Kronyken der straten van Antwerpen. Deel 2

[p. 39]

De slang onder de palingen.
(1544.)

Schynheilig mensch! Meent gy God te bedriegen? ... Uwe heiligschendende stem predikt valschheid en logen, en onder het masker van Godsvrucht hebt gy uwe broederen bedrogen.
H. Conscience.

I.

In het zuidelyke gedeelte of, om bepaeldelyker te spreken, in de vierde wyk der stad Antwerpen, ontmoet men twee straten, wier benaming den geleerden tot tekst van niet onbelangryke geschiedkundige navorschingen heeft verstrekt. Beide die straten zyn echter niet van degene, wier oorsprong zich in de eerste tyden der stad

[p. 40]

verliest; want zy dagteekenen slechts van de eerste helligt der 16^e eeuw, wanneer St. Andries kerk werd gebouwd. Op dit tydstip vormden de twee straten eene enkele genaemd de Nieuwstraet, het geen hare versche opkomst genoeg aenduidde; dewyl het overbekend is, dat elke eerst aengelegde straet onvermydelyk dien naem draegt. Het schynt dat deze benaming tegen degene van Beukelaerstraet werd verwisseld, na dat de gedachte straet door het openen der Pompstraet in twee was gesplitst geworden. De vraeg nu is, wat tot deze benaming van Beukelaerstraet, alsmede tot de onderscheiding van Arme en Ryke mag aenleiding hebben gegeven.

De Kommissie, welke in 1825 van stadswege werd aengesteld tot het opsporen van de oorspronkelyke namen der straten van Antwerpen, is van gevoelen, dat het onderscheid, welk men tusschen de Ryke en de Arme Beukelaerstraet maekt, daer uit zal ontstaen zyn, dat in de eerstgenoemde fraeijer gebouwde huizen waren dan in de laetste.

Dat dit voorheên zoo kon geweest zyn is mogelyk; maer zeker is het, dat op het oogenblik dat de Kommissie zulks schreef, het omgekeerde had plaetsgegrepen. Uiterlyk had de toenmalige

[p. 41]

Arme Beukelaerstraet reeds sedert lang veel meer het aenzien van door begoede ingezetenen te worden bewoond, dan de Ryke, waerin men buiten het leelyke gedeelte muers van den hof van Salm-Salm (nu ons zoogenaemd tuchthuis), twee gangen, den Leeuwen- en den Moorkensgang vindt, wier voorkomen zeker geen gedacht van rykdom kan geven. Geen wonder dus dat vreemdelingen en zelfs stedelingen over eenige jaren nog twyfelden of de opschriften van de beide straten niet verkeerd stonden; en dat onze regering sints kort dezelve juist in tegenoverstelling met het gevoelen van de Komissie heeft doen plaetsen.

Iets dat aen niet minder betwisting is onderhevig geweest, is de beteekenis van het woord Beukelaer zelve. De reeds genoemde Komissie wil dit woord afleiden van een huis genaemd den Grooten Beukeler, en de geleerde heer Willems schynt de afleiding te willen zoeken in zekere familje Beukeleer, welke hy vermeld heeft gevonden in eenen akt van 10 december 1548, betreffende een huys geheeten Batenborch, gestaen ende gelegen in de Ridderstrate, alias op ten hoeck noortwaert van den nyeuwen strate, loopende naert Beuckeleeren erve toe.

[p. 42]

Welk van deze twee gevoelens het beste zy valt moeijelyk te beslissen. Dat er in vorige tyden eene aenzienlyke familje van den name Beukeleer te Antwerpen gewoond heeft, blykt uit de naemrol onzer Burgermeesters, welke in 1508 zekeren Arnold De Beukeleer, en in de jaren 1518 en 1521 eenen Filips De Beukeleer vermeldt, als hebbende beide dit ambt uitgeoeffend.

Daer wy zouden vreezen al te langwylig te worden, zullen wy ons niet verder hieromtrent met bloote gissingen inlaten; doch alvorens van deze drooge topografische inleiding af te stappen, vermeenen wy nog als iets opmerkensweerdigs te moeten aenstippen, dat de eerste fransche vertolkers, welke zich zoo deerlyk vergrepen hebben, telkens dat zy de Antwerpsche Straetnamen een uitheemsch kleedje wilden aenpassen, by die van Ryke en Arme Beukelaerstraet den nagel op den kop hebben geslagen, die twee namen vertalende door rue du Riche, rue du Pauvre Beukelaer. Niet dat wy beweren, dat men dus doende van de juistheid der vertaling overtuigd was, maer omdat men het woord Beukelaer niet verstond; anders hadden wy ongetwyfeld vele jaren rue du Riche, rue du Pauvre Bouclier op de hoeken der twee straten moeten zien pryken.

[p. 43]

Omtrent het midden der XVI^e eeuw, tydstip waerop de geschiedenis, welke wy hier later volgen, voorviel, bevond zich omtrent het midden der Ryke thans de Arme Beukelaerstraet een huis, welkers eigenaer, de in Neêrlands jaerboeken welbekende ketter, Loy de Schaliedekker, op eene zeer dubbelzinnige wyze was befaemd geworden. Door zyne aenhangers als een verstandige en allertreffelykste menschenvriend geprezen, werd hy door zyne talryke tegenstrevers als een doortrapte schurk uitgekreten. Zeker is het, dat deze man by roomschen noch onroomschen in achting stond en dat zyne daden en leeringen door de deftigste historieschryvers van de eene en de andere gezindheid te regt zyn geschandvlekt geworden.

