Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

[p. 1129]

Literatuur

1. De belangrijkste bronnen voor de dateringen

Er zijn twee soorten bronnen voor dateringen. Ten eerste zijn er bronnen - literaire of lexicografische - waarvan de datum van verschijnen geldt als dateringsdatum. Ten tweede zijn er bronnen waarin vele teksten uit verschillende tijden zijn verzameld, zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal (wnt), het Middelnederlandsch Woordenboek (mnw) en de diverse neologismenwoordenboeken uit de twintigste eeuw. Behalve gedrukte bronnen komen er ook steeds meer bronnen op cd-rom; meestal zijn dat verzamelbronnen. Het wnt staat op cd-rom, en het mnw is een onderdeel van de Cd-rom Middelnederlands. Deze cd-romversies bieden de mogelijkheid de gehele tekst te doorzoeken. Daardoor kunnen op de cd-rom dateringen gevonden worden voor woorden die niet als trefwoord zijn opgenomen, en kunnen van een bepaald woord oudere dateringen gevonden worden op andere plaatsen dan onder het trefwoord.

De Cd-rom Middelnederlands is een prachtig hulpmiddel voor de oudste periode. Er staat een enorme hoeveelheid gegevens op die niet in deze vorm in druk beschikbaar is. Dat is mede te danken aan het feit dat een groot aantal neerlandici hun digitale bestanden ter beschikking hebben gesteld. Het tekstgedeelte van de cd-rom bestaat uit de twee delen van het Corpus Gysseling (cg) en twee verzamelingen Middelnederlandse teksten, ca. 200 rijmteksten en ca. 60 prozateksten (zie de handleiding van de Cd-rom Middelnederlands voor een exacte beschrijving van de teksten).

Er ontbreken echter twee zaken op de cd-rom die wel in de gedrukte versie voorkomen: het Oudnederlandse materiaal uit het cg en de emendata van Gysseling, de correcties die hij in noten had toegevoegd. Sowieso is het zoeken naar dateringen in het cg via de cd-rom moeizaam, onder andere doordat je in de literaire teksten, deel ii, niet op datum kunt zoeken (zie Van der Sijs 1999b).

Voor het dateren van het oudste Nederlands is het genoemde Corpus Gysseling onmisbaar. Het bestaat uit twee reeksen. De eerste reeks bevat ongeveer tweeduizend dertiende-eeuwse ambtelijke teksten in chronologische volgorde (oorkonden, goederenregisters e.d.). Een opsomming hiervan is ondoenlijk, maar de oudste en meest gebruikte noem ik hieronder. Er is een relatief gering aantal aanvullingen op gepubliceerd; zie voor bibliografische gegevens ‘Bronnen met dateringen uit diverse tijden’ hieronder. De Statuten van de broederschap van Sint-Elooi (smeden) te Mechelen, die Gysseling onder het jaartal 1254 heeft opgenomen, zijn hier niet gebruikt voor de datering omdat deze tekst een vertaling uit het eerste kwart van de veertiende eeuw is.

De tweede reeks bevat de Oudnederlandse fragmenten en de literaire fragmenten en teksten die uit de dertiende eeuw, de Vroegmiddelnederlandse periode, bewaard zijn

[p. 1130]

gebleven. Vanwege het belang van deze teksten - de oudst bekende immers - geef ik er hieronder een uitputtende opsomming en een korte beschrijving van. Van de meeste werken zijn de auteurs niet bekend, en vaak zijn de teksten slechts fragmentarisch bewaard.

In de chronologische lijst staan enkele literaire werken. Die heb ik niet zelf geëxcerpeerd, maar geraadpleegd via het wnt. Ik zet ze in de lijst omdat de betreffende jaartallen opvallend vaak voorkomen en het dus handig is te weten welke auteur hierachter zit. Met ere dient in dit verband overigens het duo Betje Wolff en Aagje Deken genoemd te worden; hun frisse stijl en het gebruik van spreektaal hebben ervoor gezorgd dat zij voor vele woorden de oudste bewijsplaats geleverd hebben (zie de chronologische woordenlijst en zie ook Van den Toorn e.a. (red.) 1997: 450-453).

Niet alle bronnen zijn even intensief voor de datering geraadpleegd. Incidenteel gebruikte bronnen of drukken laat ik weg. Van de belangrijkste twintigste-eeuwse handwoordenboeken zoals Koenen, Kramers en Verschueren was het onmogelijk alle drukken te raadplegen; voor de volledigheid heb ik hier van Koenen en Kramers wel alle drukken vermeld, behalve de drukken 3, 5 en 7 van Koenen uit 1902, 1905 en 1908, die ongewijzigde herdrukken van de drukken 2, 4 en 6 zijn. Van Verschueren zijn veel drukken niet in Nederland aanwezig; deze konden dus niet geraadpleegd worden. Dat is sowieso een probleem: het was niet alleen vanwege de tijdsinvestering onmogelijk alle drukken van de handwoordenboeken te raadplegen, maar ook omdat in de universiteitsbibliotheken en zelfs op het Instituut voor Nederlandse Lexicologie lang niet alle drukken aanwezig zijn; ze zijn alleen in enkele particuliere verzamelingen te vinden. Hetzelfde geldt voor de verschillende drukken van de twintigste-eeuwse encyclopedieën - alleen de daadwerkelijk gebruikte staan hier vermeld, maar achter belangrijke titels zoals de Winkler Prins, geef ik ter informatie de jaartallen van volgende drukken.

