Medea

[p. 7]

II. Handelingsverloop

Het verhaal van Jason en Medea hoort tot de bekendste geschiedenissen uit de klassieke mythologie en heeft in literatuur, schilderkunst en muziek een enorm ‘Nachleben’ gekend. In zijn treurspel beperkt Six zich tot de schokkende gebeurtenissen die zich in het Griekse Corinthe voordoen, wanneer namelijk de door haat verteerde Medea zich op haar ontrouwe echtgenoot Jason wreekt. Niet alleen brengt zij diens nieuwe bruid en haar vader om het leven, ook doodt Medea het dochtertje dat Jason bij haar verwekt had. Harder had ze haar voormalige levenspartner niet kunnen treffen, want hij hield zielsveel van hun gezamenlijke kind. Er is het nodige aan voorafgegaan voordat Medea tot haar gruwelijke, haast onmenselijke wraakpleging komt. Het was allemaal in Colchis begonnen, een landstreek aan de oostkust van de Zwarte Zee, waar Medea als dochter van koning Aeëtes het licht zag.

Op zekere dag meldde zich aan diens hof de Griekse koningszoon Jason, die in opdracht van zijn oom Pelias gekomen was om het gulden vlies, een mysterieuze gouden ramsvacht, te bemachtigen. Dit kleinood moest Jason mee terugnemen naar Griekenland, dan zou Pelias ten gunste van hem afstand doen van de heerschappij over Iolcus, een landstreek in Thessalië, waarvan hij zich wederrechtelijk meester gemaakt had. Omdat het van meet af aan duidelijk was dat Jason op zijn tocht naar Colchis voor grote problemen zou komen te staan, had hij zich van de hulp verzekerd van een groot aantal helden, de Argonauten, zo genoemd naar hun schip de Argo. Onder aanvoering van Jason begaven zij zich op weg en inderdaad wachtten hun de nodige beproevingen, voordat zij het rijk van koning Aeëtes bereikten.

De laatste weigert, zoals te verwachten viel, zomaar afstand te doen van het gulden vlies. Hij belooft echter met de wens van Jason in te stemmen, wanneer deze een tweetal - ogenschijnlijk onmogelijke - opdrachten vervult. Het zou er slecht voor de jonge Griek uitgezien hebben, wanneer Medea, die zich de zwarte kunst heeft eigen gemaakt, geen liefde voor hem opgevat zou hebben. Op voorwaarde dat hij haar zal huwen, helpt zij hem eerst tegen twee bronzen stieren, die vuur ademen, en daarna bezorgt ze hem de overwinning in de strijd tegen een waar leger van reuzen. Wanneer haar vader Aeëtes ondanks Jasons successen weigert zijn belofte gestand te doen, tovert Medea de draak die het gulden vlies bewaakt in slaap. Daardoor kan Jason zonder verdere gevaren de hand leggen op het voorwerp dat de aanleiding vormde voor zijn lange tocht. Hij scheept zich nu in en vlucht weg van Colchis, samen met Medea, die onderweg haar broer Apsyrtus doodt en diens ledematen één voor één in het water werpt. Op die manier worden de soldaten van Aeëtes, die de achtervolging meteen ingezet hebben, opgehouden en zodoende slagen Jason en Medea erin veilig naar Griekenland te ontkomen.

Aldaar ontmoeten zij als eerste Jasons vader, Aeson, die dankzij Medea's bovennatuurlijke macht een heuse verjongingskuur ondergaat. Hij wordt gekookt in een ketel met toverkruiden en komt daar als herboren uit tevoorschijn. Vervolgens trekken Jason en Medea naar Iolcus en geven het gulden vlies aan Pelias, die er desondanks niet over denkt zijn troon op te geven. Nu neemt Medea het heft in handen en maakt de dochters van Pelias wijs, dat ook zij hun vader de eeuwige jeugd kunnen bezorgen. Wanneer de meisjes evenwel hun nietsvermoedende vader net als Aeson in kokend water onderdompelen, zorgt de tovenares uit Colchis ervoor dat deze jammerlijk omkomt. Acastus, de zoon van Pelias, richt hierop zijn pijlen op Jason en Medea en wil het tweetal ter verantwoording roepen voor de wrede dood van zijn vader. Zij verlaten Iolcus echter net op tijd en zetten koers naar Corinthe.

