Medea

[p. 3]

I. Inleiding

De dichter-magistraat Jan Six werd in 1618, kort na de dood van zijn vader, geboren als de telg van een emigrantenfamilie die in de zijde- en lakenindustrie haar kapitaal gemaakt had. Hij studeerde rechten in Leiden en maakte ter afsluiting van zijn studietijd een zogenaamde Grand Tour, een studiereis door Europa die doorgaans - zo ook in het geval van Six - Italië als einddoel had. Teruggekomen in Amsterdam werkte hij samen met zijn broer Pieter in het familiebedrijf, waarover hun moederAnna Wymer lange tijd de scepter voerde. Beide broers trokken zich aan het begin van de jaren vijftig uit het zakenleven terug en erfden in 1654 bij de dood van hun moeder het naar zeventiende-eeuwse begrippen enorme familiekapitaal. Het stelde hen in staat op alle niveaus aan het culturele leven deel te nemen en in het bijzonder Jan Six maakte naam als bibliofiel en kunstverzamelaar. In 1656 huwde hij met Margaritha Tulp, de dochter van de beroemde medicus Nicolaes Tulp (1593-1674). Een reeks functies in het publieke bestuur van Amsterdam werd in 1691, toen Six inmiddels 73 jaar oud geworden was, bekroond met het hoogste ambt van de stad: het burgemeesterschap. Acht jaar later, in het jaar 1700, overleed Six.

Als mecenas van vooraanstaande kunstenaars speelde Jan Six rond het midden van de zeventiende eeuw een belangrijke rol in de Republiek, die niet alleen in economisch, maar ook in cultureel opzicht op haar hoogtepunt stond. In het bijzonder met Rembrandt (1606-1669) waren de contacten hecht. Deze kunstenaar heeft Jan Six twee keer vereeuwigd, de eerste keer op een ets in 1647. Op deze ets staat de dan 29-jarige Six ontspannen aan een venster en leest in een boek. Het tweede portret, een schilderij uit 1654, toont hem op 36-jarige leeftijd, rijk gekleed en in een houding die een groot zelfbewustzijn uitstraalt. Ook vervaardigde Rembrandt in 1648 de titelprent bij Six' Medea. Onder dichters is het vooral Vondel (1587-1679) geweest met wie de fabrikantenzoon vriendschappelijke banden onderhield. Vondel, die aan het begin van de jaren vijftig tegen de zeventig loopt, heeft Six meermaals bezocht op diens buitenplaats Elstbroeck bij Hillegom. Daaraan herinnert bijvoorbeeld een lang gedicht dat de vermaarde dichter zijn vele jaren jongere vriend waarschijnlijk in 1658 toestuurt: ‘Danckoffer aen den Heer Joan Six, voor zyn ooft en wiltbraet my uit zyne hofstede toegezonden’. Ook een huwelijksdicht op de bruiloft van Six met Margaritha Tulp is van Vondels hand overgeleverd: ‘Ter bruilofte van den E. Heere Ioan Six en de E. Joffer Margarite Tulp’. Behalve met Vondel, stond Six bijvoorbeeld ook in verbinding met Joan Antonides van der Goes (1647-1684) en Jan Vos (1610-1667). De laatste was net tot schouwburgregent genoemd toen op 24 oktober 1647 de Medea in het Amsterdamse theater in première ging.

Dit drama vormt het openingsstuk van het bescheiden literaire oeuvre van Six. Afgezien van dit treurspel, dat in het navolgende uitgebreid bezien zal worden, werd in 1654 een blijspel van zijn hand in de Amsterdamse schouwburg opgevoerd. Het gaat om deOnschult, waarvan de stof teruggaat de Spaanse schelmenroman La vida del pícaro Guzmán de Alfarache [Het leven van de schelm Guzmán de Alfaranche] (2 dln., 1599 en 1605) door Mateo Alemán (1547-1615). Een gedrukte versie van dit maar matig succesvolle blijspel zag eerst in 1662 bij de Amsterdamse uitgever Jacob Lescaille het licht. Als toneeldichter heeft Six verder niet van zich doen spreken. Wel is er nog het een en ander aan lyriek van hem overgeleverd. Zo zijn in de mede door Six zelf geredigeerde bloemlezing Verscheyde

