te kennen geven de daad van Jefta af te keuren, en wat zou dàn de reactie van het volk zijn? ‘Ontvaltge hem, het zal den staet beroeren’ (vs. 1208). - Dit antwoord typeert de oude man als de trouwe dienaar die hij is. Hij heeft gedaan wat hij meende te kunnen doen, om Jefta van zijn voornemen af te brengen. Nu dat is mislukt, gaat hij met dezelfde trouw rustig voort over de belangen van zijn meester te waken, zonder verontwaardiging en zonder verwijt. Bij de Hofpriester vindt hij al dadelijk een eerste taak, want diens weigering om bij het

[p. 338]

offer tegenwoordig te zijn zou alles nog veel moeilijker maken dan het toch al is. - Na zijn beroep op het politieke aspect zet de Hofmeester dan ook zijn aandrang tot medewerking voorzichtig van stap tot stap voort. Aan het bezwaar van de verantwoordelijkheid tegenover de Aerts-priester zou tegemoet gekomen kunnen worden door een formele verklaring van nooddwang te deponeren bij het hofgerecht:

Laet voor 't hofgerecht betuigen

Dat gy hier toe geperst wort. scheur uw kleet,
Tot een bewijs van rouw, en harteleet. (vs. 1212b-1214)

En verdient Jefta, ondanks zijn ongelijk, niet veeleer medelijden dan minachting? Hij is altijd een vroom man geweest, en door het offeren van Ifis treft hij immers in de eerste plaats zichzelf! ‘De vader sterft de doot, in 's dochters smert, // Dies trapt hem, schoon gy recht hebt, niet op 't hart’ (vs. 1217-1218). De Hofpriester blijkt niet ongevoelig voor deze argumenten; er ligt al iets van aarzeling in zijn vraag, of de Hofmeester bedoelt dat het beter zou zijn de zaak niet door een principiële houding op de spits te drijven: ‘Zoo raetge ons niet te treên in dit geschil?’ (vs. 1229). En dan werpt de Hofmeester ook zijn laatste en sterkste argument in de schaal: Ifis!

Om 's vaders, of ten minste om 's dochters wil.
Uw byzijn zal haer troosten in dit lijden,
Uw zegen haer in 't uiterste verblijden,
Om moediger naer 't hofaltaer te treên. (vs. 1230-1233)

Ifis is die troost en die zegen zo ten volle waard! Terwijl in de voorhof van het paleis ‘het deerlijck outer // Met rijs gedeckt, waerop zy knielen zal’ (vs. 1236b-1237) al gereed staat, blijft zij moedig en kalm: ‘groothartigh, niet als een // Die sterven moet, maer rustiger, en stouter’ (vs. 1234b-1235). Zij heeft zich gekleed en getooid als een bruid voor haar bruidegom; ‘Onsterflijckheit ziet haer alreê ten oogen // En aenschijn uit’ (vs. 1272-1273a). Het moet voor Jefta ondraaglijk zijn, haar juist nu zó aandoenlijk schoon te zien:

[p. 339]

 

Dies bidde ick: sla hem zijn verzoeck niet af.

 

Hy staet noch, maer met eenen voet in 't graf.

 

(vs. 1277-1278)

De Hofpriester geeft zich tenslotte gewonnen: ‘Nu 't wezen moet, wy stellen ons gelaeten’ (vs. 1280). En hij gaat het paleis binnen - naar wij mogen aannemen, om zijn verklaring van nooddwang bij het hofgerecht af te leggen en daarna zijn priesterlijke taak bij de voorbereiding van het offer te aanvaarden.

IIId.

d. Dadelijk ziet de Hofmeester zich echter weer voor een nieuwe taak geplaatst. Namens Ifis komt de Rey zijn voorspraak vragen voor haar verzoek om afscheid te mogen nemen van haar moeder. De dubbele indirectheid van dit verzoek - dat via de Rey en via de Hofmeester voor Jefta bestemd is - doet uitkomen, dat Ifis daarmee geen voorwaarde meer stelt en slechts een laatste gunst vraagt. Maar ook in deze vorm moet de Hofmeester er een negatief antwoord op geven. Het verzoek van Ifis is door hem al aan Jefta overgebracht, en deze ziet geen mogelijkheid daaraan te voldoen. Als de Rey in zijn teleurstelling blijft aandringen, zet de Hofmeester nader uiteen, door welke overwegingen Jefta zich bij zijn weigering heeft laten leiden. Wanneer Filopaie iets van de waarheid ging vermoeden - en dat zou bij een laatste afscheid onvermijdelijk zijn -, dan zou dit tot een verschrikkelijke scène leiden, die niet alleen de godsdienstige sfeer van de plechtigheid, maar ook de innerlijke rust van Ifis volkomen zou verstoren, zodat het voor haar veel moeilijker zou worden de dood te aanvaarden:

De vader, die, verknocht aen zijn geweten,
Niet wijcken wil, moght nutter aen een keten
Zijn gemaelin dan sluiten, eer haer hant
Dit heerlijck hof kranckzinnigh staecke aen brant,
En zy in 't vier uit wanhoop quam gesprongen.

(vs. 1319-1323)

[p. 340]

De Rey ziet zelf toch wel in, dat Jefta in deze omstandigheden niets anders kon doen dan het verzoek van Ifis afslaan¹? De Hofmeester wacht het antwoord op deze vraag niet meer af; na Jefta en de Hofpriester gaat ook hij het paleis binnen om deel te nemen aan de voorbereidingen voor de offerplechtigheid.

1 J.G. Bomhoff (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 78) vat de ‘beredeneerde weigering’ aldus samen: ‘Filopaie mag pas van het offer horen, als het geschied is. Jefta durft de ontmoeting met zijn vrouw niet aan ...’. Dit veronderstelt een beduchtheid van Jefta voor zijn vrouw, waarvan naar mijn mening geen sprake is. Jefta's bedoeling is niet, zichzelf te sparen (de ontmoeting met Filopaie zal later toch moeten plaats vinden!), maar de offerplechtigheid veilig te stellen voor verstoring door de moeder van Ifis. - Overigens versterkt deze beschrijving van de reacties, die van Filopaie verwacht worden, de spanning, doordat de toeschouwers weten dat de Wetgeleerde haar is gaan waarschuwen: haar terugkeer vóór de voltrekking van het offer is dus niet uitgesloten!

IIIe.

e. Alleen achtergebleven, geeft de Rey uiting aan zijn diep gevoel van medelijden met moeder en dochter, die beiden door de weigering van Jefta getroffen worden. Het hart van de meisjes gaat zelfs in de eerste plaats naar Filopaie uit, want Ifis is in haar offerbereidheid reeds zo aan de wereld ontstegen dat - zoals zij het tegenover de Hofmeester hebben uitgedrukt - ‘men niet aen haer gelaet² kan mercken // Dat zy verflaeut’ (vs. 1296b-1297a). Bovendien zullen wij wel moeten aannemen, dat de teleurstelling van de meisjes ook dáárom zo groot is, omdat zij onwillekeurig gehoopt hadden dat Filopaie het offer zou hebben weten te verhinderen. Want de afschuw voor dat offer, die in de zang na het vorige bedrijf nog slechts gedempt had doorgeklonken, beheerst hen nu helemaal! In de slotstrofe van hun reizang spreken zij van Jefta's belofte als van ‘een' onbeschaefden eedt’ (vs. 1404), van het offer als van iets ongehoords (vs. 1406) en van het in gereedheid gebrachte altaar als van een ‘schendigh moortaltaer’ (vs. 1422)³.

2 Manier van doen, houding.

3 Wij zullen de onbewimpeldheid, waarmee de meisjes hun afschuw durven uitspreken, wel moeten toeschrijven aan het feit dat zij in het paleis algemeen op deze manier over het offer hebben horen oordelen. De mening van de Hofmeester en de Hofpriester zal ongetwijfeld door de andere hovelingen zijn gedeeld. Het tragische van Jefta is immers, dat hij in zijn overtuiging volkomen alleen staat.

[p. 341]

Deze stemming van medelijden en van teleurgestelde hoop, die beide met Filopaie verband houden, maakt het begrijpelijk dat de Rey haar gaat vergelijken met een andere moeder uit de geschiedenis van Israël, wier kind óók met de dood werd bedreigd: Jochebed, de moeder van Mozes¹. Verschrikkelijk waren de drie maanden, dat Jochebed tegen het uitdrukkelijke gebod van de Farao

Het kraemkint berghde, en door haer leden

Alle oogenblick een grilling ging,

En angstigh aen elck haer,

In schrickelijck gevaer,

Een druppel dootzweet hing ... (vs. 1330-1334)

Maar zij kon tenminste iets doèn voor haar kind en zelfs een wanhopige poging wagen om het te redden! Dan volgt, met toegewijde aandacht verteld, de geschiedenis van het biezen kistje en van de onverwachte uitredding. Want

d'Alziende wachter, die noit sliep,

En Jakobs afkomst trou bewaeckte,

Zagh uyt den hemel neêr, zoo diep,

Op 't vlotend kraemkint .... (vs. 1375-1378a)

en deed het vinden door de prinses van Egypte! O, als God eens opnieuw zo ingreep en ‘mede eene uitkomst gaf // Aen Ifis onbewuste moeder’ (vs. 1399b-1400), die er eigenlijk nog ongelukkiger aan toe is dan Jochebed, juist omdat zij niets weet en dus ook niets kan doen! Wat zal er straks in haar omgaan, als zij - te laat! - hoort wat er met haar dochter gebeurd is! Het medelijden brengt de meisjes tot zelfverwijt, dat zij twee maanden lang hebben meegewerkt aan de geheimhouding van het offerplan:

Waer me verschoonen wy voor haer

Ons stillezwijgentheit

Van 't offer, lang beschreit?

O schendigh moortaltaer!² (vs. 1419-1422)

1 Vgl. Exodus 2: 1-10.

2 Bomhoff (Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 83) merkt naar aanleiding van deze reizang op: ‘in 't gevoel van de zangeressen moet er ook overeenkomst zijn tussen Farao en Jefta, over wie zij zich nergens zo bits uitlaten als hier in de tweede tegenzang’. In overeenstemming daarmee hoort hij in de omschrijving van Farao als ‘d'oude dwinglant van den Nijl’ (vs. 1327) ‘een duistere zinspeling op de onvermurwbare Jefta’. Naar mijn mening gaat dit echter te ver. De Rey laat zich wèl ‘bits’ uit over de gelofte, het offer en het altaar, maar niet over Jefta zelf; de meisjes veroordelen, evenals de Hofmeester en de Hofpriester, wèl zijn daad, maar niet zijn persoon. Bovendien is de verhouding van Jefta tot Ifis zo volkòmen anders dan die van de Farao tot Mozes, dat het bij de meisjes nauwelijks kan zijn opgekomen de vergelijking tussen Filopaie en Jochebed in deze richting uit te breiden.

[p. 342]

Vierde Bedrijf

IVa.

a. Alle voorbereidingen zijn nu getroffen. Voor het laatst staat Ifis op het plein, om afscheid te nemen van alles wat haar lief en vertrouwd is. Haar vader en de Hofpriester begeleiden haar; wat meer terzijde staan de Hofmeester¹ en de Rey. Ifis heeft zich reeds zozeer van de wereld losgemaakt, dat dit afscheid niets smartelijks meer voor haar heeft. Zij verlangt naar de dood, die haar naar God zal voeren:

Geen hygend hart, vervolght, en afgeronnen,
Verlangde oit meer naer koele waterbronnen,
Als mijne ziel, na zoo veel strijts, verlangt
En hijght naer Godt, waer aen mijn leven hangt...