Ofschoon van alle geleerdheid ontbloot, was hy echter met genoegzame schalkheid begaefd om zich by eenige onnoozelen voor een gestrenge hervormer en zelfs voor niets min dan een waren profeet te kunnen doen doorgaen; en dewyl hy eene spitsvinnige tong by een doorslepen geest voegde, liet hy niet na sommige anderen door

[p. 44]

helklaterende woorden en schoonklinkende magtspreuken in 't stilte te verleiden. Onder anderen predikte hy dat er geene opstanding of verryzenis der dooden te verwachten was, en dat de natuerlyke dood in dien zin moest beschouwd worden; terwyl hy in de verrotting van het menschelyke lichaem de pynen der helle wilde zien. Overigens schynt hy deze en andere dergelyke leeringen, strydig met alle maetschappelyke en godsdienstige orde, ontleend te hebben van de sekte der Adamieten, welke eenige jaren te voren te Amsterdam zulke groote ergernis had gegeven, namelyk toen derzelver leden, zoo mans als vrouwen, eens bestonden in vollen dag moedernaekt langs de straten te loopen.

Wat hiernu van zy, de buitensporigheden van Loy, de Schaliedekker, gingen zoo verre, dat het magistraet van Antwerpen zich reeds eene eerste mael had verpligt gezien hem voor de Vierschaer te dagvaerden. Doch de ketter had de behendigheid zyne stoute en ongodsdienstige predikatiën aen de regters te doen voorkomen als ligtzinnige praetjes, welke hem tegen wil en dank ontglipt waren; weshalven hy slechts tot het dragen eener tinnen borstplaet werd verwezen. Dan, ook dit schandteeken wist hy zich korts daerna

[p. 45]

regterlyk te doen afnemen, met zich voor een deugd en godsdienstlievend man te toen verklaren; om welk doel te bereiken, hy zelfs niet had geaerzeld meermalen de heilige Sakramenten heiligschendend te gaen ontvangen.

Korts na dat de huichelaer aldus in den schyn zyne eere had doen herstellen, was hy naer Duitsland gereisd met inzigt van Marten Luther en Flips Melanchton zyne leerstellingen voorteleggen. Edoch, zelfs deze twee stoute opperhoofden der hervorming, die alhoewel zy niet geschroomd hadden de roomsche kerk tot in hare grondvesten te schokken, geenzins het aenranden der maetschappelyke orde beoogden, hadden Loys grondstelsels zoo verderffelyk geoordeeld, dat Luther vol verontwaerdiging aen het Antwerpsche Magistraet schreef, om hetzelve te waerschuwen: dat er eene slang onder de palingen verborgen was, en dat de man, welken hy bedoelde, gewis den duivel moest inhebben, om zulke losbandige en regeringlooze stellingen te willen invoeren.

Dat deze waerschuwing niet werd in den wind geslagen, en dat het magistraet zich eene strenge waekzaemheid jegens den Schaliedekker noodig oordeelde, hoeven wy zeker niet te zeg-

[p. 46]

gen. Dan, ondanks al de genomene maetregelen was het aen Loy gelukt, by zyne wederkomst eenen nieuwen en veel grooteren aenhang te verkrygen, waertoe zelfs ettelyke van de rykste burgers behoorden, die volgens de epikurische leeringen van den nieuwen apostel de dagen en nachten in brassen en slempen, en in het bedryven van de beestachtigste ontuchtigheden met hem doorbragten, tot groote ontstichting der Antwerpenaren en byzonder van alle vrome Katholyken, waervan sommigen duchteden de losbandige tyden van den aertsketter Tankelm of Tanchelinus weldra te zien herleven.

[p. 47]

II.

Er woonde destyds in de ook nog maer onlangs aengelegde St. Andries Kerkstraet, een zeer welbefaemde burger, met name Salvator Van den Bogaerde. Ofschoon van deftige afkomst leefde deze brave man in eenen gansch niet vermogenden staet; althans hy stond niet bekend om voorname middelen te bezitten; en ofschoon slechts vier en vyftig jaren oud, hadden de droevige en rampvolle stonden die zyn levensloop maer al te veel verbitterden, zyne wezenstrekken zoodanig doen vervallen dat het scheen als of reeds zeventig winters hunne sneeuwvlokken op zyne kruin hadden uitgeschut. Voorheen was hy een van Antwerpens magtigste kooplieden geweest; maer slag op slag elkander volgende schipbreuken hadden het door zyn vlyt verzamelde vermogen doen ten gronde gaen,

[p. 48]

terwyl het hem door zyne vaderen nagelaten erfgoed, door onregtvaerdige pleitgedingen byna geheel was verslonden geworden. Voeg hierby dat de zweetende ziekte, die in 1529 woedde, als om hem de geheele zwaerte van 's ongeluks looden roede te doen gevoelen, hem van zyne gade en van vier der vyf kinderen, welke zy hem schonk, had beroofd en men zal zonder moeite beseffen dat die deerniswaerdige omstandigheden zyn vaderlyk hart zoo wreede als onherstelbare wonden hadden moeten toebrengen, en zich zelfs op zyne wezenstrekken in onuitwischbare merken hadden moeten prenten.