Hoewel tweetalige woordenboeken Nederlands-vreemde taal of andersom bij het dateren dienstig kunnen zijn omdat zij, zeker bij leenwoorden, een woord nog wel eens eerder opnemen dan een eentalig woordenboek, heb ik deze categorie woordenboeken grotendeels buiten beschouwing gelaten; alleen de oudste woordenboeken, die in het begin van de achttiende eeuw verschenen (een zeer vruchtbare lexicografische tijd!), zijn voor de dateringen gebruikt en opgenomen in onderstaande lijst.

De nieuwe computertechnieken leveren nieuwe bronnen voor dateringen, of bieden de oude bronnen op een zodanige wijze aan dat zij veel beter gebruikt kunnen worden. Ik noemde al de full-text doorzoekbare cd-roms van bestaande woordenboeken. Via internet komen steeds meer elektronische bestanden en tekstcorpora beschikbaar. Hele jaargangen kranten zijn tegenwoordig doorzoekbaar, hoewel ze nog niet veel verder teruggaan dan een jaar of tien. Daarnaast wordt druk gewerkt aan de elektronische ontsluiting van oudere literaire en taalkundige werken binnen het Laurens Jansz. Coster-project en de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren. Deze ontwikkeling is zo recent, dat ik er voor het dateren nog geen profijt van heb kunnen trekken.

Een al iets langer beschikbare bron die wel voor het dateren is gebruikt, is het elektronische bibliothecaire zoeksysteem Picarta met onder meer de Nederlandse Centrale Catalogus (ncc), de Short-Title Catalogue of the Netherlands (stcn, de Nederlandse

[p. 1131]

bibliografie tot 1800 met meer dan 100.000 titels), de Online Contents (olc), die tezamen de bibliografische gegevens van meer dan 10 miljoen boeken, 460.000 tijdschriften en alle titels van artikelen die verschijnen in ruim 12.500 tijdschriften bevatten en nog dagelijks bijgewerkt worden.

Hieronder volgt een overzicht van de gedrukte werken en de cd-roms die bij het dateren zijn gebruikt. In de chronologische lijst geef ik achter de titel aan wanneer het werk via een verzamelbron (cg, mnw, wnt) is geraadpleegd (en dan ook in de editie die door die verzamelbron is gebruikt) en niet rechtstreeks. Voor de leesbaarheid geef ik de bibliografische informatie soms enigszins verkort. Bij woordenboeken waarvan meerdere drukken voor de datering zijn gebruikt, is telkens de titel van de eerste druk vermeld; in latere drukken kan de titel enigszins gewijzigd zijn. Voor preciezere informatie over de genoemde boeken zie Frans Claes s.j. en Peter Bakema (1995), A bibliography of Dutch dictionaries, Tübingen. Voor meer informatie over literaire werken zie de bronnenlijsten van het wnt.

1.1 Chronologisch overzicht van de belangrijkste bronnen voor de dateringen

701-800	Lex Salica, een Latijnse wetstekst met Frankische glossen (zie hoofdstuk 2 voor een verklaring van het gebruik van deze bron)
776-800	Utrechtse doopbelofte en lijst van heidense praktijken (cg ii; zie hoofdstuk 2)
876-900	Oostnederrijns-Westfaalse paarden- en wormbezwering (cg ii; een heidense bezweringsformule die in Keulen is overgeschreven; het origineel komt uit een Nederrijns-Westfaals overgangsgebied)
901-1000	Wachtendonkse Psalmen, een Latijns psalterium met tussen de regels telkens de vertaling in het Oudnederlands (fragment; glossen in cg ii, tekst o.a. in: H.K.J. Cowan (1957), De Oudnederlandse (Oudnederfrankische) psalmenfragmenten, met inleiding en Frankisch-Latijnse woordenlijst, Leiden; zie hoofdstuk 2)
1001-1050	Noordnederrijnse bloedbezwering (cg ii; kort tekstje onder een handschrift uit de tiende eeuw)
1001-1050	Orosiusglossen uit Sint-Omaars (cg ii; glossen in een handschrift van de Historiae adversus paganos (‘Geschiedenissen tegen de heidenen’), een wereldgeschiedenis van Adam tot 417 na Chr., van de christelijke geschiedschrijver Orosius (eind vierde eeuw - na 417), opgeschreven in de Sint-Bertijnsabdij te Sint-Omaars)
1050	Hollands-Utrechtse namen van maanden en winden (cg ii)
1050	Franse Vie de Saint Alexis, waarin in versvorm het leven beschreven wordt van de vijfde-eeuwse Heilige Alexius (zie hoofdstuk 2 voor een verklaring van het gebruik van deze en de volgende Franse bron)
1080	Franse heldendicht Chanson de Roland over de dood van Roeland, vazal van Karel de Grote

[p. 1132]