(vs. 1423-1426)

1 In twee van de drie drukken uit 1659 wordt boven deze scène behalve ‘Ifis. Hofpriester. Jeptha’ ook de Hofmeester onder de daarin voorkomende ‘spreeckende personaedjen’ vermeld. In diezelfde twee drukken worden vs. 1532-1536 aan de Hofmeester in de mond gelegd, terwijl de andere druk (Unger 594) vs. 1531-1536 als één geheel beschouwt en aan de Hofpriester toeschrijft. Ik meen, dat wij in beide opzichten Unger 594 dienen te volgen. In zijn model-tragedie houdt Vondel, bij de aanduiding der personaedjen boven zijn scènes, overal elders zó zorgvuldig vast aan het Horatiaanse ‘nec quarta loqui persona laboret’, dat een dergelijke-afwijking niet valt aan te nemen. Bovendien passen vs. 1532-1536 veel beter in de mond van de Hofpriester dan in die van de Hofmeester. Wanneer de eerste in vs. 1527 Jefta ter zijde roept, kan hij daarmee immers geen andere bedoeling hebben dan een verzoek om het zwaard voor Ifis te verbergen; het is onwaarschijnlijk dat de Hofmeester zich dadelijk in dit terzijde mengt en het initiatief van het verzoek aan de priester ontneemt. - Toch is ook de Hofmeester wel degelijk op het toneel aanwezig. Dat blijkt uit vs. 1549-1550a, die in alle drie de drukken - ook in Unger 594 - aan hem worden toegeschreven. Een dergelijke incidentele, voor het verloop van de scène betrekkelijk indifferente, claus brengt echter niet mee, dat de spreker tot de eigenlijke ‘spreeckende personaedjen’ van de scène wordt gerekend. Een duidelijk voorbeeld daarvan vinden wij in II-c, waar boven de scène slechts ‘Ifis. Jeptha’ vermeld staan, hoewel het de Hofmeester is die ze afsluit met een claus van 10 versregels.

[p. 343]

De Hofpriester is diep onder de indruk van haar geloofsmoed. Hoezeer hij het offer ook afkeurt en hoezeer hij zich teleurgesteld moet voelen dat de Wetgeleerde Filopaie niet tijdig genoeg heeft kunnen terugbrengen om het te verhinderen -, hij drukt nu deze gevoelens terug om met hart en ziel zijn priesterlijke steun te geven aan Ifis, op wie immers geen enkele schuld rust en die hem nodig heeft. Niet alleen lichamelijk, maar ook geestelijk volgt hij haar op haar laatste gang: ‘Gy zijt alree met Godt den schepper een, // Een hart, een ziel’ (vs. 1442-1443a). Jefta echter is tot zulk een begrijpend volgen niet bij machte. Nu het verschrikkelijke ogenblik vlakbij is, schrikt hij daarvoor terug als voor een fysiek obstakel. Het liefdevolle medelijden, waarmee Ifis probeert hem te troosten, overstelpt hem opnieuw met het besef van zijn schuld tegenover haar: het is immers zijn ondoordachte gelofte die haar in de dood drijft! Zoals zij in al haar liefelijkheid naast hem staat, kan hij de gedachte niet verdragen aan wat zijn eigen hand haar straks zal moeten aandoen. Wanhopig schreeuwt hij het uit: ‘Hoe kan dees hant dien blancken hals doorhouwen¹, // Dat zuiver sneeuw?’ (vs. 1495-1496a). En dan tracht - tragische ironie! - Ifis hem te bemoedigen door hem te herinneren aan het voorbeeld van Abraham, hetzelfde voorbeeld waarop hijzelf zich kort tevoren met zoveel overtuiging beroepen had. Maar in zijn vertwijfeling heeft Jefta geen oog meer voor wat hem met Abraham verbindt; hij ziet enkel nog het onderscheid! Bij Abraham greep God in en liep alles goed af. Maar bij hem?

Godt geve dat, uit 's hemels negen kooren,
Een engel daele, eer Jeptha, dootsch en bleeck
Van schrick, u treffe; op dat hy 't slaghzwaert steeck'
Onbloedigh in zijn scheede. (vs. 1500-1503a)

Ik meen, dat deze noodkreet ons naar de diepste kern van Jefta's wanhoop voert. Bij zijn beroep op het voorbeeld

1 Ook uit vs. 1568 en 1578-1579 blijkt, dat Vondel zich de dood van Ifis voorstelt als een onthoofding.

[p. 344]

van Abraham heeft steeds de heimelijke hoop meegespeeld, dat God eenzelfde gehoorzaamheid op dezelfde wijze zou belonen als toen. Maar het was slechts een hoop, geen zekerheid. En nu het beslissende moment gekomen is, blijkt die hoop te zwak om hem te dragen. Zijn wanhoop is in de eerste plaats angst - angst dat God niet zal ingrijpen en dat straks zijn zwaard wèrkelijk zijn kind zal treffen! De gedachte daaraan doet hem het laatste spoor van zelfbeheersing verliezen; hij staat aan de rand van de waanzin: ‘Waer ben ick? och, wat wordme bang te moe!’ (vs. 1506). Zijn halve razernij breekt zich baan in een wilde uitbarsting, die inzet met een smekend beroep op de Hofpriester om voor hem te bidden, en uitloopt op een vervloeking van zichzelf:

verschijn uit alle hoecken:

Verschijn, en koom den dochterslager vloecken,
Wat vloecken kan: 'k heb Godt noch mensch ten vrient.
Vloeck Jeptha vry, gelijck dit stuck verdient.

(vs. 1523b-1526)

Dan grijpt echter de Hofpriester in. Als er iets is, dat de innerlijke rust van Ifis zou kunnen verstoren, dan is het deze waanzin-aanval van haar vader! Daarom neemt hij Jefta ter zijde om hem ter wille van haar tot zwijgen te brengen. De manier, waarop hij dit doet, is ronduit bewonderenswaardig! In plaats van in abstracto tot zelfbeheersing te vermanen, vraagt hij in concreto om het zwaard, dat straks voor de onthoofding zal moeten dienen:

Gord af dit zwaert: gord af 'k zal 't heimlijck bergen,
Bedecken met mijn kleet, op datze niet,
Voor 't ende, van inbeelding dootsch verschiet'.
Wanneerze knielt op d'oevers van haer leven,
Het hofaltaer, zal ick 't u wedergeven, (vs. 1532-1536)

Het brengt Jefta met een schok tot zichzelf en tot realisatie van Ifis' toestand. Als hij zijn zwaard afgeeft, is hij, althans uiterlijk, weer tot rust gekomen. De vermaning achteraf van de Hofpriester: ‘Gy zult haer hart door dit gekerm

[p. 345]

vertsaegen’ (vs. 1543) is eigenlijk al niet meer nodig, evenmin, als de waarschuwing van de Hofmeester: ‘Bezwijckt de maeght, een maeghdenhart is teêr, // Wat gaet ons aen?’ (vs. 1549-1550a). Jefta's liefde voor Ifis blijkt groot genoeg om hem ter wille van haar te doen zwijgen; gedurende de hele verdere scène neemt hij niet eenmaal meer het woord. - Het is, of Ifis slechts daarop gewacht heeft om afscheid te nemen en haar laatste opdrachten te geven. In de woorden, waarmee zij zich tot haar vader richt, maakt zij zich los van de laatste band die haar nog aan de aarde bindt:

Gy waert dus lang mijn vader, mijn behoeder:
Nu ken ick Godt: geen vader, geene moeder
Heeft langer deel aen Ifis, als voorheen:
Die naem heeft uit. De Godtheit is alleen
Mijn vader, en mijn moeder beide t'zamen.

(vs. 1551-1555)

Daarom kan zij zich voelen ‘Als Isack, die getroost den slagh verwacht, // De weerelt voor zijn sterven afgestorven’ (vs. 1566-1567). Daarom kan zij rustig aan de Rey uitleggen, hoe deze haar bij het sterven moet bijstaan en hoe daarna haar lijk moet worden behandeld. Daarom kan zij zelf zonder tranen met een kus afscheid nemen van haar schreiende vriendinnen¹ en een laatste blik werpen op het ‘vaderlijck palais’ (vs. 1602). Dan is zij gereed; met een simpel gebaar vertrouwt zij zich aan de Hofpriester toe. En deze wijdt haar met zijn priesterlijke zegen:

Nu kniel: ontfang nu Godts en Arons zegen.
Godts aenschijn strael' genadigh van om hoogh
U toe, en schijn' door dezen regenboogh
Van traenen uit den hemel op u neder.
Gy quaemt van Godt: hy wellekomt u weder.

(vs. 1608-1612)

1 In verschillende opzichten herinnert dit afscheid aan dat in het vierde bedrijf van Maria Stuart, waar de koningin vóór haar terechtstelling afscheid neemt van haar Staetjofferen.

[p. 346]

Terwijl Ifis opstaat en langzaam naar de poort van het paleis gaat, roept de Hofpriester de Rey tot een feestlied op, ter begeleiding van haar offergang: ‘Gy maeghden, juicht, en triomfeert met palm: // Zy stapt verheught ten outer op dien galm’ (vs. 1613-1614). Daarna volgt hij Ifis; achter hem gaat Jefta, achter deze de Hofmeester.

IVb.

b. De Rey geeft dadelijk gehoor aan het verzoek van de Hofpriester. Evenals hij zijn de meisjes diep onder de indruk van Ifis' moed en geloofsverzekerdheid, en willen zij alles doen wat zij kunnen om haar in deze laatste ogenblikken tot steun te zijn. Daarom zingen zij, al blijft hun lied gedempter van toon dan de Hofpriester had bedoeld¹; met een haast angstige, niet helemaal begrijpende bewondering verheerlijken zij de gehoorzaamheid en de innerlijke rust van Ifis. Terecht is er op gewezen, dat de korte trochaeïsche versregels een hijgende spanning suggereren: ‘de meisjes verliezen er de adem bij. Haar hart popelt en leeft, en in haar stemmen horen we korte hijgingen’².

Laet gehoorzaemheit

Toonen haer vermogen

In dees maeght, bereit

Zonder traen in d'oogen,

Jammer, en misbaer,

In haer lentedagen,

Willigh op 't altaer

Godt zich op te draegen,

Tot een offerhant,

Voor het vaderlant .... (vs. 1615-1624)

Wie - ter ere van God en ter wille van zijn naaste (vs. 1651) - zó zichzelf kan verloochenen en zó ‘gerust en stil // Zich kan overgeven // Aen een anders wil’ (vs. 1635b-1637), die heeft

1 Wij zullen ons moeten voorstellen, dat de meisjes deze reizang zingen, terwijl zij op hun beurt naar het paleis gaan en langzaam, wellicht één voor één, door de hofpoort uit het gezicht verdwijnen. Uit de opdracht van Ifis aan haar vriendinnen blijkt immers, dat deze bij het offer tegenwoordig zullen zijn.

2 Vgl. J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 106, noot 47.

[p. 347]

 

een' strijt gestreden

 

Hooger dan de reden,

 

En 't verstant der wijzen gaet. (vs. 1652b-1654)

In de Tweede Zang dringt zich (en hoe kan het anders, nu Ifis zelf zich met hem vergeleken heeft?) de parallellie met Isaäc op. Prachtig zijn de verzen, waarin de meisjes het toneel op de Moria als een beklemmende realiteit vóór zich zien:

Zietze bey te gader.

't Outer staet gebout.

Isack, 's vaders zegen,

Knielt op 't offerhout.

Abram treckt den degen

Om te slaen .... (vs. 1658-1663a)

Maar dan verschijnt de Engel, die het offer verhindert! Elke vergelijking van Jefta en Ifis met Abraham en Isaäc voert onvermijdelijk de gedachten naar dit Goddelijk ingrijpen, dat met ‘een hoopelooze hoop’¹ tòch hopen doet op een voortzetting van de parallellie tot het gelukkige einde. Ook de Rey ontkomt daar niet aan. Wel begint de Tweede Tegenzang met Ifis boven Isaäc te stellen, omdat dezelfde moed bij ‘een maeght, dus teêr’ (vs. 1677) meer bewondering verdient dan bij een sterke jongeling; maar direct daarop volgt de hartekreet van de ‘hoopelooze hoop’:

Och, dat nu een engel

Dezen strick ontstrengel,

Godt den wil neem' voor het werck.

(vs. 1689-1691)

Zoals Bomhoff terecht heeft opgemerkt, beseffen de meisjes echter tevens ‘dat Ifis zelf het anders wenst’²:

Maer zy voortgedreven

Kiest de doot voor 't leven.

Yver valt de doot te sterck. (vs. 1692-1694)

1 Gysbreght van Aemstel, vs. 1237.

2 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 86.