Intusschen, en gelyk zelfs de bitterste kelk soms een druppel zoets kan inhouden, werd het aendenken aen die onheilvolle dagen by Van den Bogaerde eenigermate verzacht door de kinderlyke zorgen en de regt voorbeeldelooze liefde waermede zyne dochter Roosje, zynen vroegtydigen ouderdom omringde. Dit meisje de eenigste telg welke de Algoede hem had willen laten behouden, waerschynlyk op dat hy de waerde van zulk een schat inniger mogt beseffen, kon inderdaed tot voorbeeld aen geheel hare kunne verstrekken. By al de uiterlyke volmaektheden welke levendig aen de plastische schoonheids

[p. 49]

vormen der oude beelden herrinnerden, voegde zy zulke buitengewoone zielshoedanigheden en vooral zulke gepaste zedigheid en ingetogenheid, dat het schier onmogelyk was 's meisjes, zoo frisch en lieffelyk als edel en aenminnelyk gelaet te aenschouwen, zonder zich door een geheim, doch rein zielsgenot te voelen weggesleept, en zonder vuriglyk te wenschen om nog lang die verrukkende wezenstrekken met vreugde te mogen blyven aenstaren. Dat het dus niemand bevreemde, indien wy zeggen dat de schoonheid der dochter van Salvator Van den Bogaerde in geheel de St. Andries parochie als een spreekwoord gelde, dat men ze nergens anders dan het schoone Roosje noemde, en dat eindelyk hare faem en vooral hare buitengewoone lieftalligheid de aendacht op haer hadden getrokken van de voornaemsten onder de aenhangers van Loy de Schaliedekker.

Sints een geruimen tyd, dat zich deze sektarissen, gestadig op nieuwe middelen bedacht om hunne dierlyke lusten te voldoen, meest alle avonden in of omtrent de wooning van hunnen meester verzamelden, om daer zoo als wy gezegd hebben den tyd geheel anders dan met bidden en prediken doortebrengen, hadden verscheide

[p. 50]

hunner meermalen gelegenheid gehad om de aenbiddelyke schoonheid der dochter van Salvator Van den Bogaerde te bewonderen; maer hoe vuerig zy ook vlamden het meisje in hunnen eeremoordende kuilen gelokt te zien, alle hun tobben was tot dus verre om niet, en om zoo te zeggen, slechts monikkenwerk geweest. In weerwil van hare jeugd en eenvoudigheid had Roosje echter doordringendheid genoeg gehad, om in deze schynheilige fielten de wolven met schapenvachten te herkennen, tegen dewelke het Evangelie ons waerschuwt. Zoo had Jan Davion, een ryk juweelier, by voorbeeld te vergeefs zyn goud en zyne schyndeugd doen blinken; te vergeefs had hy eene maend lang geenen dag laten voorbygaen zonder, ter zelfder tyd als Roosje, in Sint Andrieskerk de vroegmis by te woonen, uiterlyk veel godsvrucht te toonen, een' zilveren penning te offeren, of een' gouden dukaet aen voor de kerkdeur bedelende armen weg te schenken; want toen de huichelaer, zich inbeeldende van zyne zaek zeker te zyn en eenigen indruk te hebben gemaekt, het op eenen dag waegde tot het meisje toe te treden, werd hy door hetzelve met eenen verachtenden blik afgehouden.

[p. 51]

Een tweede deugdbelager, zekere Jermyn, was niet veel gelukkiger in zyne poogingen geweest. Deze was een voornaem vischverkooper, die in zyn leven geen spiering gevangen, maer met duizenden gekocht en verkocht had. Volgens hy voorgaf, had nimmer vrouw of dochter zyne aenbiedingen kunnen wederstaen. Hy had dan ook ondernomen zyne netten tegen Salvator Van den Bogaerde te spannen, in hoop, dat indien hy den vader in dezelve kon verwarren, hy de dochter ligtelyk zou medeslepen. Om te beginnen had hy den ouden man, welken hy over ettelyke jaren nader gekend had, eenen overschoonen tarbot ten geschenke gezonden, onder voorwendsel van hunne voorledene vriendschap te hernieuwen. Maer het zy dat Van den Bogaerde het ware oogmerk van den vischverkooper begrepen had, het zy dat hy zich geenzins bekreunde aen dien ouden vriend eenige verplichting te hebben, hy weigerde den tarbot te aenvaerden, en Jermyn, zich verbeeldende dat zyne booze inzigten ontdekt waren, dorst geenen tweeden stap wagen om het meisje de bittere vrucht der zonde onder eene gouden schel aentebieden.

Verscheide andere der Loyistsche bende wer-

[p. 52]

den nadien nog op dit heerlyk wildbraed, gelyk ze het onschuldige Roosje noemden, afgerigt; maer welke kromme sprongen zy ook maekten, in welke bogten zy zich wrongen, hoe zy zich draeiden en keerden, Van den Bogaerde's dochter bleef ongenaekbaer. Over al dit vruchteloos zwoegen eindelyk ongeduldig geworden, sloeg Loy de Schaliedekker zelf voor geweld te gebruiken. Dat de andere Loyisten daer in toestemden, hoeven wy niet te zeggen. Doch vermits eene vrouwenschaking doorgaens niet zonder gevaer is, en dat de hoofden der sekte zoo lafhartig als boosaerdig waren, werder besloten eenige italiaensche of spaensche bravi, gelyk er zich in die onrustvolle tyden in menigte alhier bevonden, uit te huren en hen met deze taek te belasten. De juweelier Davion, in hoop van de eerstelingen van den buit te genieten, nam op zich het bestuer der onderneming, waervan de uitvoering op eenen donkeren avond werd bepaeld; zynde de eenigste moeijelykheid, welke nog te verwinnen bleef, het weten hoe men Roosje, die na zonnenondergang nooit het vaderlyke dak verliet, uit den huize zou kunnen lokken. Wy zullen in het volgende zien hoe men het ten dien einde aenlegde.

[p. 53]

III.