1100	Leidse of Egmondse Willeram, een bewerking van een Duitse parafrase van het Hooglied door Williram, abt van Ebersberg in Beieren, uitgegeven door Willy Sanders (1971), (Expositio) Willerammi Eberspergensis abbatis in canticis canticorum. Die Leidener Handschrift, München
1100	Liefdesversje uit Vlaams Artesië of Frans-Vlaanderen (cg ii)
1101-1200	Liber Traditionum Sancti Petri Blandiniensis, het boek der schenkingen aan de St.-Pietersabdij te Gent (verwerkt in C. Tavernier-Vereecken (1968), Gentse naamkunde van ca. 1000 tot 1253)
1130	Naamlijst van Munsterbilzen, met de namen van de bewoners van het klooster (cg ii)
1200	Sente Servas door Hendrik van Veldeke (overleden vóór 1210), een heiligenleven van Sint-Servatius, de oudste bisschop in de Nederlanden, tweede helft vierde eeuw (fragment; cg ii)
1201-1225	Floyris ende Blantseflur (Floris en Blancefloer), bewerking van een Franse hoofse oosterse roman door Diederic van Assenede (fragment; cg ii)
1210-1240	Wettelijke passeringen van de Sint-Baafsheerlijkheid te Gent (cg i)
1220-1240	Aiol, vertaling van een Franse ridderroman over ridder Aiol die zijn vader wil wreken (fragment; cg ii)
1220-1260	Wrake van Ragisel, bewerking van een Franse Arthurroman (fragment; cg ii)
1226-1250	Plantenglossarium uit Vlaams-Artesië of Frans-Vlaanderen, lijst van Latijnse plantennamen met Nederlandse glossen (fragment; cg ii)
1230-1231	Overeenkomst tussen de Sint-Pietersabdij te Gent en haar meier (cg i)
1236	Statuten van de Gentse Lazerij (cg i)
1237	Vertaling van een aantal Latijnse keuren voor de stad Gent (cg i)
1240	Glossarium Bernense. Een vroegmiddelnederlandse tweetalige Latijns-Limburgse woordenlijst, ed. L. de Man en P.G.J. van Sterkenburg (1977), 's-Gravenhage (de datering is niet geheel zeker; in het ewb was dit werk gedateerd op 1201-1250, maar hier is het vmnw gevolgd)
1240-1260	Advies van muntdeskundigen te Gent (cg i)
1249	Oorkonde van de schepenen van Velzeke (cg i)
1250	Nederbergse geneeskundige recepten (fragment; cg ii)
1250	Tristan, ridderroman naar Frans voorbeeld over Tristan en zijn geliefde Isolde (fragment; cg ii)
1252	Reglement voor de scheepvaart en de heffing der tollen op het Zwin (mnw, Z.Vl. Bijdr. deel v)
1253	Noord-Limburgse gezondheidsregels, toegevoegd in een Latijns calendarium voor de maanden februari-december (fragment; cg ii)
1260-1270	Boeve van Hamtone, vertaling van de Zuid-Picardische roman Bueve de Hantone (fragment; cg ii)
1260-1280	Brabantse vertaling van het Nibelungenlied (fragment; cg ii)
1260-1280	Reinaert G: fragment van het dierenepos Van den vos Reinaerde (cg ii)

[p. 1133]

1265-1270	Leven van Sinte Lutgart, een heiligenleven van de mystica en cisterciënzerin Lutgart van Tongeren (1182-1246), in het Latijn geschreven door de Vlaamse dominicaan Thomas van Cantimpré (1201-1270?) en vertaald door abt Willem van Afflighem (1210-1297); het wordt ook wel de Kopenhaagse Lutgart genoemd (het handschrift berust in de Koninklijke Bibliotheek van Kopenhagen) ter onderscheiding van een jonger handschrift dat te Amsterdam berust en (voorspelbaar) de Amsterdamse Lutgart heet. De Kopenhaagse Lutgart is het oudste omvangrijke handschrift in het Nederlands dat bewaard is. Van de Amsterdamse Lutgart zijn slechts fragmenten bewaard; deze worden gedateerd op 1276-1300. Vertaler van de Amsterdamse Lutgart is de franciscaan Geraert (cg ii)
1270	Statuten en ledenlijst van de broederschap van Sint-Jacob te Gent (cg i)
1270-1290	Nederrijns Moraalboek (cg ii; drie delen: vertaling van een Frans filosofisch leerboek, spreuken en een vertaling van het Bestiaire d'amour van Richard de Fournival, waarin de gedragingen van dieren vergeleken worden met de ervaringen van een afgewezen minnaar)
1276-1300	Leven van Sinte Kerstine, het heiligenleven van Christina de Wonderbare (1150-1225), net als het leven van Lutgart in het Latijn geschreven door Thomas van Cantimpré en vertaald door Geraert (fragment; cg ii)
1276-1300	Reinaert E: fragment van het dierenepos Van den vos Reinaerde (cg ii)
1276-1300	Perchevael, fragment van de ridderroman over Percevael, ridder aan het hof van koning Arthur (cg ii)
1276-1300	Reinout van Montalbaen, een van de vier Heemskinderen die streden tegen Karel de Grote (fragment); de tekst is een vertaling uit het Frans (cg ii)
1285	Rijmbijbel van Jacob van Maerlant (tussen 1221 en 1235 - ca. 1300), waarin naar een Latijns voorbeeld het Oude en Nieuwe Testament in versvorm en rijmend verteld worden (cg ii)
1287	Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant, een bewerking van een Latijnstalig encylopedisch werk van Thomas van Cantimpré (cg ii)
1290	Enaamse codex, een verzameling religieuze rijmteksten (fragment; cg ii)
1291-1300	Luikse Diatessaron of het Leven van Jezus, een Nederlandse evangelieharmonie - de tekst van de vier evangeliën per passage bijeengezet (in het mnw nog gedateerd op 1250) (cg ii)
1291-1300	Minnedichten uit Ter Doest (fragment; cg ii)
1291-1300	Alexiuslegende, fragment van een gedicht over de vijfde-eeuwse heilige Alexius (zie ook de Franse tekst uit 1050) (cg ii)
1291-1300	Van den bere Wisselau, fragment van een gedicht over de beer van een ridder in het gevolg van Karel de Grote (cg ii)
1300	Die Rose van Heinric van Aken (mnw Rose 1)
1324-1341	Stadboeken van Zwolle, Stadboek i, uitgegeven door A. Telting, Zwolle, 1897
1330	Glossaire flamand-latin du xiiie siècle (mnw Gloss. Flam.)
1350	Roman van Heinric en Margrite van Limborch (mnw Limb.)