[p. 8]

Aangekomen in deze stad nemen de gebeurtenissen voor Medea, die inmiddels met Jason getrouwd is, een ongelukkige wending. Creüsa namelijk, de dochter van de Corinthische koning Creon, ontvlamt in een dermate onbeheerste liefde voor Jason, dat ze eraan dreigt te bezwijken. Hij nu besluit de schatrijke prinses als zijn tweede vrouw te aanvaarden, niet in de laatste plaats omdat de machtige vorst van het roemruchte Corinthe de nodige druk op hem uitoefent. Jason verstoot Medea en zij krijgt het bevel de stadstaat binnen vierentwintig uur te verlaten. Het opportunisme en de ontrouw van haar echtgenoot kan Medea evenwel niet verkroppen. Had zij haar toverkunsten tot dusverre in dienst van Jason aangewend, nu gebruikt zij ze tegen hem. Zij stuurt Creüsa een betoverd gewaad, waardoor deze samen met haar vader vol smart verbrandt. Vlak voor haar vertrek naar Athene, waar zij toevlucht zal vinden bij koning Aegeus, gooit Medea bovendien de beide kinderen die ze Jason geschonken had vanuit haar drakenwagen op de grond te pletter. De vertwijfelde vader blijft alleen in Corinthe achter en treurt over de dood van zijn onschuldige nakomelingen.

1. Samenvatting van de inhoud

Al deze gegevens vindt men in het drama van Six terug, al dient gezegd dat de dichter de feiten een tot op zekere hoogte persoonlijke inkleuring geeft. Om dat te laten zien, is het nodig eerst kort het handelingsverloop samen te vatten. Het drama, dat als gezegd alleen de ontwikkelingen in Corinthe dramatiseert, vangt aan met de onverwachte komst van Hercules in stad. Hij was aanvankelijk een van de deelnemers aan de Argonautentocht, maar zag zich door ongelukkige omstandigheden reeds in een vroeg stadium door zijn medestrijders achtergelaten in Mysië, een landstreek in Klein-Azië. Jason nu informeert zijn vriend over het verdere verloop van de expeditie. Hij verhaalt over de gebeurtenissen in Colchis, vertelt wat er in Iolcus allemaal is voorgevallen en brengt de onverwachte gast tenslotte op de hoogte van het voorgenomen huwelijk met Creüsa, dat nog op diezelfde dag voltrokken zal worden. Op het verzoek aan de trouwplechtigheid deel te nemen antwoordt Hercules negatief, want hij wil zo snel mogelijk verder trekken om nieuwe avonturen te zoeken.

Het tweede toneel biedt een eerste confrontatie tussen Jason en Medea, die kort daarvoor gehoord heeft dat Jason haar voor Creüsa zal verlaten. Zij reageert vol ongeloof en probeert Jason op andere gedachten te brengen. Deze houdt echter voet bij stuk en breekt het gesprek met zijn dan nog echtgenote abrupt en zonder enige consideratie voor haar ontsteltenis af. In de twee laatste tonelen staan de gevoelens centraal die Jasons ontrouw bij Medea oproepen. Eerst brengt zij in een lange monoloog haar verdriet onder woorden en uit ze haar woede over het feit dat juist degene die zij in het verleden zo veelvuldig heeft bijgestaan, haar liefde verraadt. Vervolgens treden Enioche en Euippe, respectievelijk de voedstermoeder en de dienares van Medea, ten tonele en becommentariëren de recente ontwikkelingen. Zij karakteriseren de titelheldin als iemand die zich onmogelijk over het haar aangedane onrecht heen kan zetten. Zij blijkt haar hartstochten nauwelijks nog onder bedwang te hebben en is in hoge mate ontvankelijk voor angstvisioenen die weinig goeds te voorspellen hebben. De rei sluit het eerste bedrijf af met enkele gedachten over de wisselvalligheid van het bestaan en stelt dat vooral de machtigen der aarde aan de nukken van de fortuin ten prooi vallen.