[p. 348]

Vijfde Bedrijf

Va.

a. ‘De engel kwam niet en Jefta heeft zijn offer voltrokken’¹. Verwezen en nauwlijks begrijpend wat er gebeurde, heeft hij na zijn daad gezien, hoe de Rey het lijk van Ifis in ‘pluimaluin’ wikkelde en op het altaar legde, hoe de vlammen het offer verteerden, hoe de as van zijn dochter uit het pluimaluin in een ‘dootbus’ werd gestort, hoe die bus zijn plaats kreeg op het ‘staetsibed’ en om het bed de doodslampen werden ontstoken². Eerst toen het na al deze bedrijvigheid stil werd, drong de betekenis daarvan tot hem door. En wankelend als een beschonkene vlucht hij nu het paleis uit, het bebloede zwaard nog altijd in de hand. Het is dus toch gebeurd: God heeft niet ingegrepen! Nu eerst geeft hij er zich rekenschap van, hoe vast hij, tegen alle redelijkheid in, op een herhaling van het Abrahams-wonder vertrouwd had! Zijn beroep op het voorbeeld van Abraham was tevens een beroep geweest op het voorbeeld van God zelf; ook van hèm zou God slechts de bereidheid vragen en niet de daad! Onbewust had hij dáárvan de hoeksteen van zijn overtuiging gemaakt, onbewust had hij dáárin de kracht gevonden om telkens weer zijn vaderliefde en zijn angst en zijn aarzelingen te overwinnen. Maar God zweeg, God stelde hem niet op één lijn met Abraham! Als een bliksemslag treft hem de implicatie daarvan: dan heeft hij zich dus ten onrechte op het voorbeeld van Abraham beroepen! Dan heeft hij tegenover Hofpriester en Wetgeleerde ongelijk gehad, dan heeft hij gezondigd tegen de wil en de wet van God, dan is hij een misdadiger en een moordenaar: de moordenaar van zijn dochter! Met afschuw ziet hij naar zichzelf:

dees schelmsche dochterslaghter,

Aertsmoordenaer, bloetschender, wetverachter,

1 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 86.

2 Zie voor al deze bijzonderheden de opdracht van Ifis aan de Rey, vs. 1585-1594.

[p. 349]

 

Die naer den mont der wetgeleerden, noch

 

Godts priesters niet wou luisteren. och, och,

 

Nu gaen te spa, te spa mijne oogen open.

 

(vs. 1703b-1707)

Evenals bij het afscheid vóór het offer voert de vertwijfeling hem tot de rand van de waanzin, en ditmaal zelfs daaroverheen. Want nu is er niet meer de irrationele hoop, waarop hij toen kon terugvallen en die hem de kracht gaf zich te herstellen en door te zetten. Nu is er alleen nog maar Ifis - Ifis die dood is en toch vóór hem staat, die hem verwijtend aanziet en wijst naar het bebloede zwaard in zijn hand:

Ick zie den geest der maeght rondom my waeren.
Daer staetze: zie hoe zy noch waert, en spoockt.
Legh af dit zwaert, dit gruwzaem zwaert: het roockt
Van edel bloet. och, breng het uit mijne oogen ...

(vs. 1716-1719)

Blindelings reikt hij het zwaard van zich weg. Het is de Hofpriester die het aanneemt en - voor de tweede maal! - aan het gezicht onttrekt. En diens rustige woorden brengen - eveneens voor de tweede maal! - Jefta tot de realiteit terug. Maar in die realiteit weet hij zich nu een verlorene, die niet langer een eigen weg kan gaan. Op genade en ongenade geeft hij zich aan de Hofpriester over:

Och vader, och, ick heb my zelf verraeden,
En voel met recht de nasmert van mijn daeden.
'k Heb dwaes belooft, stont stip op dit besluit,
En voerde mijn belofte Godtloos uit.
Ick ken mijn schult, en worpme voor uw voeten,
Bereit, kan 't zijn, dit zwaer vergrijp te boeten.

(vs. 1731-1736)

Verzoening met God is het enige dat hij nog begeert. Alles wat als boetedoening van hem gevraagd zou kunnen worden, heeft hij daarvoor over: het verlies van zijn rijk, zijn richterschap, zijn vrouw; het verduren van ‘alle pijnen, // Weedommen, en verdrieten, en geklagh’ (vs. 1748b- 1749). - De Hofpriester raakt onder de indruk van de

[p. 350]

diepte en de ernst van dit berouw. Maar zijn priesterlijke bevoegdheid is te beperkt dan dat hij ten aanzien van deze zware zonde zelf een beslissing zou kunnen nemen. Hij kan alleen maar Jefta de raad geven onmiddellijk naar de Aertspriester in Silo te gaan: ‘daer kuntge u met Godts mont // Verzoenen, en vergiffenis verwachten’ (vs. 1766b- 1767). - Jefta aarzelt geen ogenblik: natuurlijk zal hij gaan. Maar onmiddellijk? Heeft hij niet eerst nog een plicht te vervullen tegenover Filopaie?

Zal ick niet eerst mijn bedgenoot verbeien,
Haer ongedult¹ neêrzetten onder 't schreien?

(vs. 1775-1776)

De vraag is belangrijk, omdat er uit blijkt dat Jefta niet, zoals gewoonlijk wordt aangenomen², angstvallig elke ontmoeting met zijn vrouw zoekt te vermijden; daaruit volgt, dat hij ook niet uit lafheid Filopaie vóór het offer uit Masfa deed weglokken, maar dat hij zodoende inderdaad de plechtigheid wilde vrijwaren voor verstoring door haar emotionele agressiviteit, zoals de Hofmeester in III-d aan de Rey heeft uiteengezet. Juist nu, op het ogenblik dat hij, als angst voor haar werkelijk zijn motief was geweest, de meeste reden zou hebben gehad een ontmoeting met Filopaie uit de weg te gaan, wil hij zijn vertrek uitstellen tot na haar thuiskomst! - Maar de Hofpriester wijst dit categorisch van de hand. Zulk een ontmoeting zou voor Filopaie de schok en de emoties alleen maar erger maken: ‘uw tegenwoordigheit // Zal 't hartewee verbittren. geen bescheit, // Geen reden kan dien stroom van droefheit breecken’ (vs. 1777b-1779). Het is veel beter, dat Jefta haar eerst later ontmoet, als de wonden niet meer zo rauw zijn. - Zonder tegenspreken voegt Jefta zich naar dit inzicht. Hij heeft zijn lot immers in handen van de Hofpriester gelegd.

1 Wanhopig verdriet.

2 Men vergelijke b.v. J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 87, eerste alinea.

[p. 351]

Vb.

b. Maar dan blijkt plotseling grote haast nodig. Verschrikt komt de Hofmeester melden, dat de torenwachter twee muildieren in vliegende galop de stad ziet naderen; de ruiters kan hij nog niet duidelijk onderscheiden, maar: ‘Zoo d'oogen hem in 't uitzien niet bedriegen, // Het is mevrouw, met eenen heer verzelt’ (vs. 1792-1793)! Jefta ontstelt even van dit onverwachte bericht, maar de Hofpriester - die dadelijk begrijpt, dat die ‘heer’ de door hem naar Filopaie gezonden Wetgeleerde moet zijn - verliest geen ogenblik zijn tegenwoordigheid van geest. Rustig geeft hij de bevelen, die nodig zijn om aan de nieuwe situatie het hoofd te bieden. Uit het feit, dat hij zich daarbij achtereenvolgens richt tot de ‘hofstoet’ van Jefta, zijn eigen Levieten en de ‘staetjoffers’ van Filopaie, blijkt dat een zwerm van ‘zwijgende personaedjen’ reeds aanwezig is of anders op zijn eerste roepen verschijnt. Het wordt een toneel van koortsachtige activiteit. De hofstoet krijgt opdracht Jefta onmiddellijk naar Silo te begeleiden: ‘ry fluks door d'achterpoort // De jaghtlaen door, om niet mevrouw t'ontmoeten’ (vs. 1798b-1799). Als Jefta zich aarzelend afvraagt: ‘In dezen schijn¹ van d'echtgenoote scheiden?’ (vs. 1803), wordt hij kortaf terecht gewezen: ‘Het is hoogh tijt: gy mooght haer niet verbeiden’ (vs. 1804). Nog terwijl hij, in zijn nieuwe gehoorzaamheid, na dit antwoord inderdaad met zijn hofstoet vertrekt, worden de Levieten aan het werk gezet. Zij moeten alle sporen van de offerplechtigheid doen verdwijnen: het altaar afbreken, tapijten en festoenen verwijderen, de bloedvlekken wegwassen. Onderwijl moeten de staetjoffers, met het oog op een bezwijming van hun meesteres, voor een stoel zorgen waarin deze kan neervallen, en voor rozenwater om haar bij te brengen.

1 In deze omstandigheden; d.w.z. juist nu Filopaie zo onverwachts terugkeert. - Uit deze vraag blijkt opnieuw, dat Jefta zijn vrouw niet ontvlucht.

[p. 352]

Vc.

c. En daar is reeds Filopaie! ‘Als een stormwind is haar verschijning op het toneel’¹:

Waer is mijn lam,

Mijn hart, mijn ziel, de hoop van onzen stam?
Waer is mijn kint, mijn bloet? (vs. 1833b-1835a)

‘Het is daer binnen’ (vs. 1835b), antwoordt de Hofmeester, met een gebaar naar het paleis. Maar als Filopaie dan daarheen wil gaan, houden de Hofpriester en hij haar met zachte dwang tegen. Tevergeefs probeert zij zich los te rukken: ‘Laet los: laet los: ick wil mijn dochter zien’ (vs. 1837), totdat zij gaat begrijpen wat dit tegenhouden betekenen moet. Zij is te laat gekomen om Ifis te redden: ‘och och, ick reken // De maeght om hals’ (vs. 1840b-1841a)! En dan ‘volgt er een uitbarsting van gekwetste moederliefde van een waarlijk ontzettende bewogenheid, van een snerpende explosieve kracht en primitiviteit’². Door het verhaal van de Wetgeleerde weet zij alles wat er gebeurd is tot het ogenblik van diens vertrek, en kent zij zelfs de argumenten waarop Jefta zich tegenover de Hofpriester beroepen heeft. En dat alles klinkt door in de - letterlijk! - schuimbekkende uitval tegen de afwezige Jefta, waartoe haar wanhoop haar brengt. Zij weet niet meer wat zij doet en wat zij zegt; zij is enkel nog één brok krankzinnige haat:

Laet los: laet los. Waer schuilt die booswicht? waer
Verberght hy zich, die vloeck, die dochterslaghter?
Daer ziet men hem: laet los: daer schuilt hy achter
Den pijler van het hof, in 't hofpoortael.
Wie wapent my met fackelen, en stael,
En vier, en zwaert? brengt wapens. hofstoet, mannen,
Geweer, geweer, dat ick hem aen magh rannen.
Onthoudt men my geweer, en wapen? neen,
Noch weet ick raet, om hem met kracht van een

1 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 87.

2 J.G. Bomhoff, ibidem.

[p. 353]

 

Te scheuren, fel te neemen op mijn tanden,

 

Verandert in een' weerwolf, deze handen

 

In klaeuwen. wee die my mijn dochter rooft!

 

Daer ruck ick hem zijne oogen uit het hooft,

 

Dat valsche hart ten boezem uit, de darmen

 

Ten buick uit. ziet hem spartlen: hoort hem kermen.

 

Dat is zijn loon. mijn dochter ziet het aen.

 

Zy lacht'er om, en laet niet eenen traen ...

 

(vs. 1842-1858)

Tenslotte begeven haar krachten haar; bezwijmd valt zij in de armen van haar staetjoffers. In de vreemde stilte, die op haar explosie volgt, wordt zij zo goed mogelijk door haar vrouwen verzorgd; stoel en rozenwater doen hun dienst. Wanneer Filopaie na enige tijd langzaam bijkomt, staat de Hofpriester over haar gebogen met een vermanende bemoediging: ‘Schep moedt, mevrouw, en zoeck uw' troost aen Godt’ (vs. 1901). Maar hij behoeft zich geen zorgen meer te maken. De aanval van razernij is uitgewoed: het is een àndere Filopaie, die uit de bezwijming wakker wordt. Zij brengt daaruit de herinnering mee aan een droom, waarin Ifis schreiend en vergeefs naar haar zocht, en: ‘Die zoete droom heeft mijn gemoedt verlicht’ (vs. 1906). Inderdaad, een ‘zoete’ droom, want hij betekent dat Ifis naar haar liefde zocht en schreide, omdat zij bij haar moeder niets vond dan haat. Filopaie heeft dat begrepen en nu haar hart naar de liefde gewend. - Dankbaar maakt de Hofpriester van deze wending gebruik. Hij laat de gordijnen openschuiven, die tot nu toe Filopaie hebben belet door de open poort van het paleis de rouw daarbinnen te zien:

Daer zietge noch den rey in 't staetsibed,
In rouw rondom de dootbus neêrgezeten,
De maeghden root en jammerlijck bekreeten ...