[p. 4]

Nederduytsche Gedichten (1651), die vanuit literair-historisch perspectief buitengewoon belangrijk is, anoniem zes gedichten van zijn hand opgenomen. Interessant is bijvoorbeeld het bespiegelende gedicht ‘Landt-leven’, dat gericht is aan de Amsterdamse burgemeester en Six' vriend Hendrick Hooft (1617-1678). Het beschrijft hoe de dichter zijn tijd op het reeds genoemde buiten Elstbroeck doorbrengt, waar hem alle gelegenheid geboden wordt zich op het menselijke bestaan te bezinnen:

Steedts denck ick wat ick ben, en op het wesen van
Den mensch, en hoe hy noch hoovaerdigh wesen kan:
Want alles dat hy heeft is hy den Hemel schuldigh;
En die gedachte maeckt sachtmoedigh en geduldigh;
Selfs oock weldadigh aen de snootste die voor 't licht
Des heldren Hemels, om sijn quade wercken, swicht.

Six' bekendste gedicht is misschien wel het hofdicht ‘Muiderberg’, een lofzang op de gelijknamige hofstede van de zoëven opgevoerde Hendrick Hooft. Het staat afgedrukt achter de tweede druk van de Medea (1679). Ook in dit gedicht bezingt Six de zegeningen van het landleven, dat de stedeling, aangeslagen door het hectische stadsleven, de mogelijkheid geeft enige ontspanning te vinden. ‘Muiderberg’ bevat bepaalde motieven die - zo zal in het vervolg blijken - ook inMedea op de voorgrond treden. Six beklemtoont bijvoorbeeld de aardse wisselvalligheid, die zich overal in de natuur op en om het landgoed Muiderberg weerspiegelt:

De zee toont d'eb en vloet der staten;
Het zant hier door de wint verwait,
Die als de zomer vriendschap drait,
Leert op geen menschen zich verlaten:
De voetstap die men vint op 't strant
Wort uitgewischt eer dat wy keren;
De domme snip, de meew aan lant
Zal ons des tijts verwis'ling leren:
In 't kort al wat m' 'er ziet, het zeit;
Niets zeker als d'onzekerheit.

[Six 1679, p. 48]

Juist ook met het oog op de onzekerheid van het bestaan waarschuwt Six ervoor zich emotioneel al te snel uit het veld te laten slaan. De hartstochten die de mens naar aanleiding van uiteenlopende levenservaringen steeds weer in beslag dreigen te nemen, dragen in zijn ogen weinig goeds in zich:

Wat brengt de drift der aartsche menschen
Bekommering en hertzeer aan!
Wanneer zy, door een lonk, een traan
Vervoert, haar eige schade wenschen.
Gelijk een moeder pait haar kint,
Al zow het schoon zijn pijn vermeêren,

[p. 5]

 

Zo paitmen ook, door lust verblint,

 

't Hert dat noit aflaat van begeren.

 

Wat baat verwachtmen? ach! wat baat?

 

Daar zelfs de hoop te vrezen staat.

 

 

 

[Six 1679, p. 50]

Tegen deze achtergrond ligt het heil voor de mens uiteindelijk in gemoedsrust besloten. Deze gemoedsrust wenst Six als een direct uitvloeisel van het zekere besef te zien, dat de wereld door een rechtvaardige God geregeerd wordt. Om uiterlijke welvaart gaat het dan ook niet in het leven, alles draait om innerlijke waarden:

Die welvaart zoekt zal zich betoomen,
En toezien: schijngoet is geen goet;
(Wat heeftmen aan gesuikert roet?)
Elendig zijn zy die zulks droomen;
Gelukkig die steets vaardig staat
Zijn wil den Hemel op te dragen:
Wie zulks behertigt met 'er daat,
Die zal vrymoedig al zijn dagen,
In kommerloze vreucht en rust
Besteden, en in ware lust.