Aan het begin van het tweede bedrijf treden Jason en Creüsa ten tonele en bekennen elkaar hun liefde, waarvoor - zo betuigen beiden - al het andere moet wijken. Daarna ontbrandt

[p. 9]

een fel twistgesprek tussen Creon en Medea. De eerste treedt de verstoten prinses ronduit vijandig tegemoet en herhaalt zijn eerder gedane bevel dat zij Corinthe zo spoedig mogelijk dient verlaten. Bovendien gebiedt hij haar nu ook Eriope, het dochtertje dat Jason bij haar verwekt had, definitief aan de zorgen van de vader toe te vertrouwen. Hoezeer Medea ook bidt en smeekt, Creon blijft onvermurwbaar. Het enige dat ze weet te bereiken is vierentwintig uur respijt, zodat ze voor haar vertrek tenminste nog enige tijd met het meisje kan doorbrengen. Na het vertrek van Creon komt plotseling Euippe aangesneld. Haar optreden versterkt nog de atmosfeer van dreigend onheil, want ze bericht over bange hallucinaties die zij had op het moment dat haar meesteres zich met Creon onderhield. Medea laat zich niet van haar stuk brengen door de verhalen over krassende raven, door elkaar bewegende meubelstukken en een angstaanjagende geest in een onwerkelijk, half-duister licht. Integendeel de woorden van Euippe vormen voor haar aanleiding om opnieuw lucht te geven aan haar verdriet en allengs groeiende vertwijfeling. De rei komt hierop met een aansporing vertrouwen te hebben in God en vooral niet teveel betekenis te schenken aan spookverschijningen en zinsbegoochelingen.

Tussen het tweede en het derde bedrijf vindt het huwelijk van Jason en Creüsa plaats. Als eerste komen nu beide kersverse echtelieden op, die ten overstaan van elkaar en in aanwezigheid van Creon opnieuw hun liefde verwoorden. Dit moment van pril geluk wordt bruut verstoord door de komst van een bode. Hij bericht dat Acastus met een oorlogsvloot het land is binnengevallen om Jason en Medea, die Creon in een eerder stadium geweigerd had aan hem uit te leveren, in handen te krijgen. De bode schildert omstandig hoe reeds bij landing van de vijandige troepen op het strand heftige gevechten uitgebroken waren. Uiteindelijk zagen de manschappen van Creon zich zelfs genoodzaakt zich in een nabij gelegen havenstad terug te trekken. Hun aftocht werd door het heldhaftige optreden van Hercules gedekt, die zich kort daarop bij zijn beschermelingen voegde om de strijd tegen de soldaten van Acastus, die nu de stad bestoken, voort te zetten. Creon belooft al het mogelijke te doen om de belegerde stad te ontzetten. De rei zorgt voor een voorlopig rustpunt in de handeling met een korte bespiegeling over de gevaren van de zeevaart, die vaak niets anders dient dan het vergaren van grote rijkdommen of het mogelijk maken van oorlogsexpedities. Hieraan wordt de gedachte verbonden dat het in het bijzonder ook voor de gebieders van grote koninkrijken van het hoogste belang is een wal op te werpen tegen de hartstochten, omdat ze frequent tot moreel discutabel gedrag aanzetten.