[p. 1134]

1350	Jacob van Maerlants Spiegel Historiael (mnw Sp.)
1350	Roman van Waleweijn (mnw Wal.)
1351	Handschrift de ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman (mnw Hs. Yp.)
1400	Het boec vander wraken (mnw Wrake)
1400	Dit es van maskeroen (mnw Mask.)
1410	Groote Hulthemsche handschrift (mnw Vad.Mus. 2)
1420	Jacob van Maerlants Merlijn (mnw Merl.)
1440	Leven van Sinte-Amand, Patroon der Nederlanden (mnw Amand)
1440	Glossarium Harlemense (circa 1440), opnieuw uitgegeven door P.G.J. van Sterkenburg, 's-Gravenhage 1973
1450	Spieghel der maechden (mnw Sp. d.M.)
1460	Boeck van surgien van meilanen ende hert de grote lancfranck (mnw Lanfr.)
1477	G. van der Schueren, Teuthonista of Duytschlender, ed. J. Verdam (1896), Leiden; een Nederrijns-Latijnse en een Latijns-Nederrijnse woordenlijst
1479	Vocabularius ex quo (Latijns-Nederlands woordenboek; mnw Voc. ex quo)
1483	Vocabularius copiosus (mnw Voc. Cop.)
1485	Bartolomeus Engelsman, Van de eygenscappen der dingen (mnw Barth.)
1488	Bernhard von Breidenbach, Die heylighe bevarden tot dat heylighe grafft in Jherusalem (mnw Breid. of Breidenb.)
1494	Gemma Vocabulorum (mnw Gemm(a))
1503	Woordenlijst bij de Somme rural, een juridisch werk van Je(h)an Boutill(i)er of Jan Bottel(g)ier
1540	Noël van Berlaimont, Vocabulare (een Nederlands-Frans taalgidsje waarvan de eerste druk in 1527 verscheen); in 2000 in hertaling uitgegeven door Nicoline van der Sijs onder de titel Wie komt daar aan op die olifant? Een zestiende-eeuws taalgidsje voor Nederland en Indië, inclusief het verhaal van de avontuurlijke gevangenschap van Frederik de Houtman in Indië
1540	Anna Bijns, Refereinen, derde boek (wnt)
1542	P. Dasypodius, Dictionarium Latino-germanicum (woordenboek Latijn-Nederlands)
1546	2de druk van Dasypodius
1546	Joos Lambrecht, Naembouck van allen natuerlicken ende ongeschuumde vlaemsche woorden, Gent, 1ste druk, een Nederlands-Frans woordenboek en het eerste eigenlijke vertaalwoordenboek dat uitging van het Nederlands
1552	P. Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae, Antwerpen (op onderwerp ingedeeld Latijns-Nederlands woordenboek)
1553	Jan van Mussem, Rhetorica, dye edele Const van welsegghene
1553	Jan van den Werve, Het Tresoor der Duytsscher talen
1554	R. Dodoens (ook Dodonaeus), Cruijde boeck, Antwerpen, een wetenschappelijk werk over kruiden; facsimile-herdruk 1971 (meerdere drukken)

[p. 1135]

1562	Lambrecht, Naembouck, 2de druk; in 1945 opnieuw uitgegeven door R. Verdeyen
1562	Dictionarium Tetraglotton, Antwerpen, een viertalig woordenboek Latijn-Grieks-Frans-Nederlands; in 1972 in facsimile uitgegeven door F. Claes, F. de Tollenaere en J.B. Veerbeek
1567	Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum, Antwerpen
1573	C. Plantijn, Thesaurus Theutonicae Linguae. Schat der Neder-duytscher spraken, Antwerpen, een Nederlands-Frans-Latijns woordenboek
1581	Matthias de Lobel, Kruydtboek, Antwerpen
1588	C. Kiliaan, Dictionarium Teutonico-Latinum, Antwerpen, een woordenboek Nederlands-Latijn
1596	J.H. van Linschoten, Itinerarium, ofte Schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien (wnt)
1599	C. Kiliaan, Etymologicum Teutonicae Linguae, sive Dictionarium Teutonico-Latinum, Antwerpen, een woordenboek Nederlands-Latijn en tegelijkertijd het eerste etymologische woordenboek van het Nederlands; herdrukt in 1972
1599-1607	Kiliaan 4: De Vierde Kiliaan. Aanvullingen en verbeteringen door Kiliaan zelf toegevoegd aan zijn Etymologicum van 1599, ed. F. Claes, 's-Gravenhage, 1981
1608	R. Dodoens, Cruydt-boeck, gecorrigeerde druk (wnt)
1611-1620	De Werken van G.A. Bredero (wnt)
1620	Anthoni Smyters, Epitheta, Dat zijn Bynamen oft Toenamen; in 1999 in hertaling uitgegeven door Nicoline van der Sijs onder de titel Het versierde woord. De Epitheta of woordcombinaties van Anthoni Smyters uit 1620
1625	Ch. van Heule, De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst
1633	Ch. van Heule, De Nederduytsche Spraec-konst ofte Tael-beschrijvinghe
1637	Statenbijbel of Statenvertaling: Biblia, dat is de gantsche H. Schrifture, Leiden, de protestantse bijbelvertaling
1642	J. van Beverwijck, Schat der Gesontheyt en Schat der Ongesontheydt (wnt)
1642, 1645	P.Cz. Hooft, Nederlandsche Historien, 2 delen (wnt)
1650	J. Hofman, Nederlandtsche woorden-schat, Haarlem, 1ste druk, voortgezet onder de, enige tijd ook officiële, titel ‘Meijers Woordenschat’; een woordenboek met bastaardwoorden en voorgestelde vervangende Nederlandse termen
1654	Meijers Woordenschat, 2de druk
1658	Meijers Woordenschat, 3de druk
1663	Meijers Woordenschat, 4de druk
1668	Adriaen Koerbagh, Een bloemhof van allerley lieflijkheyd [...] of een vertaaling en uytlegging van al de Hebreusche, Grieksche, Latijnse, Franse en andere vreemde bastaart-woorden, Amsterdam, een woordenboek met bastaardwoorden
1669	Meijers Woordenschat, 5de druk

