Natuursteen in monumenten

[p. 2]

[p. 7]

Voorwoord

Het gebruik van natuursteen als bouwmateriaal is in de tweede helft van de 19de eeuw sterk bevorderd door de historiserende bouwstijlen en de jonge monumentenzorg. Er ontstond een nieuwe generatie steenhouwers, die door de grote bouwactiviteit een gulden tijd beleefde. Deze opbloei duurde maar kort; reeds in het begin van de 20ste eeuw zagen de nieuwe architectuurrichtingen vrijwel geheel af van het gebruik van natuursteen. De natuursteenhandel importeerde nog wel grote hoeveelheden steen die als bekledingsmateriaal werd gebruikt. Hiervoor waren echter weinig steenhouwers nodig en de vakkennis werd er niet door gestimuleerd. Terwijl de moderne architectuur zich losmaakte van het natuursteenvak, bleef de monumentenzorg daarmee verbonden en moest vrijwel alleen de vakkennis op dit terrein bewaren en vergroten.

Bij de nieuwe opzet die de monumentenzorg in 1918 kreeg werd aan dit aspect dan ook veel aandacht geschonken. In de nieuwe Rijkscommissie voor de Monumentenzorg werden hiervoor twee Delftse hoogleraren benoemd, de beeldhouwer A.W.M. Odé en de materiaaldeskundige ir. C.K. Visser. Bovendien werd het jaar daarop een contract gesloten met dr. ir. A.L.W.E. van der Veen, mijnbouwkundig ingenieur, die tot aan de Tweede Wereldoorlog adviezen uitbracht over de aard en kwaliteit van de te gebruiken natuursteensoorten.

Ook de wijze van bewerken van de natuursteen stond in de belangstelling. Prof. Odé bracht grote veranderingen aan in de ambachtelijke afwerking. Om deze nieuwe methoden te consolideren werd in 1930 zijn vroegere assistent N. van der Schaft aangesteld als beeldhouwer bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. Van der Schaft was op 15-jarige leeftijd op het atelier van Odé begonnen en daar opgeleid als leerling beeldhouwer, voornamelijk in hout. Daarna had hij meegewerkt aan de bouw van het Vredespaleis en was na de mobilisatie in 1918 assistent van Odé geworden aan de T.H. te Delft. Tevens werd hij betrokken bij de restauraties van de St. Jan in Den Bosch en het stadhuis van Middelburg. Later nam hij de dagelijkse leiding van dit laatste werk op zich, in welke periode de Courtoren hersteld werd. Daarna werkte hij tot 1930 aan de Utrechtse Domtoren.

Bij de grote uitbreiding die de Rijksdienst voor de Monumentenzorg na de oorlog onderging, kon een tweede beeldhouwer worden aangesteld. Hiervoor vroeg men A. Slinger, die in 1913 te Rotterdam geboren, van huis uit afkomstig was uit het steenhouwersvak. Op 17-jarige leeftijd werkte hij mee aan het herstel van de Grote kerk te Dordt. In 1938 was hij werkzaam aan de restauratie van de Rotterdamse St.-Laurenstoren en in 1940 bij die van de Martinikerk te Franeker. Daarna volgden vijf jaren, als voorman en baas, bij de Rotterdamse Marmerindustrie, waar na de oorlog het steenhouwwerk voor de herbouw van een aantal R.K. kerken in Noord-Brabant werd klaargemaakt. Van 1946 tot aan zijn komst bij de Rijksdienst in 1949 was hij vrij uitvoerder van beeldhouwwerk, o.a. aan de Rotterdamse Bank te Rotterdam. In deze jaren, waarin de herbouw van verwoeste monumenten het beeld van de monumentenzorg bepaalde, werden grotere hoeveelheden natuursteen in de restauraties verwerkt dan ooit tevoren. De keuze en de keuring van de natuursteen en het vervangen van verloren gegaan beeldhouwwerk en versierende onderdelen speelden een grote rol. De natuursteen stond bij velen op de dienst in het centrum van hun belangstelling. De hoofdarchitect J.A.L. Bom, eveneens uit de praktijk afkomstig en voor zijn komst bij het Rijk belast met de dagelijkse leiding van de herbouw van de Leidse stadhuisgevel, schreef een artikel over ‘Natuursteen bij historische bouwwerken’, dat in het Bulletin van de K.N.O.B. van 1950 verscheen.