(vs. 1918-1920)

Diep geroerd laat Filopaie zich de ‘dootbus’ aanreiken, en met die bus in haar handen weeklaagt zij stil voor zich

[p. 354]

uit over haar dochter en over de ‘Kints kinders, en nakomelingen’ (vs. 1946), die nu nooit uit Ifis geboren zullen worden. Haar klacht is rechtstreeks geïnspireerd op die van Elektra, zoals deze in Sophocles' Elektra rouw bedrijft over de veronderstelde lijkbus van Orestes. Niet alleen is de inzet nagenoeg identiek, maar bovendien maakt Vondel gebruik van dezelfde elegische versvorm, die hij in zijn vertaling voor de klacht van Elektra gekozen had¹:

Och, Ifis, och, ick scheide flus:

Gy trockt ten berge met uw reien,

En komtme t'huis in deze bus.

Gy scheide, om eens voor al te scheien.

Godtvruchte lentebloem, gy zijt

Ontijdigh, als een damp, verdweenen,

In 't vrolijckste van uwen tijt.

Uw morgenzon heeft uitgescheenen.

(vs. 1929-1936)

Na deze klacht laat Filopaie zich door haar staetjoffers ‘in 't rouwbed neder (zetten)’ (vs. 1952), om daar, de nacht door, met de Rey verder te treuren en te klagen. De grote crisis is voorbij. In een laatste troostende vermaning trekt de Hofpriester zijn conclusie uit wat er is gebeurd. God had ook Ifis kunnen redden, zoals Hij Isaäc gered heeft:

maer hy wou

Dat ieder zich aen Jeptha spieglen zou,
En wachten van dit reuckeloos beloven,
Daer Abrams last, gesterckt in 't hof der hoven,
Noch Moses wet, gehoort van mont tot mont,
Noit den Hebreeu, noch 't stamhuis aen verbont.

(vs. 1961b-1966)

Dat betekent dus, dat Jefta tweemaal gezondigd heeft: eerst door zijn ondoordachte gelofte, en opnieuw toen hij die gelofte gestand deed met een beroep op het voorbeeld van Abraham, waaraan alle eigenmachtigheid vreemd was.

1 Zie Deel I, pag. 239-240.

[p. 355]

Maar hij heeft nu berouw en is op weg naar Silo - het is voor het eerst, dat Filopaie dit verneemt - om zich met God en de Aertspriester te verzoenen. Ondanks zijn zonde zal hij daarom toch door het nageslacht als een geloofsheld worden geëerd. Met een (voor hem zelf onbewuste) zinspeling op Hebreeën 11 : 32 laat de Hofpriester zijn uiteenzetting overgaan in een profetie:

Ick zie hem, na verloop van lange dagen,
Voor ieder, op den hoogen zegewagen
Der Heiligen, in 't midden der Hebreen,
Ten toon gevoert, geviert en aengebeên.

(vs. 1971-1974)

Maar ook de nagedachtenis van Ifis zal blijven voortleven¹. Jaar na jaar zullen de Israëlitische meisjes, vier dagen lang, ‘Op 't pleghtigh feest, uw dochters lijck beschreien’ (vs. 1976). - Met zijn laatste woord verbindt de Hofpriester dit lichtende uitzicht aan de donkere werkelijkheid van het ogenblik:

Zoo groot een troost verzachte uw ongeluck. (vs. 1978)

Uit het bovenstaande inhouds-overzicht blijkt dadelijk, dat de Jeptha niet werd opgezet op basis van de dualiteit. Er is hier geen sprake van twee tegenover elkaar staande groepen, waarvan de ene het geloof en de andere het kwaad vertegenwoordigt, zoals wij die in Vondels tragedies vanaf Peter en Pauwels telkens weer hebben teruggevonden. Jefta staat - afgezien van Ifis, wier houding door gehoorzaamheid en liefde wordt bepaald - zowel in zijn overtuiging als in zijn daad volkomen alleen. Enerzijds moet dit natuurlijk toegeschreven worden aan de aansluiting bij Buchanans Jephthes, waar hetzelfde feit zich voordoet. Anderzijds echter mogen wij niet uit het oog verliezen, dat het Vondel weinig moeite gekost zou hebben de structuur van zijn voorbeeld, waarin hij toch al zoveel ingrijpende veranderingen aanbracht, ook in dit opzicht meer met

1 Vgl. Richteren 11 : 39b-40.

[p. 356]

die van zijn voorafgaande drama's in overeenstemming te brengen, wanneer hij daaraan behoefte had gevoeld. Dat hij die behoefte blijkbaar niet heeft gehad, verdient dus wel degelijk opmerking. Verbazen doet het ons intussen niet. Zowel bij de Lucifer als bij de Salmoneus hebben wij reeds opgemerkt, dat Vondel in principe aan het dualiteitsdrama ontgroeid was¹. In de Jeptha blijkt hij de consequentie daarvan aanvaard en voor het eerst na 1640 de dualiteit als grondmotief voor zijn drama losgelaten te hebben. Een ander grondmotief treedt daar niet onmiddellijk voor in de plaats; dat zal eerst het geval blijken in de David-spelen van 1660. Voorlopig zet slechts dezelfde tendens door, die in de Lucifer de dualiteit had doorkruist en verzwakt: verdiepte karakter-tekening van de hoofdfiguur². Ook de Jeptha kan daarom in zekere zin beschouwd worden als een karakter-drama.

In zekere zin! Want het is stellig niet zó, dat het Vondel in de eerste plaats om het karakter van Jefta te doen was. Het wegvallen van de dualiteit als grondmotief verandert niets aan het feit, dat de opzet van het drama nog altijd exemplarischemblematisch blijft. Het gaat daarin niet om de persoon, maar om de geschiedenis van Jefta - en om die geschiedenis ter wille van de universele les, welke daaruit valt af te leiden. De karaktertekening, hoeveel zorg daaraan ook is besteed, is slechts middel en geen doel op zichzelf.

Die universele les, waarvan de tragedie het emblema wilde geven, wordt overigens noch in het drama zelf noch in het Berecht rechtstreeks onder woorden gebracht. Ook dit is een feit, dat opmerking verdient. En ik acht het waarschijnlijk, dat Vondel opzettelijk een nadere formulering achterwege heeft gelaten, omdat deze hem onwillekeurig op het gevaarlijke terrein van de godsdienstige tegenstelling tussen Rooms en Protestant zou hebben gebracht. Hij behoefde trouwens niet bang te zijn, dat daardoor de algemene strekking van zijn drama niet zou worden begrepen. Die strekking spreekt duide-

1 Zie boven, resp. pag. 180 en 239.

2 Zie boven, pag. 170-171.

[p. 357]

lijk genoeg voor zichzelf: de geschiedenis van Jefta wordt behandeld als emblema van de eigenzinnigheid en eigengerechtigheid, met name op godsdienstig gebied. Zoals de Salomon gewaarschuwd had tegen de gevaren van de wellust en de Lucifer tegen die van de hoogmoed, zo doet de Jeptha het tegen de religieuse eigengerechtigheid, die niet minder dan de staetzucht een vorm van hoogmoed is. In deze algemene zin kon dit zonder bezwaar door ieder worden aanvaard. Maar een nadere omschrijving van het begrip ‘religieuse eigengerechtigheid’ - op grond van de probleemstelling in de Jeptha, die zozeer door Vondels Rooms-Katholieke standpunt ten aanzien van kerkelijke overlevering en priester-autoriteit bepaald was! - had gemakkelijk als een uitdaging aan het Protestantisme beschouwd kunnen worden, met de kans op een polemische reactie die alle aandacht van het drama als model-tragedie zou hebben afgeleid. Uit Vondels voorzichtige wijze van doen meen ik te mogen afleiden, dat hij zich daarvan bewust is geweest en inderdaad die kans heeft willen vermijden. Zijn doel was immers een model-tragedie en niet een aanval op de Protestanten.

Dit betekent natuurlijk niet, dat het drama geen enkele anti-Protestantse tendens zou bevatten. Het tegendeel is het geval. Wij dienen echter onderscheid te maken tussen een bewustaangebracht en een onwillekeurig, niet uitdrukkelijk bedoeld anti-Protestantisme. Bij de Rooms-Katholieke visie op de problematiek van geweten en priestergezag, waarvan Vondel uitging, viel aan het laatste niet te ontkomen. Maar komt ook het eerste voor? Of met andere woorden: heeft Vondel in de religieuse eigengerechtigheid van Jefta de geloofshouding van de Protestanten willen uitbeelden? En daarmee zijn wij dan toe aan de vraag, die wij naar aanleiding van een mogelijke anti- Katholieke tendens in Buchanans Jephthes reeds even hebben aangeroerd: heeft L. Simons gelijk, wanneer hij meent ‘dat het de hoogmoed der Protestanten is, die door Vondel, met meer of minder opzet of bewustzijn, is gemaakt tot onderwerp van zijn treurspel’¹?

1 Zie boven, pag. 269-271.

[p. 358]

Sinds deze mening in 1887 werd geformuleerd, heeft zij vrij algemeen ingang gevonden. Daarbij kreeg zij echter vaak - zoals A.J. de Jong terecht opgemerkt heeft¹ - een minder omzichtig karakter, doordat Simons' restrictie ‘met meer of minder opzet of bewustzijn’ verwaarloosd werd. De meest positieve uitspraak vindt men bij Gerard Brom, die over de Jeptha opmerkt: ‘De hoofdpersoon vertegenwoordigt het op zich zelf aangewezen geweten van de Protestant, tegenover wie de hofpriester en de wetgeleerde eendrachtig de Moederkerk voorstellen’; even verder spreekt hij van ‘de zelfbewuste geus, die Jefta verbeeldt’². De jongste Jeptha-commentatoren geven echter van een tegengestelde opvatting blijk. Zowel De Jong³. als Bomhoff⁴ verwerpen de anti-Protestantse interpretatie, en pater Noë komt tot de conclusie: ‘Het onderwerp zélf heeft, toevallig, die parallel tussen Jefta's houding en die van de protestanten met zich mee gebracht, en het wil ons voorkomen als een te dubbelzinnige formule dit stuk te noemen “het treurspel van het protestantisme”’⁵.

Naar ik meen, is de opvatting van Noë in beginsel volkomen juist. Alleen zou ik in de geciteerde zin ‘toevallig’ willen vervangen door ‘secundair’, en ‘de protestanten’ door ‘een bepaalde excessieve groep onder de Protestanten’. Wat dit laatste betreft, geloof ik namelijk dat Gerard Brom terecht verband heeft gelegd tussen de problematiek van de Jeptha en Vondels Antidotum ‘tegen het vergift der Geestdryvers, tot verdedigingh van 't beschreven woord Gods’⁶ uit 1626. In dit vers had de toen nog Doperse dichter, naar aanleiding van een twist tussen de Doopsgezinde leraars Hans de Ries en Nittert Obbesz, heftig partij gekozen tegen de Schwenckfeldiaanse opvatting dat ‘'t beschreven woord Gods’ (d.w.z. de Heilige Schrift) van minder waarde zou zijn dan ‘het inwendig woord Gods’

1 Jeptha-de Jong, pag. 33.

2 Gerard Brom, Vondels geloof (Amsterdam 1935), pag. 288 en 290.

3 Jeptha-de Jong, pag. 34.

4 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 91-93.

5 Jefta-Noë, pag. 14.

6 WB II, pag. 808-812.

[p. 359]

(d.w.z. de directe inspraak van de Heilige Geest in hart en geweten van de gelovige). Hij zag daarin een verderfelijk subjectivisme, dat alleen tot dwaling en goddeloosheid voeren kon:

Want maecktmen 'sHeeren woord elx menschelycke invallen
Soo is het veelderley¹, soo raeckt 'tverstand aen 't mallen,
Soo kryght de dwalingh kracht ...²

De verbreiders van deze leer noemde hij geestdrijvers en valse profeten: ‘Sienders, met den geest der dwalingen beseten’³. Tegen deze achtergrond nu merkt Brom op: ‘... de Schrift zonder leergezag leidt tot willekeur. De oude kwestie, die Vondel als Mennist heeft uitgevochten, komt weer boven, waar hij in Jefta een geestdrijver ziet. “Mijn hart werd sterk van 's hemels geest gedreven”, zegt Jefta, maar de priester noemt hem “van een geest der dwalingen gedreven”’⁴. - Inderdaad is er een treffende overeenkomst tussen de wijze waarop Jefta de inspraak van zijn geweten boven de Wet en het leergezag stelt, en de leer van het inwendig woord Gods, zoals Vondel die indertijd bestreden had. En het feit, dat hij in 1659 zijn uitdrukking uit 1626 (‘met den geest der dwalingen beseten’) vrijwel letterlijk herhaalt (‘van een' geest der dwaelingen gedreven’), maakt het wel heel waarschijnlijk dat hier niet aan toeval moet worden gedacht.