[p. 1136]

1681	Wigardus à Winschooten, Seeman, behelsende een grondige uitlegging van de Neederlandse Konst- en Spreekwoorden, voor soo veel die uit de Seevaart sijn ontleend, Leiden
1688	Meijers Woordenschat, 6de druk
1691	W. Sewel, A New Dictionary English and Dutch; Nieuw Woordenboek der Nederduytsche en Engelsche Taale, Amsterdam
1698	Meijers Woordenschat, 7de druk
1701	P. Marin, Nieuw Nederduits en Frans Woordenboek, Amsterdam
1704	S. Hannot en D. van Hoogstraten, Nieuw Woordboek der Nederlantsche en Latijnsche Tale, Amsterdam
1708	W. Sewel, Groot Woordenboek der Nederduytsche en Engelsche Taalen, Amsterdam
1710	F. Halma, Woordenboek der Nederduitsche en Fransche Taalen, Amsterdam/Utrecht
1717	P. Marin, Compleet Nederduitsch en Fransch Woordenboek, Amsterdam
1719	2de druk van Hannot en Van Hoogstraten
1719	M. Kramer, Het Koninglyk Neder-Hoog-Duitsch, en Hoog-Neder-Duitsch Dictionnaire, Nürnberg
1720	Meijers Woordenschat, 8ste druk
1726, 1727	C. Tuinman, De oorsprong en uitlegging van dagelijks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden, 2 delen, Middelburg
1731	Meijers Woordenschat, 9de druk (niet gebruikt)
1731-1735	J. van Effen, De Hollandsche Spectator, 12 delen (wnt)
1732	Johan Hubner, De Staats- en Koeranten-tolk of Woordenboek der Geleerden en Ongeleerden, Leiden (deel 1)
1734	Johan Hubner, Algemeen kunstwoorden-boek der wetenschappen, vermeerderd door A.H. Westerhovius, Leiden (deel 2)
1745	Meijers Woordenschat, 10de druk
1761-1785	M. Houttuyn, Natuurlyke Historie, of uitvoerige beschryving der dieren, planten en mineraalen, Amsterdam, 3 delen in diverse stukken (apart gedateerd)
1766	Willem Sewel en Egbert Buys, Volkomen woordenboek der Nederduytsche en Engelsche taalen, Amsterdam
1769-1777	N. Chomel en J.A. de Chalmot, Algemeen huishoudelijk-, natuur-, zedekundig- en konstwoordenboek, Leiden/Leeuwarden
1769-1811	J. Le Francq van Berkhey, Natuurlijke Historie van Holland, 9 delen (wnt)
1770	Papillon, Aanhangzel of vermeerdingen en verbeteringen van het Algemeen en beredenerent woordenboek der natuurlyke historie
1771	S. Hannot, D. van Hoogstraten en H. Verheyk, Nederduitsch en Latynsch woordenboek, Amsterdam/Leiden
1772	J.A. Bouvink, Verhandeling over de muziek, 's-Gravenhage
1777	Meijers Woordenschat, 11de druk
1778	Chomel en De Chalmot, 2de druk

[p. 1137]