Meer dan eene eeuw vroeger waren reeds de Guldenberg, de Venusstraet en de Kauwenberg door het antwerpsche Wethouderschap aen de ligte vrouwen, als de eenigste haer toegelaten verblyfplaetsen, aengewezen. De ligging van de eerste en de benaming van de tweede dezer straten dit ons gezegde genoeg stavende, denken wy het onnoodig ons met verdere bewyzen ten dien einde bezig te houden. Voor wat nu de laetste betreft, zullen wy ons vergenoegen met volgens Dierxsens te beweren, dat de eerw. paters Minderbroeders, die oorspronkelyk hun klooster op den Kauwenberg hadden, zich in den jare 1448 verpligt zagen een ander verblyf

[p. 54]

van het Magistraet te verzoeken, doordien de verachtelyke bewooners dier straet zich niet meer bevredigende met hen dagelyks door het onzaligste gedrag te onstichten, zelfs de goddeloosheid zoo verre bragten van hen het behoorlyk verrigten van den Goddelyken dienst door allerleijen overlast zoeken te beletten.

Later echter, en nog lang voor het tydstip der opbouwing van het kasteel, schynt het hoofdverblyf dier ongelukkige schepselen van daer naer het zuideinde der stad, en vooral in de Lepelstraet en de menigvuldige kleine stegen, die van daer op het kasteelplein uitliepen, te zyn overgebragt: immers een der voornaemste dier doorgangen, welke nu nog aenwezig is, heeft voortdurend tot op onze dagen de benaming van den Blyden Hoek blyven behouden.

In eene kleine, ellendige wooning dezer laetste stege, woonde in den jare 1544 eene in de buert zeer vermaerde en door al wie nog het minste sprankje eerlykheid bezat, verachte koppelaerster, wier regte naem was Lysbeth Van de Velde, maer die daer zy, byna gedurig door den drank bevangen, aen een onophoudelyk hoofdschudden onderhevig was, sints lange jaren byna uitsluitelyk onder den naem van Lys Loterbol was

[p. 55]

bekend geraekt. Dit vrouwmensch was eene dier zoo laeg verzonkene schepsels, welke wanhopende van nog ooit uit den afgrond hunner ongebondenheid te kunnen opstaen, geen ander doelwit hebben dan anderen zoo laeg te doen dalen als zy zelve zyn gevallen, en wier hart gestaeg met het doodend gif der afgunst is opgepropt tegen al wie een zuiver geweten bezit, omdat het haer niet onbewust is, dat het zien van het tegenovergestelde van haer gedrag, haer nog meer een voorwerp van verachting en gruwel voor allen doet wezen. Het was tot dit walgelyk schepsel dat zich Loy de Schaliedekker had gewend, om door hare slimheid het onnoozele Roosje Van den Bogaerde te kunnen verschalken. Eenige Carolusguldens werden aen het satansche wyf vooraf betaeld, met belofte eener gelyke som ingeval het haer gelukt was den vogel in het net te krygen. Dat de Loterbol dien last gaerne op zich nam, behoeven wy niet te zeggen: behalve de zekerheid van eene goede belooning voelde zy zich nog aengehitst door den voorsmaek van het regt duivelsche genoegen, welk zy vond, telkens dat het haer mogt gelukken eenig onschuldig meisje ten verderve te brengen.

Reeds van des anderdaegs begon de oude kol

[p. 56]

hare strikken te spannen. Door afspieding wetende dat Van den Bogaerde's dochter alle morgenden zeer naerstig hare godsdienstpligten in de Onzelievevrouwekapel der Sint Andrieskerke waernam, aerzelde zy geen oogenblik om de heiligschendendste huichelaryen voortenemen tot het bereiken van haer doemniswaerdig doel. Gedurende twee maenden was Roosje zonder eenige argwaen dagelyks ooggetuigen van de meer overdreven dan godvruchtige gebaerden der oude slons; en ofschoon derzelver zwart gerimpeld aengezigt en saffraengelen hals zoo veel afkeer voor haren persoon, als medelyden voor hare schynbare ellende konden inboezemen, gelukte het de rampzalige vrouw toch eindelyk de goedgunstige aendacht op zich te trekken van den engel, wiens verderf zy zich als hoofddoel had voorgesteld.

Zoodra nu de looze feeks vermeende iets by Roosje te hebben verwekt van dat vertrouwen, welk weldadige en gevoelige persoonen zoo gereedelyk, hoewel niet altyd voorzigtiglyk, aen ongelukkigen schenken, besloot zy geen oogenblik te verliezen om haer plan uittevoeren. Op eenen der eerste avonden dus der maend october, juist op het oogenblik dat Andries Van den Bo-

[p. 57]

gaerde en zyne dochter de drie Paternosters en Ave Marias hadden geeindigd, welke iedere ware geloovige by het kleppen der bedeklok gewoon is te bidden, werd er zeer haestig aen de huisdeur geklopt. Nieuwsgierig om te weten, wie hunner weinige kennissen het dorst wagen hun zoo laet een bezoek te komen geven, liep Roosje spoedig de straetdeur ontsluiten. Doch nauwelyks had zy derzelver bovenste halve gedeelte geopend, of zy ontwaerde met verwondering de arglistige Lys Loterbol, die in de nederigste en schynbaer vreesachtigste houding en met zulke hopelooze uitdrukkingen en gebaerden haer medelyden en hare spoedige hulp voor eene in hare gebuerte schielyk ziekgevallen huismoeder begon aftesmeeken, dat iemand van een min gevoeligen aerd, als Roosje, zich had laten bewegen. Op het gerugt kwam Van den Bogaerde toegeloopen, om naer de oorzaek van dit zonderlinge leven op zulk ongesteld uer te vernemen. Zachtjes fluisterde hem zyne dochter in het oor, dat het de vrouw was van wier voorbeeldige godsvrucht zy hem meermalen had gesproken. Deze aenbeveling had voor uitwerksel dat op zyne beurt de hupsche man Lys met veel belangstelling naer de oorzaek vroeg van haer

[p. 58]

onverwacht bezoek. Op de slimste wyze verhaelde hun nu de doortrapte koppelaerster, hoe eene harer buervrouwen, eene arme moeder met zes jonge kinderen, zoo even van eene schielyke kwael was overvallen geworden, zonder iemand te hebben, die voor haren bystand konde zorgen. De kinderen waren toen by haer, Lys, komen geloopen om al weenende te doen hooren dat hunne moeder ging sterven. Oogenbliklyk was zy by de brave vrouw gegaen en had ze inderdaed tusschen leven en dood gevonden. In hare ontsteltenis, vervolgde de oude, had zy de kleinen bevolen by de moeder te blyven, en daer zy niemand in de gebuerte barmhartig genoeg kende om de ongelukkige te helpen, was zy zoo stout geweest zich by Van den Bogaerde aen te melden, niet twyfelende of zy zou by zulke godvreezende lieden den noodigen bystand vinden.