Met het oog op dit alles lijkt mij de meest waarschijnlijke gang van zaken ongeveer de volgende. Vondel ging uit van de geschiedenis van Jefta, zonder bijgedachte aan de tegenstelling Rooms-Protestant. Bij zijn imitatio van Buchanans priesterscène zag hij zich echter voor de noodzaak geplaatst veel duidelijker te doen uitkomen dat Jefta ongelijk had; eventueel zelfs om een door hem opgemerkte of vermoede anti-Katholieke tendens van zijn voorbeeld om te zetten in het tegendeel⁵.

1 Dan wordt dit veelsoortig, d.w.z. dan krijgt men te doen met onderling verschillende ‘woorden Gods’.

2 Antidotum, vs. 33-35a (WB II, pag. 809).

3 Antidotum, vs. 14 (WB II, pag. 809).

4 Gerard Brom, Vondels geloof, pag. 290. Broms citaten uit de Jeptha zijn ontleend aan resp. vs. 1155 en 1199.

5 Zie boven, pag. 269-270.

[p. 360]

Op grond van de ‘quarta opinio’, die hij bij Serarius vond, kwam hij er toe voor Jefta's standpunt het beroep op de inspraak van ‘'s hemels geest’ centraal te stellen¹; daartegenover bleef de Hofpriester (tezamen met de Wetgeleerde) evenals bij Buchanan het gezag van de Wet handhaven. Zodoende werd het conflict tussen Richter en Priesters niet alleen principieel, maar ging het bovendien een probleem betreffen dat in Vondels eigen tijd nog altijd actueel was en waarmee hij zelf zich in zijn Antidotum reeds bezig gehouden had. Bij de exemplarischemblematische strekking van zijn drama sprak het vanzelf, dat hij op dit aspect de nodige nadruk legde. Zoals Lucifer ten tonele was gevoerd ‘ten klaren spiegel van alle ondanckbare staetzuchtigen’², zo moest nu Jefta strekken ten spiegel van alle eigengerechtige ‘Geest-dryvers’. Dat maakte het echter wenselijk, in Jefta's standpunt de verwantschap met dat van deze geestdrijvers op overtuigende wijze te doen uitkomen. Daaraan schrijf ik het dan ook toe, dat in Jefta's verweer tegen de argumenten van Hofpriester en Wetgeleerde onmiskenbaar ‘Protestantse’ motieven verwerkt zijn. Zo in vs. 1162-1163a: ‘d'Aertspriester hou zijne eer, en waerde: ick leef // Nu raet met Godt’, en daarmee parallel lopende regels (vs. 1121a; 1128-1130; 1140; 1155vv.), maar vooral in vs. 1138: ‘Godt is mijn burgh, en vaste toeverlaet’. Wel terecht nemen de meeste commentatoren aan, dat hiermee niet alleen een verwijzing naar Psalm 91 : 2b is bedoeld, maar ook een zinspeling op het Lutherlied ‘Ein feste burg ist unser Gott’ (Psalm 46). De geestdrijvers, die Vondel op het oog had, waren immers Protestanten, en hun leer berustte op over-accentuering van de Protestantse principes waarop in de bewuste versregels wordt geduid. Aan vermelding van die principes viel niet te ontkomen. Daarmee werd echter niet het Protestantisme als totaliteit getypeerd - daarvoor zouden meer aspecten nodig geweest zijn -, maar slechts een excessieve groep die bij de problematiek van Jeptha als het ware betrokken was. Wanneer mijn reconstructie van de

1 Zie boven, pag. 279-280.

2 Berecht van Lucifer (WB V, pag. 614, reg. 216-217).

[p. 361]

gang van zaken juist is, bleef Vondel dus volkomen eerlijk tegenover zijn drama bij zijn klaarblijkelijke pogingen om alles te vermijden wat de indruk zou hebben kunnen wekken of versterken, dat hij een aanval op het Protestantisme als zodanig had bedoeld.

Moeten wij tot deze pogingen wellicht ook de vage indirectheid van zijn verwijzing naar het Lutherlied rekenen? Het is namelijk opmerkelijk, dat géén min of meer letterlijk citaat daaruit wordt gegeven, en dat vs. 1138 ook zonder de achtergrond van dit lied volkomen verantwoord blijft als weergave van Psalm 91 : 2b (een àndere Psalm dan de 46ste, waarvan Luther was uitgegaan). Vondels versregel verwijst dus niet rechtstreeks naar ‘Ein feste burg’, maar volstaat met de suggestie van een verband daarmee - op soortgelijke wijze als bij de ‘geestdrijverij’ van Jefta niet voluit naar het Protestantisme werd verwezen, maar slechts naar een verband (dat bij de Schwenckfeldianen trouwens niet kon worden ontkend). Ik ben inderdaad geneigd deze parallellie niet als toevallig te beschouwen.

Een tweede punt, waarop wij wat nader dienen in te gaan, is de karaktertekening van de hoofdfiguur - en wel in verband met een artikel van G. Kazemier over de psychologie van Vondels Jefta¹. Op grond van Adler's ‘Individualpsychologie’ meent Kazemier, dat wij deze figuur het best verstaan, wanneer wij er van uitgaan dat hij lijdt aan een minderwaardigheidscomplex. Het feit dat hij een bastaard is, de uitstoting door zijn wettige broeders, de noodzaak als roverhoofdman in zijn onderhoud te voorzien - het heeft hem alles zó diep gekwetst, dat zijn hele wezen gericht geraakt is op compensatie van dit tekort. Macht en eer vormen zijn hoogste verlangen; vóór alles is hij er op uit, zich te doen gelden. Aan deze geldingsdrang schrijft Kazemier het toe, dat Jefta zo hardnekkig aan zijn gelofte blijft vasthouden en zich door niemand wil laten raden.

1 G. Kazemier, Over de psychologie van Vondels Jefta, in De Nieuwe Taalgids XXXIII (1939), pag. 18-29.

[p. 362]

Ook diens afwijzing van overleg met de Aertspriester en het verwijderen van Filopaie verklaart hij daaruit: ‘Jefta ontwijkt hier, onbewust, de strijd, die voor hem de nederlaag zou betekenen’¹. Zelfs de plotselinge ineenstorting onmiddellijk na het offer wordt er, naar Kazemiers mening, aanvaardbaar door: ‘Het doordrijven van zijn mening tegen veler tegenwerking in kan roem en eer ten gevolge hebben, wanneer er iets door tot stand komt, b.v. een overwinning op een vijand. Maar wat was voor Jefta het tastbare resultaat? Niets, of liever nog minder dan niets.... De betovering die de zucht tot macht en aanzien op hem had uitgeoefend, moest verdwijnen, waarna slechts smart en ontgoocheling overbleven’².

Het betoog van Kazemier is ongetwijfeld scherpzinnig, maar zijn uitgangspunt is te typisch modern om voor een drama uit de 17de eeuw overtuigend te kunnen zijn. Ik meen dan ook, dat de zaak in werkelijkheid veel eenvoudiger ligt. Wanneer wij nagaan, wat Vondel zelf in het Berecht over het karakter van zijn hoofdfiguur meedeelt, dan vinden wij daar de volgende twee opmerkingen:

Jeptha, de hooftpersonaedje, uit den stamme van Manasse gesproten, en een doorluchtigh veltoverste, verschijnt hier nochte heel vroom, nochte onvroom, maer tusschen beide: want hy verliest door onweetenden yver, ongehoorzaemheit, en het overtreden der wet en zijnen vaderlijcken plicht, den naem van eene volkome vromicheit, en staet hierom, voor zijne verzoeninge met Godt, en den aertspriester .... tusschen vroom en onvroom, eene hoedanigheit eigentlijck in een personaedje van een volkomen treurspel vereischt.
Jeptha draeght zich manhaftigh, en gestreng in den oorlogh, is reuckeloos yverigh in 't beloven, onverzetbaer in 't beloofde te voltrecken, en wort ondertusschen in het vaderlijck harte van weemoedigheit geschockt, en getroffen, en

1 G. Kazemier, Over de psych. van Jefta, pag. 23.

2 G. Kazemier, Over de psych. van Jefta, pag. 25-26.

[p. 363]

blijft entlijck, tot naberouw en herkennis van zijn lasterstuck gekomen, niet wederhoorigh om dit te boeten, en zich met Godt, en den aertspriester, Godts mont, en de levendige stem der wet, te verzoenen.¹

Er valt daaruit moeilijk iets anders af te leiden dan dat Jefta door Vondel gezien wordt als een in alle opzichten ‘vroom’ man, die op een gegeven ogenblik door geestdrijverij tot ‘onvrome’ aberraties wordt gebracht. Zo geformuleerd is de psychologie dus uiterst simpel: de rechtschapen Jefta valt, zonder dat dit psychologisch wordt voorbereid of gemotiveerd, ten prooi aan de zonde van eigengerechtigheid in geloofszaken, met alle verschrikkelijke gevolgen van dien voor zichzelf en anderen. En nu heeft Bomhoff zeker niet helemaal ongelijk, wanneer hij waarschuwend opmerkt dat men niet te veel gewicht aan Vondels inleidende teksten mag hechten, omdat daaruit van alles te halen valt dat voor het verstaan van het drama eerder belemmerend dan verhelderend werkt² - maar het feit dat wij dergelijke gegevens met kritische voorzichtigheid dienen te hanteren, mag er ons toch niet toe brengen daarmee in het geheel geen rekening meer te houden. Vaak bevatten zij wel degelijk belangrijke aanwijzingen, en in het bijzonder mogen wij dit verwachten bij een stuk als het Berecht van Jeptha, waar Vondel de details van zijn drama zo uitvoerig bespreekt. Zolang het tegendeel niet blijkt, hebben wij er van uit te gaan, dat het Berecht inderdaad zijn bedoelingen en uitgangspunten weergeeft; in ons geval betekent dit: dat de simplistische psychologie van Jefta, zoals hij die hier schetst, inderdaad ten grondslag ligt aan de karaktertekening in de tragedie.

En dat tegendeel blijkt hier niet! De situatie in het drama komt geheel overeen met de mededelingen uit het Berecht. Wel heeft de verdiepte karaktertekening, waarop ik gewezen heb³,

1 WB VIII, resp. pag. 774-775, reg. 54b-64a, en pag. 776, reg 97b-104a.

2 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 90. O.m.: ‘Men kan uit de Opdracht, het Berecht, de Inhoudt, een hele serie misverstanden distilleren, die het recht verstaan van Vondels stuk alleen maar belemmeren’.

3 Zie boven, pag. 356.

[p. 364]

tot gevolg dat de innerlijke strijd van Jefta - de botsing tussen zijn liefde voor Ifis en zijn vermeende plicht tegenover God - op meesterlijke wijze in al zijn complexiteit van grillige inconsequenties en overgangen wordt weergegeven, maar dit doet niets af aan het feit dat de basis van de psychologie die uit het Berecht blijft: Jefta is over de hele linie ‘vroom’, behalve in zijn roekeloze gelofte en in het ‘onverzetbaer voltrecken’ daarvan.

Maar Filopaie dan, zal men opmerken. Schiet Jefta door zijn bedrog niet ernstig tegenover haar tekort? En doet de kleinzielige vrees voor zijn vrouw geen afbreuk aan de ‘vromicheyt’ van zijn karakter? Hoe valt dit alles te rijmen met de algemene rechtschapenheid, die Vondel bij hem zou hebben verondersteld? - In ander verband is de eigenaardige plaats van Filopaie in het drama hierboven reeds ter sprake gekomen. Ik heb toen trachten aan te tonen, dat haar afwezigheid bij het offer in de eerste plaats op Bijbels-theologische gronden berust, al wist Vondel handig partij te trekken van de dramatische mogelijkheden die deze situatie hem - ondanks grótere bezwaren! - bleek te bieden¹. Hier hebben wij dus nog slechts na te gaan, of - en zo ja, hoe - hij er in geslaagd is de misleiding van Filopaie aanvaardbaar te maken zonder afbreuk te doen aan het karakter van Jefta.