[p. 8]

Het Zandsteenbesluit van 1951, dat het verwerken van zandsteen aan historische gebouwen zeer bemoeilijkte, verhevigde de natuursteenproblematiek. De vraag naar vervangende soorten leidde tot een nieuwe bezinning in de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg over de wijze van verweren en de houdbaarheid van natuursteen. De deskundige bij uitstek op dit punt, prof. L.O. Wenckebach, opvolger van prof. Odé, trok zich in 1956 uit deze commissie terug, toen het niet mogelijk bleek, ook bij uitgebreide voorzorgsmaatregelen, aan belangrijke monumenten zandsteen te verwerken. Een opvolger bleek moeilijk te vinden en nadat Van der Schaft in 1958 gepensioneerd werd, kwamen vrijwel alle problemen van beeldhouwwerk en natuursteen op Slinger neer. Zowel bij de Commissie als bij de Dienst nam de belangstelling voor het natuursteenwerk af, aangezien andere onderwerpen, zoals de problematiek van de binnensteden, met het entameren van het woonhuisherstel en de planologische contacten, in de vijftiger jaren steeds meer aandacht gingen opeisen. De volgende periode werd beheerst door de nieuwe inventarisatie en de beschermde stads- en dorpsgezichten.

Ondertussen bleef Slinger het aspect van de natuursteen beheren. Meer dan voorheen werd de steen aan de groeve gekeurd; ook bij nieuwbouw werd over de te gebruiken natuursteen soms het advies van de Rijksdienst ingewonnen. Zo groeide een overzicht over de eigenaardigheden van het materiaal en de mogelijkheden bij restauraties en ontwikkelde Slinger zich tot één der meest ervaren natuursteenkenners. Deze kennis droeg hij uit in rapporten, lezingen en cursussen, welke verzameling het uitgangspunt werd van deze publikatie. Zij werd aangevuld door H. Janse met gegevens over het historisch-geografische verspreidingsbeeld der natuursteensoorten. Het was ir. G. Berends die de zo heterogene manuscripten tot één geheel samensmeedde, herschreef en waar nodig aanvulde; hiertoe ontving hij ook nog waardevolle informatie van een aantal andere collega's.

Redactionele assistentie werd verleend door drs. A.G. Schulte; P.G. Meijer tekende de kaarten. De kleurenfoto's werden gemaakt door A.H.C. Schollen; voor de overige foto's werd geput uit de collecties van de auteurs en het archief van de Dienst, terwijl ook een aantal nieuwe opnamen werden gemaakt. Tenslotte wordt hier dank uitgesproken aan de heren dr. G.J. Boekschoten, lector aan het Geologisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Groningen, drs. H. Kars, petroloog bij de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek te Amersfoort en dr. C.J. Overweel, geoloog bij het Instituut voor Prehistorie van de Rijksuniversiteit te Leiden, voor hun opmerkingen, waarmee de tekst aan kwaliteit gewonnen heeft.

Zo is er thans uit de werkgemeenschap van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg een eerste uitvoerige publikatie ontstaan over de in ons land aan oude gebouwen gebruikte en te gebruiken natuursteensoorten. Het natuursteenwerk zal steeds een belangrijk deel van het restauratiebudget blijven vragen en de kennis van dit materiaal wordt buiten de restauratiepraktijk steeds geringer. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg, waar mensen van de theorie en mensen van de praktijk met elkaar en met de monumenten worden geconfronteerd, is een der weinige instellingen waar de kennis van dit belangrijke onderdeel van het bouwvak bewaard kán en bewaard móet blijven.

ir. R. Meischke