Dit verhael met de noodige zieltreffende uitroepingen en aenmerkingen doorzaeid, om aen hetzelve een glimp van waerheid te geven, maekte den grootsten indruk op de ligtgeloovige en weinig kwaeddenkende gemoederen van Van den Bogaerde en zyne dochter. Gereedelyk stemde dus de vader er in toe het meisje met eene matroone van zulke stichtende godsvrucht

[p. 59]

als Lys, naer de woonst der zieke huismoeder te laten vertrekken. Slechts verzocht hy haer vriendelyk Roosje, indien het laet werd, by het weêrkeeren, te vergezellen. Hy was dan ook van zin haer ondanks zyn niet luisteryken staet het een en ander, wat de kranke meest zou noodig hebben, mede te geven. Gaerne beloofde hem zulks de koppelaerster. Zy nam zelfs die gelegenheid waer om met de grootste verontwaerdiging over de goddeloosheid en de ongebondenheid der tyden te spreken. Middelerwyl had Roosje zich tot het vertrek gereed gemaekt, en na de Loterbol nogmaels aen Van den Bogaerde had beloofd voor het huiskeeren zorg te dragen, stapten beide vrouwen uit het huis en verdwenen eenige oogenblikken later achter den hoek van de Pompstraet.

In deze straet, die, gelyk men weet, haren naem van den Sint Andriespomp, digt tegen de Steenbergstraet staende, heeft gekregen, werden gelyk in vele andere straten der stad, toen ter tyde een zeker aental groote ladders, gemeenlyk brandladders genaemd, onder een houten dakje bewaerd. Uit voorzorg had het Magistraet het aldus op verschillende punten geboden, om in geval van brand spoedig zulke werktuigen

[p. 60]

by de hand te kunnen hebben, en wie onzer heeft nog degene in de Pompstraet, tegens den hofmuer van het tegenwoordige gevangenhuis niet geplaetst geweten. Daer deze ladders op niet zeer hooge gemetselde stellingen lagen en het dakje ze nog al ruim overdekte, konden zich onder hetzelve een twintigtal persoonen, vooral des avonds, met gemak verschuilen. Deze omstandigheid was den juwelier Davion sedert lang reeds bewust en dientengevolge had hy zich, dien avond, na alvoren met de koppelaerster te zyn afgesproken, op de brandladders met zyne bravi verborgen. Na eenigen tyd met ongeduld te hebben gewacht, zag hy eindelyk Lys en haer slagtoffer van verre aenkomen. Met eenen gebood hy zyne mannen zich gereed te houden; want dat het oogenblik daer was, om van hunne behendigheid gaen proeven te geven.

Intusschen was Roosje met hare schelmsche begeleidster tot digt by dat eind der straet genaderd, waer de schakers gereed lagen. De Loterbol had van aen het inkomen der straet hare best gedaen, om het meisje zoo digt mogelyk daer te doen voorbygaen, en op het oogenblik dat beide vrouwen byna onder het dakje waren, sprongen zes, zeven roovers te gelyk op het

[p. 61]

vreesachtige Roosje aen. Om haer het gillen te beletten had een der bende haer een zakdoek in den mond gestoken, wyl de anderen na een vluggen blik in de Ryke Beukelaerstraet te hebben gaen werpen, zich vast gereed maekten om haer ondanks hare wanhopende verdediging op te nemen en naer de krocht der Loyisten te snellen. Reeds hadden zy eenige stappen gedaen en meenden den hoek van de Pompstraet omtekeeren, als eene nieuwe personaedje hen schielyk in den weg trad, en zoo wel door om hulp roepen, als door het meesterlyke gebruik dat hy van zyne wapens maekte, deed zien, dat hy hen niet ongestoord hunnen buit zou laten wegdragen.

[p. 62]

IV.

‘Wat is een verliefd mensch een zot mensch’ heeft zeker schryver gezegd, wiens naem my nu niet te binnen schiet: ‘Is het eene vrouw zy vergeet zich zelve; is het een man hy verliest zyne zielskracht, zyn denkvermogen, in een woord, hy wordt een dwaes.’

Indien zich ooit iemand te Antwerpen bevond, op wien dit gezegde met regt kon worden toegepast, is het gewis en zeker op Karel Wyns, een jongen tyd- en stadgenoot van Van den Bogaerde en zyne dochter. Deze was een aenzienlyk burgerszoon uit de Ridderstraet^(*), die

(*) Volgens de Kommissie zou deze straet dien naem dragen, om dat de Ridder Claude De Henin, aldaer verscheidene huizen bezat.

[p. 63]

by al de inwooners der Kerkstraet doorging, als hebbende op het hart van het lieve Roosje dien zachtgestemden indruk gemaekt, die gewoonlyk het lot van twee persoonen, hoewel niet altyd op de gelukkigste wyze voor hun geheel leven beslist.