In het vierde bedrijf komen de ontwikkelingen in een stroomversnelling terecht. Voor de tweede maal onderhouden zich Medea en Jason in een direct gesprek, waarbij de laatste er bij zijn vroegere geliefde op aandringt toch vooral snel af te reizen nu Acastus zo hardnekkig vergelding zoekt voor de dood van zijn vader. Jason laat Medea alleen met de belofte dat hij een schip voor haar in orde zal laten brengen, zodat niets haar vertrek langer in de weg hoeft te staan. Nu zij alles verloren ziet en zich realiseert dat Jason nimmer op zijn schreden terug zal keren, neemt wraakzucht, zo wordt duidelijk in een lange alleenspraak, Medea volledig in bezit. Zij geeft Enioche opdracht haar dochtertje bij haar te brengen en vraagt Euippe een koffertje met geborduurde handschoenen uit haar slaapkamer te halen. Medea wil dat Eriope deze handschoenen, zo beweert ze tenminste aanvankelijk, als een zoenoffer aan Creüsa brengt. Wanneer het meisje echter vertrokken is, legt ze ten overstaan van Enioche en Euippe haar ware bedoelingen bloot. De handschoenen zijn bestrooid met een onzichtbaar vergif en moeten Jasons bruid en haar vader de dood brengen. Dat Medea's boze plan de gewenste uitwerking heeft, blijkt in het laatste toneel van het vierde bedrijf. Een door razernij bevangen Creüsa treedt ten tonele. Zij

[p. 10]

heeft het gif reeds ingeademd en is als een waanzinnige op zoek naar Jason, terwijl het zelfs niet meer tot haar door lijkt te dringen dat haar vader inmiddels gestorven is. Hierop waarschuwt de rei tegen onmatige, door wellust beheerste liefdesverlangens en stelt zich op het standpunt, dat de mens het meest gebaat is bij een op de rede gestoelde huwelijkse trouw.

Het vijfde bedrijf opent met Medea, die vanaf het balkon voor haar vertrekken ziet hoe haar gehate rivale door de giftige dampen het leven laat. Nu komt Jason aangerend. Hij ziet het dode lichaam van Creüsa en wil Medea vanzelfsprekend de rekening presenteren. Maar de gelegenheid daartoe wordt hem niet geboden, want hoog boven hem richt Medea het woord tot hem, op een toon die er geen twijfel over laat bestaan dat ze alleen nog maar door de gedachte wraak te nemen beheerst wordt. Direct dreigt ze Eriope te vermoorden om op die manier de ultieme genoegdoening te ervaren voor de ontrouw van Jason. Deze stelt daarop alles in het werk om haar op andere gedachten te brengen, maar Medea laat hem schijnbaar slechts spreken om deste langer van haar onmenselijke strafoefening te genieten. Dan gooit ze het kind dood. Jason raakt hierop buiten zinnen en geeft zijn persoonlijke dienaar bevel Medea koste wat kost gevangen te nemen. Deze komt even later echter terug met het bericht dat de koningsdochter uit Colchis zich van het leven beroofd heeft, zodat Jason haar nooit meer ter verantwoording zal kunnen roepen. Van alles en iedereen verlaten spreekt dan de voor zijn overspel wreed gestrafte titelheld in de slotwoorden van het drama zijn treurnis en angst voor de nabije toekomst uit.

2. De conceptie van Six

Jan Six heeft in zijn treurspel enkele opmerkelijke wijzigingen aangebracht ten opzichte van het mythologische verhaal. Dat erkent hij ook zelf in de voorrede bijMedea, waar hij zich beroept op het beginsel van de dichterlijke vrijheid. Die staat hem toe, zoals bijvoorbeeld ook de schilder, een klassieke stof tot op zeker hoogte naar eigen goeddunken uit te werken. Six zegt dat hij zich in dat verband heeft laten leiden door twee criteria: alleen het ‘waarschijnelijkste’ (r. 12) en het ‘gevoeghelijkste’ (r. 13) heeft hij uit de oude mythe willen overnemen. Met deze begrippen wordt gerefereerd aan twee sleutelconcepties uit de op de aristotelische poëtica gebaseerde theorievorming, die als zodanig in hoofdstuk IV van deze inleiding nog uitgebreid aan de orde zal komen.