[Six 1679, p. 50]

De wisselvalligheid van het bestaan, het gevaar van de hartstochten en de noodzaak van godsvertrouwen - dit zijn opmerkelijk genoeg exact de themata die ook in Medea in het middelpunt van de belangstelling staan.

In de zeventiende eeuw is Six niet de enige die een drama over de wederwaardigheden van Medea geschreven heeft. In 1632 bijvoorbeeld publiceerde Gerrit Severins van Cuilla, over wie zo goed als niets bekend is, zijn Iason ende Medea, een toneelstuk dat in het tweede kwart van de zeventiende eeuw met zijn drie bedrijven nogal verouderd aandoet. Het werd uitgegeven in Den Haag en verscheen onder de regel: ‘Te volgen haest, en ongetrout, / Is menigmael een Maegt berout’. Severins van Cuilla heeft een opvallend episodische handeling geconstrueerd en voert een reeks allegorische personages ten tonele (Gerechtichheyt, Liefde totte Ouders en Beschaemtheyt) die het rederijkersdrama direct in herinnering roepen. Grote delen van de dramatische handeling gaan min of meer direct terug op het zevende boek van Ovidius' Metamorphosen, waarin de belevenissen van Medea vanaf het moment dat ze Jason aan het hof van haar vader ontmoet uitgebreid beschreven worden.

Zeker ook op auteurs van het zogenaamde spektakelspel, dat het schouwburgpubliek met allerlei kunst- en vliegwerken voor zich probeert te winnen, blijkt de figuur van Medea een grote aantrekkingskracht uit te oefenen. Zo zagen in 1667, kort na de grote verbouwing van de Amsterdamse schouwburg in 1665, twee drama's het licht waarin de prinses uit Colchis de hoofdrol speelt, te weten Jan Vos' Medea en het Ghulde vliesdoor Lodewijk Meyer (1629-1681). Deze auteurs benutten de technische mogelijkheden van het vernieuwde theater ten volle en ruimen de nodige plaats in voor de toverkunsten die de klassieke mythologie aan Medea toeschrijft. De ene keer ziet men een man veranderen in een wild dier,

[p. 6]

dan weer blijken bepaalde dramatis personae te kunnen vliegen, en een andere keer ziet men hoe de plaats van handeling in een oogwenk verandert en de personages zich plotseling op een heel andere locatie terugvinden. Met name ook in het drama van Vos klinkt nogal eens Seneca's Medea door, terwijl Meyer zich in het bijzonder op La conquête de la toison d'or [De verovering van het gulden vlies] (1661) vanPierre Corneille (1606-1684) gebaseerd heeft.

In het navolgende zal blijken dat Jan Six zich in velerlei opzicht van de drie hier gememoreerde Nederlandse toneelauteurs onderscheidt, alleen al omdat hij een drama geschreven heeft dat in eerste instantie door een ongewoon zelfstandige verwerking van de bronnen opvalt. Verder mag zijn treurspel - anders dan het drama van Severins van Cuilla - naar de literaire maatstaven van de zeventiende eeuw bij uitstek ‘modern’ genoemd worden. Van typische rederijkerskenmerken treft men bij Six in ieder geval niets aan. Tenslotte heeft hij er - in tegenstelling tot Vos en Meyer - voor gekozen zo min mogelijk aandacht te vragen voor uiterlijk vertoon en opzienbarend schouwspel, dat primair op de sensatiezucht van het publiek speculeert. Eerst en vooral heeft Six namelijk willen voorzien in de minutieuze karakterontleding van zijn titelheldin, die naar de klassieke overlevering tot zulke gruwelijke misdaden in staat was.