Het zou echter zeer moeijelyk geweest zyn te zeggen op welke gegronde reden dit stoute vermoeden rustte. Karel Wyns kende Roosjes vader, slechts omdat hy met den gewezen koopman ledemaet was van het roemweerdig Broederschap van O.L. Vrouwe Lof. Wel is waer dat zy in hunne hoedanigheid van lichtdragers van gemeld Broederschop herhaelde malen in de gelegenheid waren geweest zich in processiën naest elkander te bevinden en zich onderlinge beleefdheden te bewyzen; doch de kennismaking had zich niet verder uitgestrekt, juist om de redenen, welke wy in het daereven aengehaelde gezegde eens schryvers hierboven hebben opgegeven. Hieruit kon dus de oorzaek van het vermoeden der geburen niet ontstaen zyn. Dan, er was nog iets, en wy bekennen gaerne dat dit iets misschien meerder grond tot gissingen kon geven. Zie hier waerin zulks bestond. Wanneer het gebeurde dat de eene of andere pro-

[p. 64]

cessie waerin zich Karel Wyns naer gewoonte nevens Van den Bogaerde bevond, voorby de Kerkstraet kwam, en dat het meisje na haer vader stilzwygend te hebben gegroet by geval het oog op zynen gebuer wierp, verspreidde zich eensklaps zulke buitengewoone roode kleur over hare wezenstrekken, dat zy er ondanks hare schielyk nedergeslagene oogen nog liever om wierd. Nog hadden de geburen dan ook bemerkt, dat in zulke gevallen de houding van Karel Wyns met die van Roosje wel een weinig overeenstemde, en dat hy by tyds zoo geheel buiten streek was, dat hy om zoo te zeggen niet meer wist hoe zyne flambeeuw te houden en meermael onwetend zyne kleederen en voeten gansch met wasch beplekte.

Hetgene nogtans de vermoedens der geburen meerder grond zou hebben kunnen byzetten, indien iemand hunner zich in de gelegenheid had bevonden het optemerken, was dat Karel Wyns meest alle avonden zoodra de duisterheid zyns dunkens alle opmerkzaemheid moest beginnen te beletten, zich bezig hield met de Kerkstraet verscheide malen over en weêr te bewandelen. Bevond zich de straet geheel ledig en dacht hy door geen sterveling gezien te zyn, dan waegde

[p. 65]

hy het zelfs weleens eenige oogenblikken voor het huis van Van den Bogaerde te blyven stilstaen en de deur en vensters, een tyd lang zeer aendachtig aentestaren. Dit duerde gewoonlyk zoo lang, tot dat hem van verre 't geluid der stappen van den eenen of anderen burger in zyne zonderlinge bespiegeling kwam stooren en naer het andere eind der straet deed voortwandelen. Soms gebeurde het nog wel dat hy die doenwyze niet genoeg in staet oordeelende, om hem voor het vermoeden der voorbygangers te bevryden, de Ridderstraet insloeg, om zoo, na langs de Beukelaer-en Pompstraten den teerling te hebben rondgewandeld, weêr in de belangwekkende Kerkstraet uittekomen. Wist het lieve Roosje iets van deze zonderling avondwandelingen? Ziedaer eene vraeg, die wy ons niet zullen verstouten bevestigend op te lossen. Althans is het zeker dat de jongeling by poozen veel vrolyker dan naer gewoonte van zyne wandelingen huiswaerts keerde; en opmerkenswaerdig is het dat zulks veelal gebeurde, wanneer hy bygeval door niemand in zyne betrachtingen op Roosjes wooning was gestoord geworden.

Den zelfden avond, dat Lys de Loterbol het verdichtsel der schielyk ziekgevallene buer-

[p. 66]

vrouw by den braven burger was komen verhalen, had Karel Wyns de Kerkstraet reeds viermael van het eene tot het andere eind doorkruist. Hare komst had hem zelfs tot zyne gewoone uitwyking doen zynen toevlugt nemen; en terwyl Lys den braven vader haer vertelsel wysmaekte, was de jongeling naer gewoonte de Lange Ridderstraet ingeslagen, om zoo langs de Beukelaerstraet weêr te keeren. Hy was reeds aen den hoek der Pompstraet gekomen, toen hy van verre de twee vrouwen gewaer werd. Op het oogenblik had hy in eene derzelven de dochter van Van den Bogaerde herkend. Hare afwezigheid van haers vaders huis en dit op zulk ongesteld uer moest hem natuerlyk verwonderen; doch men oordeele zyne verbaesdheid wen hy in de tweede vrouw de verfoeijelyke koppelaerster meende te erkennen. Zich achter den hoek verborgen houden, de twee vrouwen laten voorbygaen en daerna zoo digt mogelyk op de hielen volgen, ziedaer het voornemen, welk hy oogenbliklyk meende te moeten bewerkstelligen. Ten dien einde was hy reeds eenige stappen terug in de Arme Beukelaerstraet getreden, toen hem het gerucht door den aenval der bende van Davion veroorzaekt doet op zyne stappen keeren.

[p. 67]

Zyn rapier trekken en zich, ondanks het getal der boeven, onder een herhaeld om hulp roepen in hunnen midden storten was hem het werk eens oogenbliks. Door dezen schielyken aenval verascht, blyven de schakers eenen oogenblik besluitloos stil. Spoedig echter hervatten zy moed; en wyl een deel den edelmoedigen jongeling bezig houdt, willen de overigen, door Davion geleid, met hunnen last langs de Beukelaerstraet weg. Doch Karel die hun voornemen merkt laet zyne tegenstanders en loopt zich op den weg der andere plaetsen; en nu hernam de ongelyke worsteling met meerder hevigheid. Maer ofschoon de jonge Wyns door de gedachte van voor zyns liefstes behoud te stryden aengemoedigd, met de grootste dapperheid de schurken te keer ging, had hy ongetwyfeld al ras onder hunne slagen moeten bezwyken, ware niet de hoop van zich al spoedig door eenige der geburen geholpen te zien zyne krachten komen verdubbelen.