Voor zeventiende-eeuwse toneeldichters impliceert de eis van de waarschijnlijkheid ofvraisemblance dat men slechts psychologisch geloofwaardige karakters ten tonele dient te voeren en dat voorvallen, waarvan iedereen weet dat ze zich in de werkelijkheid eigenlijk niet voordoen, zoveel mogelijk gemeden moeten worden. De gevoeglijkheid of bienséance manifesteert zich op twee terreinen. Enerzijds schrijft de bienséance interne voor dat alles wat een personage zegt of doet in overeenstemming moet zijn met de tijd en het land waarin de toneelhandeling zich zou voltrekken. Anderzijds wil de bienséance externe dat een toneeldichter niets op de planken brengt, wat indruist tegen de normen van het fatsoen en de goede smaak, zoals men die bij het publiek mag veronderstellen.

Het blijkt nu dat Six het relaas van Jason en Medea in het bijzonder tegen de achtergrond van het waarschijnlijke heeft doorgelicht. Dat heeft nogal wat consequenties gehad, met name ook voor het karakter van de titelheldin. Six geeft in de voorrede (r. 14-16) te kennen dat de klassieke Medea-figuur op hem een weinig geloofwaardige indruk gemaakt heeft, ‘want het niet wel bestaan konde, dat Medea een openbare Toveres zowde geweest zijn, en door de lucht voor

[p. 11]

ieders ogen gevlogen hebben.’ Het eerste wat de Amsterdamse dichter dus gedaan heeft, is het uit de weg gaan van iedere suggestie dat de titelheldin over bovennatuurlijke krachten zou beschikken.

Dat laat zich bijvoorbeeld vaststellen bij de list die zij aanwendt om haar opponente uit de weg te ruimen. Niet langer krijgt Creüsa een betoverd gewaad dat zogenaamd precies op het juiste moment uit zichzelf ontbrandt en haar samen met haar vader in een zee van vlammen doodt. In de voorstelling van Six is er slechts sprake van een paar handschoenen dat met een gevaarlijk poeder van plantaardige herkomst is bestreken. Op die manier wisselen Creon en zijn dochter, die dit poeder ongelukkigerwijze inhaleren, het tijdelijke met het eeuwige zonder dat daar duivelskunsten aan te pas komen. Six laat er in deze samenhang geen twijfel over bestaan dat Medea teruggrijpt op haar kennis van de plantenwereld (zie v. 1000-1012). Van haar moeder heeft ze namelijk geleerd hoe ze uit bepaalde planten die hoog in de bergen van Colchis groeien, een uiterst werkzaam en tegelijkertijd onzichtbaar gif kan bereiden.

Ook de door de lucht voorgetrokken drakenwagen, die Medea in de klassieke mythologie als symbool van haar tovenarij bezit, is haar door Six afgenomen. Zo komt het dat Eriope - het zijn denkelijk pragmatische, toneeltechnische gronden geweest die de zeventiende-eeuwse toneeldichter ertoe bewogen hebben Jason en Medea geen twee, maar slechts één nakomeling toe te dichten - in het vijfde bedrijf vanaf een balkon te pletter gegooid wordt. Evenzo vermijdt Six iedere gedachte dat Medea zich van zwarte magie zou bedienen, wanneer in het drama de gebeurtenissen die aan de ontwikkelingen in Corinthe voorafgaan, beschreven worden. Naar de mythologische voorstelling maakt zij bijvoorbeeld van haar duistere macht gebruik, wanneer ze achtereenvolgens Aeson verjongt en Pelias om het leven brengt. Six verwijst eveneens naar deze feiten, maar bij hem heten Aeson en Pelias slechts verzwakt te zijn door een zware ziekte (zie v. 50-58). Medea probeert beiden met behulp van ‘dranken, stovingen, en openen van ader’ (v. 54) te genezen, wat haar in de conceptie van Six evenwel slechts in het geval van Aeson gelukt.

