Dagboekfragmenten 1940-1945

Predikantsvrouw, 66 jaar - Rotterdam
27 April 1943

- Vandaag ging ik van uit Rotterdam naar den Haag. Vader ging allerlei bezoeken maken; ik wou me maar bij tante Josien bepalen, omdat ik van vele bezoeken te moe word. Ik hoopte met tante te bepraten, wat ze nu doen moest, nu alle Joden zich moesten melden. Ik wist, dat ze dat niet van plan was te doen; maar wat dan wel. Maar zie, toen ik in haar huis kwam, waar Dora me open deed, was er geen tante Josien meer. Ze was gevlucht naar Breda, naar Jaap Molenijzer de ouders van Wout en Anneke, die je je misschien nog herinnert. Ik vatte toen het plan op naar Breda te gaan om af te spreken, dat tante ook een tijdje bij ons kwam, om daarmee Jaap en Loek wat te ontlasten van deze druk - want tante is een ontzettende druk op je - en ook, omdat het me voor tante veiliger leek, als ze telkens een ander adres had. Maar toen kwam ineens Anneke uit Breda binnen, met de boodschap, of Dora tante wou halen, want ze kon het niet uithouden en wou zich liever melden om naar Vught te gaan. Het bleek, dat Jaap-Loek tante alleen wilden hebben als logée, in dien zin dat ze gewoon als schoonzuster bij hen was en niet als ondergedoken Joodsche. Nu, dat is onzin! Als je een Jood herbergt, dan ben je strafbaar, of het je schoonzuster is of niet. Ze wilden niets geheimzinnigs; tante moest gewoon met Loek uitgaan. Het gevolg was, dat tante Josien, die toch al over haar zenuwen heen was, nu in zoo'n groeiende angst verkeerde, dat ze ontdekt zou worden en dan Jaap en Loek in haar ongeluk zou meeslepen, dat ze het besluit nam naar Vught te gaan. Anneke kwam voor haar ouders op; ze zei, dat die deze toestand niet aankonden; dat het met tante geen leven was zoo. Dat begrijp ik

[p. 263]

best; tante zuigt je als 't ware uit; je wordt doodmoe van haar. 't Is niet te harden. En zoo is dit het droevige einde van al haar angsten en al haar slapelooze nachten.

28 April

- Hoewel het tante Bep's verjaardag was, is toch vader vanmorgen naar den Haag gegaan om enkele dingen voor tante Josien te regelen. Als die zich nu ging melden, was ze bijna een week te laat en daar staat straf op: de mogelijkheid ineens naar Polen gezonden te worden. Ook had ze al haar sterren verbrand en zonder ster kon ze daar niet verschijnen. Dora heeft een ster voor haar opgediept; vader bepleitte de zaak bij de Joodsche raad, waarvan vader één der leidende personen al meermalen heeft gesproken en die heeft het geval bepleit bij de Duitschers. Het slot was, dat tante zonder straf nu naar Westerbork zou kunnen gaan. Maar in afwachting van een nieuw transport moest ze zich nu eerst melden op de Paviljoensgracht in den Haag, waar nog meerdere lotgenoten gehuisvest zijn.

29 April

- En dat is nu gebeurd. Dora heeft haar weggebracht. Vader heeft uit Breda tantes bagage nog gehaald en nu zit ze daar. Ik ga haar morgen opzoeken om afscheid te nemen.

Vandaag weer een nieuwe order. Alle beroepsmilitairen beneden de rang van officier moeten zich melden om naar Duitschl. te worden vervoerd als krijgsgevangenen. Groote opschudding! Onrust in alle gezinnen. Zoo langzaam aan worden alle weerbare mannen hier weggehaald. Wie zich niet aanmeldt is wel gedwongen onder te duiken. En dat gaat haast niet meer. Alle huizen zijn al zoo vol, ook door die evacuatie op groote schaal.

30 April

- Juliaantjes verjaardag. Dat doet me denken aan een leuk verhaal, dat Wil ons deed. In de kookschool, waar ze les geeft, hadden de leerlingen op het werkkleeding heel vaak als broche een margrietje. En laat er nu in de school een order opgehanden worden door van Dam, de secr.-generaal van onderwijs, dat het verboden is zoo'n broche te dragen, ‘aangezien er een prinses van die naam geboren is’. Dus nu maakt hij min of meer officieel bekend, dat Margriet geboren is. De meisjes hadden natuurlijk de grootste pret. ‘Weet je het al, er is een prinses geboren en ze heet Margriet’.

Overigens was dit een zeer bewogen dag. Ik zocht Josien op en

[p. 264]

trof haar in dat armoedige, verwaarloosde gebouw aan, zittende op een houten stoel aan een planken tafel op schragen, te midden van spelende kinderen, die op een oude piano beukten, en mannen en vrouwen, die om de tafel hingen. Josien was bezig van een laken een overtrek te maken op haar stroomatras. Ze sliep in een zaaltje in tweeën gescheiden door een schot, waar alle bedden naast elkaar staan. Aan het schot, op een spijker, hingen wat kleeren van haar. Op een plankje wat toiletgoed. Alles armoedig en ellendig. En daar verblijft zij nu, met haar 63 jaren, zonder eenig comfort en gescheiden van allen, die haar lief zijn. De menschen waren wel allemaal aardig met elkaar en de politieagenten, die daar wacht houden, waren zeer geschikt en allerliefst tegen de kinderen. Ook op het eten wordt wel zorg besteed, al is het wel zeer eenvoudig. Ik bleef den heelen morgen bij haar, tot 1 uur, etenstijd en at bij haar mijn brood op. Even vóór 2 uur kwam een man, jood met een ster, binnen en vertelde, dat er overal staking was vanwege de aanmelding van de beroepsmilitairen. De waterleiding zou staken, de landsdrukkerij, en nog veel meer. Heel den Haag zou in rep en roer zijn. Ook zou Tunis al gevallen zijn. Enfin, ik moest weg omdat het etensuur was en nam van Josien afscheid, wat me erg ontroerde. Ik vond het zóó droevig haar hier achter te laten, al moet ik zeggen dat ze zich goed hield. Ze was kalm; nu haar lot beslist was, was ze vrij van angst in elk geval en dat is al heel wat. Maar triest blijft het en 't ging me erg aan 't hart haar hier nu vaarwel te zeggen. Zien we elkaar ooit terug? Wie zal het zeggen. Ik ging heen en kwam op straat. Van rep en roer zag ik niets; de trams reden. Wel zag ik aan de Luthersche Burgwal een troepje stakers, ik meen voor van Gent en Loos. Verder zag ik niets, maar vond het toch raadzaam nu maar regelrecht naar Rotterdam te gaan om geen risico's te loopen. In Rotterdam aangekomen zag ik ook niets onrustbarends. Wel bemerkten we dat de waterleiding niet meer voldoende werkte, maar eenige uren later was die weer normaal. De verklaring voor die te geringe druk was heel eenvoudig: iedereen heeft bad, kommen en kannen en ketels gevuld op het gerucht van staking. Daar kon de waterleiding niet tegen op.