Middelerwyl hadden het gekletter der wapens en het geschreeuw des jeugdigen stryders de aendacht van verscheidene burgers gaende gemaekt. Hoewel eene zulkdanige worsteling toen geene nieuwigheid was en dat zelfs het grootste deel

[p. 68]

der bewooners van de straet, waerin zy plaets greep, het ten minsten zeer onnoodig achteden er zich op eene welkdanige wyze mede te bemoeijen, hadden nogtans eenige min vreesachtige buren hunne wooningen geopend, om te zien wat er eigenlyk gaende was. Op den hoek der Pomp- en Beukelaerstraet bestond reeds in dien tyde eene kroeg, die waerschynlyk om hare nabyheid van de kerk, den naem van het Sakristy droeg. Eenige plakkers, die by geval aldaer tot na het kleppen der bedeklok en ondanks al de vermaningen van den hospes waren blyven zitten, kwamen mede op het gerucht naer de straet geloopen. By het zien van het ongelyke gevecht, was het onmogelyk aen een hunner koel te blyven. Fluks trok elk het hem op zyde hangend wapen en haestte zich de dappere poogingen des jongelings te ondersteunen. Deze schielyke hulp deed de worsteling eene geheel andere wending nemen. Karel die zich tot hier toe vergenoegd had met de slagen der Italjanen afteweren, begon hen, derwyze gesterkt, op zyne beurt tot verdediging te dwingen; wyl de roovers, voor de slegte uitkomst hunner onderneming beducht, op den aftogt begonnen te denken, zonder zich verder om het volbrengen van

[p. 69]

den hun opgelegden last te bekreunen. Slechts Davion alleen bleef nog aen het doel zyner laffe onderneming denken en poogde, wyl zich de anderen met het verdedigen der straet bezig hielden, met Roosje te ontsnappen. Doch Karel, die hem uit het oog niet verloor, zyn voornemen bemerkende, wende zich door de anderen heen tot den juwelier, en dwong hem tot eene geheel andere bezigheid. Vloekend liet de lafaerd het meisje los, greep naer een pistool dat hy tusschen den gordel droeg en dreigde er den jongeling mede te treffen; doch op hetzelfde oogenblik deed deze hem door een rapiersteek in de borst zieltogend ter aerde vallen. Door den val ging het pistool los en wekte de aendagt van verscheidene nachtwakers, die reeds op dit uer de naburige straten doorkruisten. Op het zien van de nederlaeg van hun opperhoofd oordeelden de schakers het onnoodig nog langer tegenstand te bieden en op een teeken gegeven door eenen van hen gingen zy allen op de vlugt, en het gelukte hun ondanks al de poogingen der nachtwakers te ontsnappen.

Door eenigen zyner zoo tydig toegeschoten helpers vergezeld, haestte zich Karel het bewustelooze Roosje zoo spoedig mogelyk aen de

[p. 70]

nieuwsgierigheid der nu voor goed toegesnelde menigte te ontrukken en naer hare wooning te dragen. Na Van den Bogaerde van heel het gebeurde te hebben onderrigt, begon men op middelen te denken om de bestokers van dien schandelyken aenslag te ontdekken. Daer niemand der ooggetuigen den juweelier kende, scheen deszelfs lyk ten minsten voor alsdan niet veel de nasporingen ten dien einde te kunnen vergemakkelyken. Dan, nu begon men eensklaps aen de zoo schielyk verdwenen koppelaerster te denken en, door Karel geleid, begaven zich de nachtwakers naer den Blyden Hoek. Niet lang duerde het nu of men had de wooning van de Loterbol en haer zelve aengetroffen. Op hare weigering van wegens de zieke buervrouw en haer gedrag by den aenval de noodige uitleggingen te geven, werd zy nog denzelfden avond naer de gevangenis gebragt; daer men niet twyfelde of de bekendmakingen, welke men haer zou afperssen, moesten een nieuw licht over geheel deze zaek verspreiden.

[p. 71]

V.

Jakob Van Herbays, dus hiet de Magistraet, welke zich ten dien tyde in zyne hoedanigheid van Markgraef van het land van Ryen en Schoutet van Antwerpen, met het achtervolgen en aenhouden der kwaeddoenders voornamentlyk gelaste, was een edel en rechtschapen man, die de pligten zyner waerdigheid met al de zorg uitoeffende, welke die onrustvolle tyden maer al te veel vorderden. Zyn yver in het onderzoeken der zaek van Lys Loterbol werd nog door de groote strengheid aengewakkerd, waermede verscheidene ordonnanciën de vrouwenschakers sedert onheugelyke tyden bedreigden. Om van deze strengheid slechts een voorbeeld te geven

[p. 72]

zal het genoeg zyn eene ordonnantie aentehalen door Jan, Hertog van Braband der keurë van Antwerpen in 1292 gegeven. Zy luidde aldus: ‘Die vrowe ogte joncfrowe met cragte name, ende ment ter waerheiden vonde, hine mogte nimbermeer tlant ghecrighen, ende hi hadde dliif verloren ende 't guet verbant jeghen den here. Waere dat sake dat wiif ogte man daertoe holpe ogte riede dat vrowe ofte juncfrowe met cragte genomen worde ende men dat ter waerheiden vonde, hi hadde verbant dliif ende guet jeghen den here.’