Beziet men verder de wijze waarop in Medea bepaalde détails uit de Argonautengeschiedenis weergegeven zijn, dan laat zich opnieuw vaststellen dat Six bij voorkeur afziet van feiten die het zeventiende-eeuwse publiek als minder waarschijnlijk van de hand gewezen zou kunnen hebben. Dat begint al meteen met de vraag wat nu eigenlijk het concrete oogmerk is waartoe Jason met de Argo uitgevaren is. In een passage waarin de Griekse held uitweidt over de rijkdom van de inwoners van Colchis, die sinds mensenheugenis goud gewonnen hebben uit de rivieren die door het land stromen, stelt hij zelf dat het hem om ‘de gulde Vliezen’ (v. 15) te doen was. Met deze bewust gekozen meervoudige vorm ontwijkt Six de associatie aan de wonderbaarlijke ramsvacht, die volgens de legende het voorwerp van religieuze verering was en afkomstig zou zijn van een goudkleurige ram, die door de lucht kon vliegen. Gulden Vliezen namelijk zullen door het zeventiende-eeuwse publiek in eerste instantie in verband gebracht worden met een relatief bekende munteenheid waarop het gouden vlies staat afgebeeld. In het Etymologicum Teutonicae linguae [Etymologisch woordenboek van de Nederlandse taal] (1599), het beroemde woordenboek van Cornelius Kilianus (1530-1607), wordt deze munt ook welnumus aureus (gouden munt) genoemd. Zo gezien zijn de Argonauten niet langer uit op een curieus cultusobject, maar dient hun expeditie een heel wat prozascher doel: de verovering van een goudschat.

Anders ook dan in het mythologische verhaal moet Jason naar de weergave van Six geen bronzen stieren en levensgevaarlijke reuzen overwinnen. Hij is daarom niet aangewezen op de

[p. 12]

toverkunsten van Medea om dat te krijgen waarvoor hij naar Colchis gekomen is. Six heeft de stieren en reuzen vervangen door de manschappen van Aeëtes. Om hen het hoofd te bieden schenkt Medea Jason wapens en geneesmiddelen die hij tot op dat moment niet kende. Tovenarij komt daaraan niet te pas, maar wel kan Jason zich in de strijd tegen de soldaten van Medea's vader verlaten op ‘pijlen die niet wonden / Of doden datelijk’ en ‘zalf die brand verhoed’ (v. 38-39). Vooral deze laatste formulering roept het mythologische verhaal in herinnering. Dat vertelt namelijk dat Medea Jason een toverbalsem schonk die hem onkwetsbaar maakte voor het vuur van de bronzen stieren. Tenslotte is daar de draak die in de klassieke overlevering het gulden vlies bewaakt en door Medea in slaap getoverd wordt. Dit fabeldier figureert niét in de tragedie van Six. Zijn plaats wordt ingenomen door iemand die de eigennaam Draak voert en die de heer is van het kasteel waarin de Gulden Vliezen opgeslagen liggen. Deze ‘Slotvoogt Draak’ (v. 42) verslaat Jason in een gevecht van man tot man, zodat hij uiteindelijk zonder de hulp van bovennatuurlijke machten de hand kan leggen op de ongeëvenaarde rijkdommen van Colchis.

Al met al kan geconcludeerd worden dat met name het criterium van de waarschijnlijkheid dat Six heeft aangelegd, er eerst en vooral toe geleid heeft dat het klassieke verhaal ontdaan is van alles wat in de ogen van de zeventiende-eeuwse toeschouwers tegen het geloofwaardige indruist. De ramsvacht ontpopt zich zodoende tot een goudschat, de drakenwagen blijkt ineens een hoog boven de grond aangebracht balkon en van een kwaadaardige tovenares ontwikkelt Medea zich tot iemand die eigenlijk alleen wat meer geverseerd is in de plantkunde dan de meeste andere mensen. Dat het daarbij geen toeval is dat zij op die manier een duidelijk minder negatieve indruk maakt op het toeschouwerspubliek, niet langer meer als een helse toverkol louter afschuw oproept, zal in het volgende hoofdstuk blijken.