Allereerst kunnen wij vaststellen, dat Vondel het niet nodig geacht heeft in zijn Berecht op deze kwestie in te gaan. Wij mogen daarom veronderstellen, dat naar zijn mening de feiten uit het drama voldoende voor zichzelf spraken om een nadere toelichting te kunnen ontberen.

Aan die feiten heb ik in mijn analyse van het stuk zoveel mogelijk reliëf gegeven. Er blijkt uit, dat Vondel de moeilijkheid inderdaad gezien heeft en daaraan met veel zorg is tegemoet gekomen. Om te beginnen wordt ons duidelijk gemaakt, hoe het komt dat Filopaie, die bij de terugkeer van Jefta na zijn overwinning op de Ammonieten en bij de begroeting door Ifis

1 Zie boven, pag. 263-268.

[p. 365]

aanwezig was, niet tegelijk met haar dochter de fatale consequentie van die begroeting heeft leren kennen. Op het hoogtepunt van Jefta's triomf is zij flauw gevallen van blijdschap, en toen zij na een lange bezwijming weer tot bewustzijn kwam, had het gesprek tussen vader en dochter reeds plaats gehad. Het ligt voor de hand, dat haar in haar reconvalescente staat een tweede, nog grotere schok bespaard wordt, zodat Ifis naar de bergen vertrekt zonder dat haar moeder iets van het komende offer vermoedt. Op deze wijze wordt het volkomen aannemelijk, dat Filopaie buiten het geheim staat en dus ook verder daarbuiten gehouden kàn worden. Uit de eerste scène van het tweede bedrijf blijkt, dat dit laatste niet de bedoeling van Ifis was geweest; bij haar terugkeer na de twee maanden in de bergen gaat zij er zonder meer van uit, dat haar moeder inmiddels door haar vader op de hoogte gesteld zal zijn. Jefta heeft dit echter niet gedaan, hoeveel moeite het hem ook kostte zijn verdriet voor Filopaie verborgen te houden (vgl. vs. 803-810). Daarbij kunnen wij niet meer denken aan bezorgdheid voor de gezondheidstoestand van zijn vrouw; de schok van het fait accompli zou voor haar immers nog veel gevaarlijker zijn dan een voorafgaande mededeling. De redenen, die hem desondanks tot het misleiden van Filopaie bewegen, laat Vondel in III-d door de Hofmeester aan de Rey uiteenzetten. Jefta weet - en de karaktertekening van Filopaie maakt dit voor ons volkomen aanvaardbaar -, dat de aanwezigheid van de moeder bij het offer van haar dochter onvermijdelijk tot een verschrikkelijke scène zou leiden, die aan de plechtigheid alle wijding zou ontnemen - daarmee tekort doend aan God! - en die het bovendien voor Ifis veel moeilijker, haast zelfs onmogelijk, zou maken berustend haar lot te aanvaarden. Zowel ter wille van God als ter wille van Ifis moèt dus Filopaie verwijderd worden. Nu zij niets weet, kan dit onopvallend gebeuren door haar op het beslissende moment weg te lokken. In het andere geval zou slechts bruut geweld haar uit het paleis hebben kunnen slepen, indien zij tevoren niet ‘waer al doot, of lagh van schrick te bedt’ (vs. 794): alles omstandigheden die voor de sfeer van de

[p. 366]

plechtigheid en de innerlijke rust van Ifis nauwelijks minder funest geweest zouden zijn dan een directe scène. Gezien de uitzonderlijke situatie kan de oplossing van Jefta inderdaad als de best mogelijke worden aanvaard. Angst voor zijn vrouw speelde daarbij geen rol. Dat blijkt ten overvloede nog eens uit V-a en V-b, waar Jefta, nu geheimhouding geen enkele zin meer heeft, tweemaal aan de Hofpriester toestemming vraagt de thuiskomst van Filopaie af te wachten, voordat hij naar Silo vertrekt om zich met God en de Aertspriester te verzoenen¹. Na het weigerende antwoord kan hij, in zijn onderworpenheid van berouwvolle zondaar, natuurlijk niets anders doen dan zich daarbij neerleggen. Maar zijn heengaan is géén vlucht voor zijn vrouw en tast dus zijn ‘vromicheyt’ niet aan. De vraag, waarvan wij zijn uitgegaan, moet bevestigend beantwoord worden: Vondel is er inderdaad in geslaagd de misleiding van Filopaie aanvaardbaar te maken zonder afbreuk te doen aan het karakter van Jefta.

- Maar er is nog een tweede probleem, dat zich in verband met de psychologie van Jefta aan ons opdringt, al gaat het daarbij dan niet meer om de vraag in hoeverre diens karakter in wezen als rechtschapen kan worden beschouwd. Ik bedoel de agnitio van Jefta in de eerste scène van het vijfde bedrijf: zijn plotselinge omslag naar schuldbesef en berouw, onmiddellijk na het offer.

In een eerder gedeelte van dit hoofdstuk hebben wij reeds vastgesteld, dat deze omkeer geen vrije vondst van Vondel is, maar beschouwd moet worden als een theologische noodzakelijkheid, voortvloeiend uit de praemisse van schuld bij Jefta². Ook in dit geval zag de dichter zich dus voor de taak gesteld een externe factor in zijn drama te integreren op een wijze waardoor deze binnen het innerlijke verband aanvaardbaar werd. Is hij daarin op bevredigende wijze geslaagd, of hebben de velen gelijk die de omkeer van Jefta uit psychologisch oogpunt niet verantwoord achten?

1 Zie boven, pag. 350 en 351.

2 Zie boven, pag. 277-279.

[p. 367]

Bij het zoeken naar een antwoord op deze vraag kunnen wij, dunkt mij, geen beter uitgangspunt kiezen dan dat van Vondel zelf. En deze is uitgegaan van de opmerking bij Serarius, welke hierboven op pag. 277 werd geciteerd. In ons verband is vooral de laatste zin van betekenis: ‘Wannèèr hij [= Jefta] dat berouw heeft gehad, staat wel niet vast, maar wij mogen veronderstellen dat hij dit nog tijdens het brandoffer heeft gekregen, toen hij zag dat het leven van zijn dochter niet door God werd gespaard zoals indertijd Isaäc bij het offer gespaard was’¹. Daaruit blijkt namelijk, dat Serarius het berouw van Jefta toeschrijft aan het uitblijven van een reddend ingrijpen door God. Dit impliceert dat Jefta dit uitblijven beschouwd heeft als een veroordeling van zijn standpunt en van zijn daad. Hij kwam tot berouw, zodra hij zag dat God hem ongelijk gaf door hem niet op één lijn te stellen met Abraham. Op dit Godsoordeel brak zijn zelfverzekerdheid onmiddellijk en volledig stuk.

Het ligt voor de hand aan te nemen, dat Vondel zich bij zijn conceptie van Jefta's agnitio door de motivering van Serarius heeft laten leiden. Wanneer wij echter de zelfbeschuldiging van Jefta in V-a naslaan, blijkt dat daarin niets van deze gedachtengang is terug te vinden; er wordt voor diens even plotselinge als radicale verandering van inzicht geen enkele verklaring gegeven of zelfs maar gesuggereerd.

Toch meen ik, dat de motivering van Serarius er wel degelijk aan ten grondslag ligt. En ik grond dit op de grote plaats, die de parallellie met Abraham in de voorafgaande scènes inneemt. Niet alleen wordt telkens weer op die parallellie gewezen, maar daarbij blijkt het reddend ingrijpen van God een steeds dominerender factor te worden. Tenslotte wordt het zelfs zó, dat de vermelding van Abraham vrijwel automatisch de gedachte aan redding van het slachtoffer oproept; in mijn analyse heb ik getracht dit te doen uitkomen. De nadrukkelijkheid, waarmee dit geschiedt, zou nauwelijks zin hebben, wanneer dat motief

1 Serarius, Iud. et. Ruth expl., pag. 326: ‘Quando autem illam [i.e. poenitentiam] egerit, non est quidem certum, opinari tamen licet, egisse in ipsa statim crematione, cum filiam vidit in viuis à Deo non seruari, vti seruatus olim fuerat immolandus Isaac’.

[p. 368]

geen noodzakelijke voorbereiding vormde voor een later moment uit het drama. Als zodanig nu komt alleen de beslissende scène van de agnitio in aanmerking. Op zichzelf is deze aanduiding niet overtuigend genoeg om een conclusie te rechtvaardigen, maar zij wint sterk aan betekenis, zodra wij haar zien in samenhang met het uitgangspunt voor Jefta's bekering, dat Vondel bij Serarius gevonden had. Ik ben er dan ook van overtuigd, dat de dichter het Abraham-Isaäc-motief inderdaad bedoeld heeft als voorbereiding en verklaring voor Jefta's plotseling zonde-besef, dat tegen deze achtergrond zowel religieus als psychologisch volkomen aanvaardbaar wordt. Van deze interpretatie ben ik bij mijn analyserende weergave van de zelfbeschuldigings-scène dan ook uitgegaan.

Als mijn interpretatie juist is, valt er echter niet te ontkomen aan de erkenning dat Vondel het de toeschouwers en lezers van zijn drama op dit punt wel heel moeilijk gemaakt heeft. Zonder kennis van de motivering bij Serarius is het vrijwel onmogelijk zijn bedoeling te achterhalen, zoals afdoend bewezen wordt door de vele kritische beschouwingen die in de Jeptha-literatuur aan de bekering van de hoofdfiguur zijn gewijd. Toch had Vondel daaraan gemakkelijk tegemoet kunnen komen, door in de zelfbeschuldiging van Jefta de aanleiding tot diens plotselinge verandering van inzicht - de andere reactie van God op zijn offer dan op dat van Abraham - met een enkel woord te vermelden. Behalve een noodzakelijke verduidelijking zou dit tevens een wenselijke afronding van het Abraham-Isaäc-motief zijn geweest, dat nu in verhouding tot zijn betekenis wel heel erg ‘open’ blijft en daardoor de indruk maakt min of meer in de lucht te hangen.

Naar de reden waarom Vondel - gesteld dat mijn interpretatie juist is - deze finishing touch achterwege gelaten heeft, kan uiteraard slechts worden gegist. Het meest waarschijnlijk lijkt mij, dat zich hier herhaald heeft wat wij op bepaalde punten ook reeds bij de Lucifer hebben opgemerkt¹:

1 Zie boven, pag. 172-173.

[p. 369]

dat zijn hoofdfiguur langzamerhand zó reëel voor hem geworden was, dat hij hem te zeer van binnen-uit zag om hem nog met de ogen van het publiek, van buiten-af, te kunnen zien. De motivering van de bekering bij Serarius zou voor hem dan zó vanzelfsprekend geworden zijn, dat hij de noodzaak niet meer voelde ze in de zelfbeschuldigings-scène nog eens expressis verbis te vermelden, vooral nu hij er bij de verwerking van het Abraham-Isaäc-motief in de voorafgaande scènes voortdurend van was uitgegaan.

Samenvattend komen wij daarmee tot de conclusie, dat de bekering van Jefta in het vijfde bedrijf op zichzelf volkomen verantwoord is, maar dat de motivering daarvan niet duidelijk genoeg blijkt uit het drama zelf.

Men heeft verband gezocht tussen de Jeptha en het leed van Vondel om de ondergang van zijn zoon; vooral Verwey heeft daar sterk de nadruk op gelegd¹. In 1939 wijdde Anton van Duinkerken een korte studie aan Vondels ontgoocheld vaderschap, waarin hij een onderzoek instelde ‘naar de gevolgen van Vondels persoonlijke ervaringen in het vijftal spelen, dat kort na de tragische gebeurtenissen met den jongen Joost het motief van het ontgoocheld vaderschap tot onderwerp kreeg’². Bedoeld worden: Jeptha, de beide David-spelen, Adonias en Faëton. Voorlopig kunnen wij volstaan met wat over het eerst-genoemde drama wordt opgemerkt.