Dientengevolge haeste de Schoutet zich des anderdaegs, na het voorval te hebben vernomen, zelf de koppelaerster in de gevangenis te gaen bezoeken, om te beproeven of hy eerst vooral door haer met goedheid te behandelen en te ondervragen niet achter het geheim kon geraken. Weldra echter werd hy gewaer dat hy met eene der looste feeksen te doen had, die hy gedurende zyn Schoutetschap had kunnen ontmoeten; en daer zy nu hardnekkig hare deelneming in den aenslag bleef loochenen en beweerde niet alleen geenen enkelen der schakers maer zelfs het lyk van Davion niet te herkennen, deed de strenge Magistraet haer oogenbliklyk

[p. 73]

ter vierschare brengen, om te zien of welligt het plegtigere en grootschere voorkomen dezer regtbank niet meerder indruk op haer zoude maken. Daer zy echter in haer hardnekkig stilzwygen bleef volharden, besloot men haer op de pynbank te beproeven. Hier bekende zy eindelyk alles. Zy beleed niet alleen openlyk het deel welk zy in de schaking had willen nemen, maer ontdekte zelfs den regteren het goddeloos gedrag der aenhangers van den hervormer Schaliedekker, noemde hun het meestendeel dier aenhangers, wees de plaets aen waer zy zich gewoonlyk vergaderden om hunne godetergende byeenkomsten te houden. Zy stelde zelfs voor, op hope van door hare verraderyen hare misdaed te verzachten, de heeren denzelfden avond nog in staet te stellen van heel de vergaderde klik aentehouden.

In de Beukelaerstraet, niet verre van de plaets zelve waer de straetschenders de dochter van Van den Bogaerde hadden aengevallen, bevindt zich nog op onze dagen een gang, aen denwelken over vele eeuwen, om reden, welke wy met spyt moeten bekennen niet tot onze kennisse te zyn gekomen, de naem van Moorkensgang werd gegeven. Hier was het dat Lys de geregtsdiena-

[p. 74]

ren, haer door den Schoutet medegegeven, henen geleidde. Zy vonden er inderdaed meest alle de Loyisten en hun waerdig hoofd met hen vergaderd. De vermetelheid dezer booswigten was ongelooflyk. Niet alleen beweerden zy zich van geene buitensporigheden te hebben pligtig gemaekt, maer zelfs loochenden zy iets hoegenaemd van de pooging van schaking, den vorigen avond begaen, te weten. De getuigenis van de Loterbol echter deed hun spoedig van doenwyze veranderen: om genade smeekende bekenden de booswichten al het hun te lastgelegde, en gedroegen zich in het vervolg zoo laf, als zy in den beginne stout waren geweest.

Het zal wel niet noodig zyn te zeggen, dat, na zulk een belangryken dienst, als dien, welken Karel Wyns aen Roosje had bewezen, de kennismaking voor goed en op eenen vry gemeenzamen voet werd gemaekt. Er ging nu geen dag meer voorby of de brave jongeling kwam ten minsten één mael 's meisjes vader bezoeken. Ook oordeelde hy het volstrekt onnoodig nog langer des avonds naer gewoonte de Kerk-straet te bewandelen. De geburen bemerkten ook niet zonder elkander loosjes toetewenken, ter gelegenheid van eene processie, die eenige dagen

[p. 75]

na het gebeurde uitging, dat Roosje nog wel bloosde als Karel voorby heur wooning trad, maer dat zy, noch de jonker er niet half zoo bedremmeld meer uitzagen. Geen wonder dus zoo het niemand verbaesde wanneer de eerw. heer Pastor der Sint Andrieskerk eindelyk op een Zondag morgend, onmiddelyk voor het parochie Sermoen van boven den stoel der waerheid, de aenstaende vereeniging van Carolus Josephus Wyns met Rosa Catharina Van den Bogaerde dochter Salvatoris afkondigde. Voegen wy hierby, dat veertien dagen daerna de bruiloft op de luisterrykste wyze werd gevierd in eene toen onlangs nieuw opgebouwde herberg, buiten de Kipperpoort tusschen Sinte-Willebrords en het Laer gelegen, welke aen eene moeije van de familje Wyns toebehoorde, en later onder den naem van het Kattenhof wyd en zyd is vermaerd geworden. Na het voltrekken van hun huwelyk namen de beide gelieven hunnen intrek in het huis van vader Van den Bogaerde, alwaer zy nog lange jaren in voorspoed leefden, vele brave kinderen wonnen en eindelyk van allen die hen kenden beweend, zaliglyk in den heer ontsliepen. De brave vader was hen reeds lang voorgegaen. Eenige jaren voor zyne dood had

[p. 76]

hy het genoegen gehad zich door den wensch van al de broeders en zusters van het Broederschap van O.-L.-Vrouwe lof, tot hoofd te zien verkiezen; en in deze hoedanigheid bragt hy tot aen zyn afsterven het zyne by, om den luister van dit roemweerdig Geestelyk Genootschap niet alleen staende te houden, maer ook geduriglyk te vermeerderen.

Wat den Schaliedekker Loy, zyne aenhangers en de Loterbol betreft, zy werden, zoo als men het in de kronyken zien kan, op 25 october van den jare 1544 buiten de Sint-Jorispoort levendig verbrand. Verscheide dier rampzaligen hadden nog het geluk, eenige stonden voor hunnen dood, hunne dwalingen te herkennen en in den schoot der roomsch katholyke Kerk terug te keeren. De voornaemste hoofden echter dier schandelyke sekte stierven in hun wangeloof hardnekkig volhardende. De plaets waer zy de welverdiende straf hunner gruwelen ondergingen werd later tot Galgenveld aengelegd, maer sedert het afschaffen van het hangen is dezelve in eene ruime en aengename Warande herschapen geworden.