1782	Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart, 2 delen (wnt)
1784-1785	Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van den Heer Willem Leevend, 8 delen (wnt)
1785-1797	Jacobus Kok, Vaderlandsch woordenboek, Amsterdam, 35 delen
1793-1796	Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van Mejuffrouw Cornelia Wildschut, 2 delen (wnt)
1795	J. Verschuere Reynvaan, Muzijkaal Kunst-woordenboek, Amsterdam, A-M (niet verder verschenen)
1799-1811	Petrus Weiland, Nederduitsch taalkundig woordenboek, Dordrecht
1805	Meijers Woordenschat, 12de druk
1805-1806	J.F. Serrurier, Fruitkundig woordenboek, Amsterdam, 2 delen
1820-1831	G. Nieuwenhuis, Algemeen Woordenboek van kunsten en wetenschappen, Zutphen, 8 delen
1824	Petrus Weiland, Kunstwoordenboek of verklaring van allerhande vreemde woorden [...] uit verscheidene talen ontleend, 's-Gravenhage
1828	Catharina Zierikhoven, Volkomen Nederlandsch kookkundig woordenboek voorgesteld in de Vriesche keukenmeid, Leeuwarden
1832	Weiland, Supplement op het kunstwoordenboek van P. Weiland, Rotterdam
1832-1834	Willem Bilderdijk, Verklarende Geslachtlijst der Nederduitsche Naamwoorden, Amsterdam/Rotterdam, 3 delen
1833-1844	G. Nieuwenhuis, Aanhangsel op het Algemeen Woordenboek van kunsten en wetenschappen, Nijmegen, 8 delen
1836-1838	J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen
1836-1861	P. Witsen Geysbeek, Algemeen noodwendig woordenboek der zamenleving, Amsterdam, 6 delen
1839	R. Natan, Alphabetische opgave der Italiaansche woorden en bewoordingen van welke men zich in het notenschrift bedient
1843	Nederlandsch Handelsmagazijn, of algemeen zamenvattend woordenboek voor handel en nijverheid, 2 delen, Amsterdam
1843-1844	Petrus Weiland, Nederduitsch letterkundig Woordenboek, Antwerpen
1845	Petrus Weiland en G.N. Landré, Woordenboek der Nederduitsche Synonimen, Antwerpen
1847	Jacob Jz. Kramers, Algemeene Kunstwoordentolk bevattende de vertaling en verklaring van alle vreemde woorden en zegswijzen, Gouda, 1ste druk
1848	Kramers, Kramers' woordentolk verkort, Gouda, 1ste druk
1849	Kramers' woordentolk verkort, 2de druk
1850	Kramers' woordentolk verkort, 3de druk
1851	Kramers' woordentolk verkort, 4de druk
1854	Kramers' woordentolk verkort, 5de druk
1855	Kramers, Algemeene Kunstwoordentolk, 2de druk
1859	Ernst Gabler, Latijnsch-Hollandsch woordenboek over de geneeskunde en de natuurkundige wetenschappen, Utrecht

[p. 1138]

1859	Petrus Weiland, Groot Nederduitsch taalkundig woordenboek, Dordrecht
1860	Kramers' woordentolk verkort, 6de druk
1863	Kramers, Algemeene Kunstwoordentolk, 3de druk
1863	Kramers' woordentolk verkort, 7de druk
1863-1866	R.P. Rijnhart [= J. Kramers], Algemeen woordenboek van het praktische leven in de stad en op het land, Gouda, 2 delen
1864	I.M. en N.S. Calisch, Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal; dit woordenboek is nauwelijks gebruikt (want vrijwel onvindbaar), maar geldt als eerste druk van de Grote Van Dale
1865	Jacob Jz. Kramers, Vreemde woordentolk, Gouda
1865-1868	Algemeene Nederlandsche encyclopedie voor den beschaafden stand, 15 delen
1865-1870	L.W. Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon, Leuven
1866	J. van Lennep, De lotgevallen van Klaasje Zevenster, 5 delen (wnt)
1866	M. de Vries en L.A. te Winkel, Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage/Leiden
1870	Kramers' woordentolk verkort, 8ste druk
1870-1882	A. Winkler Prins (red.), Geïllustreerde encyclopaedie. Woordenboek voor wetenschap en kunst, beschaving en nijverheid, Amsterdam, 1ste druk (2: 1884-1888; 3: 1905-1912; 4: 1914-1922; 5: 1932-1938; 6: 1947-1955; 7: 1966-1975, 2de oplage 1970-1975; 8: 1979-1984; 9: 1990-1993)
1872	J.H. van Dale (1872), Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage/Leiden (= Grote Van Dale: gvd), 2de druk (bewerking van Calisch uit 1864; datering 1872 conform het wnt, hoewel 1872-1874 juister zou zijn, omdat het woordenboek pas in 1874 voltooid was)
1873	L.L. De Bo, Westvlaamsch idioticon, Brugge
1879	Kramers' woordentolk verkort, 9de druk
1884	Grote Van Dale, 3de druk
1886	Kramers, Algemeene Kunstwoordentolk, 4de druk (datering 1886 conform wnt; anderen hanteren 1885)
1887	Kramers' woordentolk verkort, 11de druk
1890	E.A. Melchior, Wetenschappelijk en biographisch woordenboek der toonkunst, Schiedam
1890-1895	Anoniem, Sijthoffs woordenboek voor kennis en kunst, Leiden
1895	J. Broeckaert, Bastaardwoordenboek, Torhout
1896	Kramers' woordentolk verkort, 12de druk
1896-1901	R.K. Kuipers, Geïllustreerd woordenboek der Nederlandsche taal, Amsterdam/Brussel
1897	M.J. Koenen, Verklarend handwoordenboek der Nederlandsche taal, Groningen
1898	Grote Van Dale, 4de druk
1899	Taco H. de Beer en E. Laurillard, Woordenschat, verklaring van woorden en uitdrukkingen, 's-Gravenhage

[p. 1139]