Van Duinkerken gaat met prijzenswaardige voorzichtigheid en objectiviteit te werk. Hij weet dat Vondel zich niet zal ‘opdringen aan zijn figuren, zelfs niet, wanneer hij hun gevoelens

1 Met name in Vondels Jephta uit 1911 (opgenomen in Proza V, pag. 14-25), In Vondels vers van 1927 handhaaft Verwey deze mening, ook ten aanzien van de beide David-spelen en de Samson, maar laat hij er op volgen: ‘Ik ken evenwel aan die opmerking geen bizondere waarde toe. Ieder kunstwerk moet buiten verband met zijn aanleiding beschouwd worden. Het leidt zijn eigen leven en is niet bestemd de levensomstandigheden van zijn maker te illustreeren, al verstaan we het er vaak beter door. Vooral Vondel, die ook op zijn persoonlijkst beleven als op een afstand en met symboliseerende oogen zag, kon niet bedoelen dat we hem anders kennen leerden dan door zijn symbool’ (pag. 111-112).

2 Anton van Duinkerken, Vondels ontgoocheld vaderschap, in Studies over Vondel en zijn tijd, Liber Amicorum van B.H. Molkenboer O.P. (Amsterdam 1939), pag. 128-135. Het citaat vindt men op pag. 128.

[p. 370]

met de eigene vereenzelvigt ..... ze blijven wie ze zijn in Bijbel en mythe, maar de dichter verdiept zich in hun problematiek en op deze wijze brengt hij vraagstukken van het geweten ter sprake, die hemzelven in dit tijdperk van zijn leven bezighielden’¹. In mijn Inleiding heb ik ongeveer dezelfde theorie verdedigd, al ga ik daarin nog wat verder dan Van Duinkerken².

Ten aanzien van de Jeptha voert het onderzoek op deze basis tot een vrijwel negatief resultaat. ‘De overeenkomst met Vondels ervaring blijft vaag, als men haar zoekt, en bestaat eigenlijk slechts hierin, dat er een vader smart lijdt om zijn kind, dat hij verliest’, moet Van Duinkerken constateren³. De vraag dringt zich op, of het dan wel gerechtvaardigd is de Jeptha desondanks onder de treurspelen van het ontgoocheld vaderschap te blijven rekenen. Persoonlijk meen ik van niet. Ik zou zelfs nog verder willen gaan en elk direct verband tussen het treurspel en de tragedie van Joost jr. ontkennen. Niet alleen werd de Jeptha - Van Duinkerken merkt dit zelf ook op - geschreven vóór diens verscheping naar Indië (en dus vóór Vondels werkelijke verlies van zijn zoon), maar bovendien doet de ontstaansgeschiedenis van het drama, zoals wij die voor een groot deel hebben kunnen reconstrueren, duidelijk uitkomen: 1. dat daaraan een heel andere problematiek ten grondslag ligt dan de verhouding tussen vader en kind; 2. dat Vondel langs een andere weg dan die van zijn meest recente persoonlijke ervaringen tot deze problematiek gekomen is. Ons onderzoek rechtvaardigt de conclusie dat - afgezien van de stukken, die ik als intermezzo's heb aangeduid - de Jeptha méér dan een van Vondels andere drama's een constructie is, opgebouwd uit externe motieven en noodzakelijkheden, die zich aan hem voordeden bij zijn bestudering van de mogelijkheden tot een verbeterende imitatio van Buchanans Jephthes. De problematiek van de ‘geestdrijverij’, die tenslotte centraal werd gesteld, is

1 Anton van Duinkerken, Vondels ontg. vaderschap, pag. 129.

2 Zie Deel I, pag. 23-25.

3 Anton van Duinkerken, Vondels ontg. vaderschap, pag. 132.

[p. 371]

niet het uitgangspunt geweest en moet dus als secundair worden beschouwd. Weliswaar was Vondel op een vroeger tijdstip van zijn leven persoonlijk bij deze problematiek betrokken geweest, maar in de jaren tussen 1654 en 1659 was zij, voor zover wij kunnen nagaan, geen vraagpunt meer dat hem bij voortduring bezig hield. Hij maakte er slechts gebruik van, omdat zij zich daartoe leende; of met andere woorden: de Jeptha werd niet door de problematiek van de geestdrijverij bepaald, maar andersom. In tegenstelling tot Bomhoff die het een juiste stelling acht ‘dat Jefta Vondels meest persoonlijke drama is’¹, zie ik daarom in de Jeptha juist Vondels minst persoonlijke drama.

Dit behoeft natuurlijk niet uit te sluiten, dat er toch een aantal persoonlijke trekken in voorkomen. Maar in de gegeven omstandigheden lijkt het mij vrijwel ondoenlijk ze met enige zekerheid aan te wijzen. Bovendien: waarom zou men bij Ifis alleen aan Vondels zoon moeten denken? Is het niet even goed mogelijk dat Vondel bij de liefdevolle aandacht, waarmee hij de godsvrucht en de gehoorzaamheid van Jefta's dochter tekende, zijn trouwe verzorgster Anna voor ogen heeft gehad? En staat het wel vast, dat hij ‘zelfverwijt’ heeft gevoeld tegenover zijn zoon²?

Hoe wij het ook bezien, het heeft geen enkele zin bij de interpretatie van Jeptha uit te gaan van Vondels persoonlijke ervaringen of die zelfs maar ernstig in aanmerking te nemen.

Tenslotte rest nog de vraag, of de vervanging van de alexandrijn door de vijfvoetige jambe voor het drama winst of verlies heeft betekend. Een afdoend antwoord kan daarop echter nog niet worden gegeven. Dat zou slechts mogelijk zijn op grond van een uitvoerig prosodisch onderzoek, waarover wij op het ogenblik niet beschikken. Ik moet mij hier dus beperken tot enkele zeer voorlopige opmerkingen en indrukken.

1 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 90.

2 Deze vraag komt ook ter sprake in mijn bespreking van J. Melles' Joost van den Vondel voor De Nieuwe Taalgids, onder de titel Nieuwe Vondel-literatuur V, pag. 92-93.

[p. 372]

Voor zover ik weet, zijn Verwey en Bomhoff de enigen die bij hun beschouwing van het drama niet stilzwijgend aan dit prosodisch aspect zijn voorbijgegaan. Verwey, die de Jeptha beschouwt als de eerste van een reeks tragedies met ‘persoonlijker aandoening’, merkt in verband daarmee op:

In Jephta, het drama van zelfstrijd en twijfeling, toont zich de veranderde stemming al bizonder duidelijk, omdat het groote schrijdende vers er is losgelaten en vervangen door het kortere van tien en elf lettergrepen. Het is opmerkelijk dat in de Harpgezangen met hun tallooze strofenvormen nergens de alexandrijn voorkomt. Daarentegen hoort de zoogenaamde vijfvoet bij Vondels inkeer. Het Eusebia-gedicht heeft hem, zoo goed als de Altaergeheimenissen. En nu ook Jephta¹.

Dat komt vrijwel overeen met wat Verwey reeds vijfendertig jaren eerder geschreven had:

De zesvoet was zijn groote dramavers: 't vers van àl zijn poetentrots. Maar als zijn stemmingen zich, vertrotsten niet, maar verinnigden, dàn schreef hij vijfvoeten. Zoó in de Altaar-geheimenissen; zoó in den Jephta².

Uitgaande van deze laatste opmerking bij ‘een ambachtsman’, komt Bomhoff tot de conclusie:

Het is, meen ik, duidelijk: het vijfvoetig vers is voor Vondel het instrument waarnaar hij grijpt, als zijn stemming eer innig dan uitbundig is. Wijst ook dit er niet op, dat in Vondels idee de Jefta niet alleen zijn volmaaktste treurspel was, maar tevens een drama, dat in hoe verholen vorm dan ook, iets uitsprak van zijn meest intieme levenszorg?³

Bevredigend kunnen deze lapidaire uitspraken moeilijk worden genoemd. Zowel Verwey als Bomhoff brengen het gebruik van de vijfvoetige jambe in verband met het persoonlijke karakter van het drama; maar wij hebben gezien dat dit persoonlijke karakter ontbreekt of in ieder geval uiterst aanvecht-

1 Albert Verwey, Vondels vers (Santpoort 1927), pag. 112.

2 Albert Verwey, Een Inleiding tot Vondel (Amsterdam z.j. [1892]), pag. 570.

3 J.G. Bomhoff, Bijdrage waard. Vondels drama, pag. 102.

[p. 373]

baar is. Beiden veronderstellen dat het effect er een van verinniging is, maar zij tonen dit niet met voorbeelden uit de Jeptha-zelf aan. Wanneer Bomhoff de vijfvoetige jambe tot het instrument verklaart waarnaar Vondel grijpt ‘als zijn stemming eer innig dan uitbundig is’, dan beperkt dit verschijnsel - gesteld dat hij gelijk heeft - zich bij de drama's toch uitsluitend tot de Jeptha; wij kunnen immers niet aannemen dat hij Vondels stemming bij het schrijven van b.v. Maria Stuart, Lucifer en Adam in ballingschap eer uitbundig dan innig zou willen noemen. Maar waarom dan die opmerkelijke beperking tot dit ene drama ?

Naar mijn mening ligt de zaak veel eenvoudiger dan zij hier werd gesteld. Ik ben er van overtuigd, dat Vondels gebruik van de vijfvoetige jambe voor zijn Jeptha in geen enkel opzicht door een innerlijke voorkeur werd bepaald. Het was - zoals ik terloops reeds heb doen uitkomen¹ - een zuiver formele aangelegenheid. Vondel wilde zijn model-tragedie op alle punten tot het hoogst mogelijke peil van volmaaktheid opvoeren, en maakte dankbaar gebruik van elke suggestie die hem daartoe een kans scheen te bieden. Zo ook van Ronsards opmerking over de grotere dichterlijkheid van de jambische vijfvoet, vergeleken bij de alexandrijn. Die vijfvoet is dus slechts een van de vele externe elementen welke in de Jeptha werden geïntegreerd. Als hij tot meerdere innigheid van het drama heeft geleid, dan moet dit beschouwd worden als een gevolg en niet als de reden.

Maar hééft hij tot meerdere innigheid en - zoals Ronsard had beloofd - tot meerdere dichterlijkheid geleid? Dat is juist de vraag, die nog door het prosodisch en stilistisch onderzoek moet worden beantwoord. Intussen ben ik er helemaal niet van overtuigd, dat dit antwoord bevestigend zal luiden. Wanneer ik mijn voorlopige indrukken naast (en grotendeels tegenover) die van Verwey en Bomhoff mag stellen, dan laten zij zich aldus weergeven:

Het experiment met de vijfvoetige jambe in een tragedie

1 Zie boven, pag. 299.

[p. 374]

bleek Vondel niet zo heel gemakkelijk af te gaan. Daarvoor zaten de statige gang, de sonore klank en de caesuur van zijn alexandrijnen hem te vast in het hoofd. Hij was een te groot dichter dan dat dit tot een mislukking kon voeren. In het algemeen maken de verzen van Jeptha de indruk even gemakkelijk te vloeien als die van de drama's in alexandrijnen, en in poëtisch expressie-vermogen niet voor deze onder te doen. Maar wie aandachtig luistert, hoort wel degelijk een verschil. Niet alleen is er iets van de brede deining en van de sonoriteit verloren gegaan, maar ook kunnen wij ons soms nauwelijks aan de indruk onttrekken dat een bepaalde versregel oorspronkelijk als alexandrijn is ontstaan om eerst achteraf te worden ingekort tot vijfvoet. Dat is b.v. het geval in vs. 7-8a:

'k Heb jaeren lang geworstelt, en gestreên
Met rampen: || noit ..... enz.

Wanneer men dit als een alexandrijn beschouwt (‘'k Heb jaeren lang geworstelt, en gestreên met rampen’), valt de syntactische eenheid samen met de versregel. De vijfvoet maakte echter een enjambement nodig, dat bovendien in de tweede regel de caesuur brengt op een plaats die voor de ‘vers communs’ niet orthodox is¹.