1899	P.J. Cornelissen en J.B. Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch dialect, Gent
1899-1908	Vivat's geïllustreerde encyclopedie, J. Kramer en A.L.H. Obreen, Amsterdam
1901	Koenen, 2de druk
1903	Koenen, 4de druk
1903	F.P.H. Prick, ‘Anglomanie en taal’, in: Vragen van den dag xviii, 226-236, 352
1906	W.L.H. Köster Henke, De Boeventaal. Zakwoordenboekje van het Bargoensch, Dockum, in 1999 opnieuw uitgegeven door Ewoud Sanders
1907	Kramers' woordentolk verkort, Gouda, 13de druk
1907	Koenen, 6de druk
1907	G. Gezelle, Loquela, Amsterdam
1908	L.M. en C.H. Baale, Handboek van vreemde woorden, uitdrukkingen enz., Zutphen
1908-1922	Isidoor Teirlinck, Zuid-Oostvlaandersch idioticon, Gent
1909	Koenen, 8ste druk
1910	Kramers' Woordentolk (vervolg van Kramers' woordentolk verkort, 14de druk)
1910	F.P.H. Prick van Wely, Viertalig aanvullend Hulpwoordenboek voor Groot-Nederland, 3de editie, Weltevreden
1910-1914	I. Bauwens, Nederlandsch woordenboek en kunstwoordentolk der geneeskunde, heelkunde, artsenijbereidkunde en hulpwetenschappen, Antwerpen (alleen A-C verschenen)
1912	Kramers, Algemeene Kunstwoordentolk, 5de druk
1912	Fokko Bos, De vreemde woorden. Verklarend woordenboek, Amsterdam
1912	Koenen, 9de druk
1914	Grote Van Dale, 5de druk
1914	Koenen, 10de druk
1916	Koenen, 11de druk
1916-1923	Oosthoek's geïllustreerde encyclopaedie, Gent/Amsterdam, 1ste druk (2: 1925-1934; 3: 1932-1939; 4: 1947-1958)
1917	Kramers' Woordentolk, 15de druk
1919	Kramers' Woordentolk, 16de druk
1919	Koenen, 12de druk
1921	Koenen, 13de druk
1923	H. Pinkhof, Vertalend en verklarend woordenboek van uitheemsche geneeskundige termen, Haarlem
1923	Koenen, 14de druk
1924	Grote Van Dale, 6de druk
1925-1934	2de druk van de Oosthoek
1926	Kramers' Woordentolk, 17de druk
1926	Koenen, 15de druk
1929	Kramers' Woordentolk, 18de druk

[p. 1140]

1929	Koenen, 16de druk
1930	C.D.J. Brandt en M.H. de Haan, Het vreemde woord. Nieuw geïllustreerd vreemde woorden boek, Utrecht
1930-1931	Jozef Verschueren, Modern woordenboek. Taalkundig, encyclopedisch, geïllustreerd, Turnhout, 1ste druk
1931	Kramers' Woordentolk, 19de druk
1932	Koenen, 17de druk
1933-1939	G. Gorris e.a., De Katholieke encyclopaedie, Amsterdam, 25 delen (2: 1949-1955)
1934	Kramers' Woordentolk, 20ste druk
1935	John Kooy (red.), Encyclopedie voor iedereen, ca. 1935, Utrecht/Deventer (2: ca. 1935; 3: 1937; 4: 1940; 5: 1949; 6: 1954; 8: 1960; 9: 1963)
1937	E.G. van Bolhuis, De Gabbertaal. Woordenlijst van het Bargoens, Ede; opnieuw uitgegeven door Ewoud Sanders in 1999
1937	Kramers' Woordentolk, 21ste druk
1937	Koenen, 18de druk
1938	J. van Essen, Beschrijvend en verklarend woordenboek der psychologie, Haarlem
1939	Kramers' Woordentolk, 22ste druk
1940	Koenen, 19de druk
1942	Kramers' Woordentolk, 23ste druk
1942	Koenen, 20ste druk
1946	M.B. Coëlho, Practisch verklarend zakwoordenboek der geneeskunde, 's-Gravenhage (meerdere drukken)
1946-1959	H. Pos e.a., Eerste Nederlandse systematisch ingerichte encyclopedie (ensie), Amsterdam
1947	Kramers' Woordentolk, 24ste druk
1947	Koenen, 21ste druk
1948	Kramers' Woordentolk, 25ste druk
1949	Koenen, 22ste druk
1950	Grote Van Dale, 7de druk
1952	Kramers' Woordentolk, 26ste druk
1952	Koenen, 23ste druk
1952-1953	Winkler Prins voor de vrouw, 2 delen
1953	A. Huizinga, Handboek voor vreemde woorden, Zutphen
1954	Woordenlijst van de Nederlandsche taal (het ‘Groene Boekje’), samengesteld in opdracht van de Nederlandse en de Belgische regering, 's-Gravenhage
1955	Bert Stoop, ‘Van Swingnozum tot Parelslag’, in: Het Vrije Volk, 4 mei 1955, p. 6
1955-1957	J. Buys e.a., Algemene Nederlandse systematisch ingerichte encyclopedie, Amsterdam, 3 delen
1956	A. Kolsteren, Prisma-vreemde-woordenboek, Utrecht/Antwerpen

[p. 1141]