Een soortgelijk geval doet zich voor in vs. 128-129a:

Wat zeghtge? quam u eenigh droef gerucht
Ter ooren? ||

De voorbeelden zijn gemakkelijk te vermeerderen. En zij worden nog talrijker, als men daarbij ook de gevallen betrekt waar de eerste van de betrokken regels slepend rijm heeft, zodat opheffing van het enjambement een onbetoonde syllabe te veel oplevert om automatisch de alexandrijn (zij het vaak met onorthodoxe caesuur) te herstellen. Als voorbeeld kies ik vs. 10-11a:

1 De caesuur behoort daar te liggen na de vierde syllabe. Overigens dient opgemerkt te worden dat ook in de door mij veronderstelde ‘oorspronkelijke’ alexandrijn de caesuur niet op de juiste plaats (na de zesde syllabe) valt. Maar er is meer kans, dat de inkorting met een omzetting of wijziging gepaard moest gaan dan dat de woordvolgorde onveranderd gehandhaafd kon blijven. In dit geval zou de oorspronkelijke alexandrijn b.v. geluid kunnen hebben: ‘'k Heb jaeren lang gestreên, geworstelt met veel rampen’.

[p. 375]

 

Maer nu, Godt lof, komt mijn geluck al teffens

 

My t'huis. || 'k verwacht ..... enz.

‘... al teffĕns my̆ t'huis’ past niet in een alexandrijn. Maar een kleine omzetting brengt zowel metrum als caesuur in orde: ‘Maer nu komt mijn geluck, || Godt lof, my t'huis al teffens’. Natuurlijk wil ik niet beweren, dat dit nu ook inderdaad de oudste versie moet zijn geweest. Het is er mij slechts om te doen aan te tonen, dat er in verschillende gevallen aanleiding is om bij de vijfvoeters aan ingekorte alexandrijnen te denken¹.

Wellicht het sterkste voorbeeld vinden wij in vs. 24-29. Wanneer men daar de natuurlijke rustpunten volgt, zetten de zes vijfvoeters zichzelf om in vijf alexandrijnen. Ik geef ze hier in deze laatste vorm weer, zonder een poging te doen door omzettingen of kleine wijzigingen rijm, metrum en caesuur in orde te brengen; ook hier gaat het immers niet om een reconstructie, maar om het bewijs van grondverwantschap. Daarom volsta ik er mee, door cursivering aan te geven waar voor het metrum van de alexandrijn een syllabe te veel voorkomt, en door puntjes waar er een ontbreekt.

[Indien oit vrou van blyschap sterven kon,]
Is 't wonder dat ick levendigh de zon verwacht:
Zoo had de blyschap al de geesten van 't hart gezet:
Toen ick, op d'eer der feesten, mijn lief in zijn triomfe,
... ná den slagh, en Ammons val, verwellekomde,
En zagh hem heerlijck hier te Masfe 't hof opvaeren - -²

Het pleit voor de zuiverheid en de kracht van Vondels

1 Voor zover ik heb nagegaan, doet dit verschijnsel zich niet voor in de Altaergeheimenissen, die eveneens in jambische vijfvoeters geschreven zijn. Dit zou er op kunnen wijzen, dat het verschijnsel inderdaad verband houdt met het feit dat de Jeptha een drama is. Maar dit alles moet natuurlijk grondig worden onderzocht, voordat wij hieromtrent zekerheid kunnen hebben.

2 De werkelijke gedaante van deze verzen is als volgt:

[Indien oit vrou van blyschap sterven kon,]
Is 't wonder dat ick levendigh de zon
Verwacht: zoo had de blyschap al de geesten
Van 't hart gezet: toen ick, op d'eer der feesten,
Mijn lief in zijn triomfe, na den slagh
En Ammons val, verwellekomde, en zagh
Hem heerlijck hier te Masfe 't hof opvaeren...

[p. 376]

dichterschap, dat de frequentie van dergelijke gevallen betrekkelijk gering is en gaandeweg steeds minder wordt; blijkbaar slaagde hij er vrij snel in, zich aan te passen. Maar als de hierboven uiteengezette indruk juist is, dan volgt daar toch uit, dat de vijfvoeter als dramatisch vers hem eigenlijk niet lag en de vaart van zijn poëtische vlucht moet hebben afgeremd. Ook van dit laatste vallen, naar ik meen, sporen aan te wijzen. Ik volsta met één voorbeeld ter illustratie:

Aan het begin van het vierde bedrijf geeft Ifis uiting aan haar serene stervensbereidheid:

Geen hygend hart, vervolght, en afgeronnen,
Verlangde oit meer naer koele waterbronnen,
Als mijne ziel, na zoo veel strijts, verlangt
En hijght naer Godt, waer aen mijn leven hangt,
Der zielen troost in 't eeuwigh licht t'aenschouwen¹,
Daer engelen om strijt zijn' lof ontvouwen.
Hoe lust het my in Godts onsterflijckheit
Te deelen, daer men nimmer zucht noch schreit,
Maer eeuwigh rust, bevrijt van zorgh en kommer,
In vrede, en stilte, in liefelijcke lommer!

(vs. 1423-1432)

Dat zijn prachtige regels, met al de gedragenheid en de sonoriteit die voor de dramatische poëzie van Vondel kenmerkend zijn! Maar onmiddellijk daarna richt Ifis zich tot de Hofpriester. En dan zakt dadelijk het vers, om tenslotte een dieptepunt te bereiken in haar verzoek:

Geleime, op dat, zoo hoogh uit onzen dagh,
Mijn offer Gode alleen behaegen magh.

(vs. 1437-1438)

Het verschil ligt vooral in de toon: het ontbreken van klank en het ontbreken van wat Vondel ‘hooghdraventheit’ zou hebben genoemd en wij misschien het best kunnen aanduiden met ‘gedragen stilering’. In vergelijking met de prachtige inzet doet dit verzoek van Ifis aan als nuchter en koud, bijna als

1 Deze regel dient te worden opgevat als bijstelling bij ‘Godt’ uit vs. 1426.

[p. 377]

‘dood’. En ik meen, dat de (betrekkelijke) kortheid van de vijfvoet daarbij een rol speelt. Niet alleen is hij op zichzelf al minder gedragen dan de alexandrijn, maar bovendien laat hij minder speelruimte voor beelden en omschrijvingen, waardoor ook zakelijke feiten in de sfeer van de vereiste (want naar de opzet dominerende) ‘hooghdraventheit’ zouden kunnen worden gebracht. Voor lyrische passages, zoals de inzet van Ifis er een is, biedt de vijfvoet aan een dichter van Vondels formaat nauwelijks minder kansen dan de alexandrijn, maar bij de integratie van zakelijke gegevens in het drama doet de beperking van zijn mogelijkheden zich onvermijdelijk ook voor hem gelden. Het behoeft ons waarlijk niet te verwonderen, dat Vondel na dit experiment stilzwijgend weer tot de alexandrijn is teruggekeerd¹.

Deze persoonlijke indrukken - en ik herhaal nogmaals, dat zij niet pretenderen meer te zijn dan dat - brengen mij tot een gevoel van bewondering voor het poëtische peil dat ondanks het gebruik van de jambische vijfvoet in dit drama werd bereikt. Toch kan de Jeptha uit een oogpunt van dichterlijke vormgeving zeker niet tot de sterkste stukken van Vondel worden gerekend. In dat opzicht zou ik niet verder willen gaan dan het adiectief ‘fraai’. Maar dit adiectief geldt slechts voor het betrokken aspect. Als totaliteit is de Jeptha méér dan enkel ‘fraai’ en mag het ongetwijfeld gelden als een meesterwerk in zijn soort.

Dat soort is de aemulerende imitatio. Nadat wij de dichter aan de hand van de beschikbare gegevens-zo goed mogelijk gevolgd hadden bij al zijn voorstudies en zijn vermoedelijke overwegingen, zagen wij ons hierboven voor de vraag gesteld:

In hoeverre is hij er in geslaagd al die moeizaam bijeenvergaarde elementen op zulk een wijze in zijn eigen verbeeldingswereld te integreren, dat daaruit een nieuw en

1 Ook de Koning Edipus is in vijfvoetige jamben geschreven. Maar wij mogen aannemen dat Vondel aan deze vertaling bezig was in dezelfde tijd dat de Jeptha ontstond, zodat dit geen voortzetting van het experiment betekent.

[p. 378]

organisch geheel kon voortkomen? Was zijn imitatio een inventieve en creatieve imitatio, die inderdaad (naar het woord van Vossius) ook het vreemde deed worden tot iets eigens?¹

De analyse van het drama heeft doen uitkomen, dat dit ten volle het geval is. Vondels weergave van de geschiedenis van Jefta is een gaaf en organisch geheel dat ons van de eerste tot de laatste scène weet te boeien. Niet zozeer door het verloop van de uiterlijke gebeurtenissen als wel door de geestelijke conflicten die zich voortdurend in onze tegenwoordigheid afspelen. Wij leven gespannen met de figuren op het toneel mee, omdat deze zelf levend zijn en ons overtuigen van hun realiteit. Al werd hun psychologie - blijkens Vondels aanduidingen in het Berecht - volgens een vrij simpele typologie opgezet, binnen het raam daarvan verrast de karaktertekening telkens door een diepte en een rijkdom aan schakering, die aan ieder ‘type’ een overtuigende individualiteit geven. Zo is b.v. Ifis - volgens het Berecht ‘godtvruchtigh, gehoorzaem, en eerbiedigh neffens Godt, vader, en moeder, en den hofpriester’² - in alle opzichten ‘true to type’, maar zij wordt menselijk-reëel door haar moment van rebellie, als zij bij haar thuiskomst haar beide ouders afwezig en de offerplechtigheid niet voorbereid vindt³. Het hoogtepunt van karaktertekening wordt echter bereikt in Jefta zelf. De wijze waarop deze in de discussie met Hofpriester en Wetgeleerde in hen tevens zijn eigen onzekerheid bestrijdt en zo tot een steeds duidelijker en logischer formulering van zijn standpunt komt, is ronduit meesterlijk - óók uit een oogpunt van tragische ironie!

Ik laat het bij deze enkele voorbeelden. In mijn analyse heb ik getracht dergelijke punten zo goed mogelijk te doen uitkomen, zodat ik meen verder daarnaar te mogen verwijzen.

In de ontwikkelingsgang van Vondels dramatiek betekent de Jeptha na de Lucifer een nieuw hoogtepunt. De Lucifer was een

1 Zie boven, pag. 306.

2 WB VIII, pag. 776, reg. 92-93.

3 Zie boven, pag. 321, sub II-a.

[p. 379]

triomf geweest van zijn visionaire verbeeldingskracht en zijn dichterlijk expressie-vermogen. De Jeptha is veeleer een ‘constructie’¹ dan een visioen, maar met dien verstande dat het geconstrueerde beeld - anders dan dat van Pygmalion - reeds onder de handen van zijn maker tot leven kwam. Daarom is dit drama een triomf, niet alleen van Vondels ambachtelijk meesterschap, maar nog meer van zijn scheppingskracht!

Dat is echter niet het enige wat in de Jeptha opmerkelijk is. De dualiteit bleek er te zijn losgelaten, zonder dat daarvoor nog een nieuw fundamenteel motief - d.w.z. een motief dat gedurende langere tijd de dramatische werkzaamheid van de dichter bepaalt - in de plaats kwam. Op grond van wat wij omtrent de werkmethode van Vondel langzamerhand te weten zijn gekomen, mogen wij veronderstellen dat dit een overgangsverschijnsel is en dat een nieuw grondmotief zich spoedig zal manifesteren. - De exemplarisch-emblematische opzet bleef bewaard, maar onderging toch een modificatie. De zonde waarvoor gewaarschuwd wordt, is veel minder universeel dan de wellust en de hoogmoed (staetzucht) in de onmiddellijk voorafgaande drama's waren geweest. Dat maakt de emblematische les minder pregnant en minder essentieel. Zij hoort er nog wel bij, maar de tragedie werd kennelijk niet meer voor een belangrijk gedeelte daarom en daaruit geschreven. Hoewel de aansluiting bij Buchanan het bevorderd zal hebben, kan dit verschijnsel toch niet uitsluitend op rekening van de imitatio worden gesteld; daarvoor stond Vondel te vrij tegenover zijn voorbeeld. Wij moeten dus aannemen, dat het emblematisch aspect inderdaad voor hem aan betekenis verloren had en dat hij het dáárom meer naar de achtergrond schuift.

Beide factoren - het ontbreken van een eigenlijk grondmotief en de verminderde betekenis van het emblematisch aspect - zijn aanwijzingen dat de Jeptha het einde van een ontwikkelingsperiode markeert en reeds voorbereidt op een nieuwe.

De brug tussen deze twee perioden wordt gevormd door Koning Edipus.

1 Zie boven, pag. 370.