1956	Koenen, 24ste druk
1956-1957	L.M.G. Arntzenius (red.) e.a., Winkler Prins encyclopedie van de muziek, Amsterdam/Brussel, 2 delen
1957	Winkler Prins Boek van het jaar 1958 (‘Al wat zich heeft voorgedaan in het jaar 1957’), lemma ‘Nieuwe woorden in onze taal’, Amsterdam/Brussel
1958	Kramers' Woordentolk, 27ste druk
1958	Winkler Prins Boek van het jaar 1959
1958	P. Heyse en A.S.H. Craeyenbeckx, Encyclopedie voor fotografie en cinematografie, Amsterdam/Brussel
1958-1959	W.R. Juynboll en V. Denis (red.), Winkler Prins van de kunst. Encyclopedie van de architectuur, beeldende kunst, kunstnijverheid, Amsterdam/Brussel, 3 delen
1959	L.P.A. Soeterboek (hoofdred.), Vraagbaak voor de vrouw. Huishoud-encyclopedie, Rotterdam
1959	Winkler Prins Boek van het jaar 1960
1960	Koenen, 25ste druk
1961	Grote Van Dale, 8ste druk
1961	Winkler Prins Boek van het jaar 1962
1965	Winkler Prins Boek van het jaar 1966
1966	Winkler Prins Boek van het jaar 1967
1966	Koenen, 26ste druk
1968	Winkler Prins Boek van het jaar 1969
1968	Kramers' Woordentolk, 28ste druk
1970	Grote Van Dale, 9de druk
1970	Recht voor z'n raap. Jargonboek voor hippe en andere vogels, R.G. Broersma, Leiden
1971-1983	Grote Nederlandse Larousse encyclopedie, Hasselt/Utrecht
1974	Koenen, 27ste druk
1974	Elseviers Nederlands woordenboek en vreemde-woordentolk, Amsterdam/Brussel
1975	Winkler Prins Boek van het jaar 1976
1976	Grote Van Dale, 10de druk
1977	Kramers' Woordentolk, 29ste druk
1979	Winkler Prins Boek van het jaar 1980
1979	P. Wijnands en J.M. Ost, Woorden van deze tijd. Nederlands-Frans, Frans-Nederlands, Antwerpen/Amsterdam
1983	Hans Ferrée, Het trendletter ABC, z.pl.
1984	Grote Van Dale, 11de druk
1984	P.G.J. van Sterkenburg e.a., Van Dale Groot woordenboek van hedendaags Nederlands, Utrecht/Antwerpen, 1ste druk
1984	Kramers' Woordentolk, 30ste druk
1986	Wolters' Woordenboek eigentijds Nederlands. Grote Koenen, Groningen

[p. 1142]

1987	Jan Kuitenbrouwer, Turbotaal. Van socio-babble tot yuppie-speak, Amsterdam
1987	Kramers' Woordentolk, 31ste druk
1987	Koenen, 28ste druk
1989	P.G.J. van Sterkenburg, Taal van het Journaal, 's-Gravenhage
1989	Marc Hofkamp en Wim Westerman, Aso's, bigi's, crimi's. Jongerentaalwoordenboek, Baarn
1989	R. Smits en L. Koenen, Peptalk. De Engelse woordenschat van het Nederlands, Amsterdam, 1ste druk
1990	Herziene woordenlijst van de Nederlandse taal, 's-Gravenhage
1991	J. Verschueren en F. Claes, Verschueren. Groot geïllustreerd woordenboek, Brussel, 9de druk
1991	Cor Hoppenbrouwers, Jongerentaal, Hoogezand
1991	Max Pam, Klein Woordenboek van de Golfcrisis, Amsterdam
1992	Grote Van Dale, 12de druk
1992	Koenen, 29ste druk
1992	Koenen, Liesbeth en Rik Smits (1992), Peptalk. De Engelse woordenschat van het Nederlands, Amsterdam, 2de druk
1995	Woordenlijst Nederlandse taal (het ‘Groene Boekje’), samengesteld in opdracht van de Nederlandse Taalunie, 's-Gravenhage/Antwerpen
1996	J. Verschueren en F. Claes, Verschueren. Groot encyclopedisch woordenboek, 10de druk
1999	Grote Van Dale, 13de druk
1999	Koenen, 30ste druk
1999	Ewoud Sanders (2000), De taal van het jaar. Nieuwe woorden en uitdrukkingen, editie 2000, Amsterdam
2000	Ton den Boon (2001), Taal van het jaar nul. Kroniek van het Nederlands in 2000, Utrecht
2000	Ewoud Sanders (2001), De taal van het jaar. Nieuwe woorden en uitdrukkingen, editie 2001, Amsterdam

1.2 Bronnen met dateringen uit diverse tijden

Tot ongeveer 1500

Berkel, Gerald van en Kees Samplonius (1995), (Prisma) Nederlandse plaatsnamen. De herkomst en betekenis van onze plaatsnamen, Utrecht.

Burgers, J.W.J. (1993), ‘Enkele nieuwe aanvullingen op het “Corpus Gysseling”’, in: Taal en Tongval 45, 184-202.

Byvanck, A.W. (1931-1947), Excerpta Romana. De bronnen der Romeinsche geschiedenis van Nederland i-iii, 's-Gravenhage [Rijks geschiedkundige publicatiën 73, 81, 89].

Cd-rom Middelnederlands (1998), 's-Gravenhage/Antwerpen.

Croenen, G. (1999), ‘Dertig nieuwe Middelnederlandse teksten uit de dertiende eeuw’, in: Taal en Tongval 51, 34-92.

[p. 1143]

Geirnaert, N. en M. Mooijaart (1992), ‘Een onbekende Middelnederlandse oorkonde uit 1265 van de schepenen van het Brugse vrije’, in: Taal en Tongval 44, 71-75.

Gysseling, M. (1960), Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), Brussel.

Gysseling, M. (1977-1987), Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks i: Ambtelijke bescheiden, 9 delen; Reeks ii: Literaire handschriften, 6 delen, 's-Gravenhage = Corpus Gysseling (cg).

Jacobs, J. (1928), ‘Het Glossarium latin-flamand uit de dertiende eeuw uitgegeven door L. Gilliodts-Van Severren’, in: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie, 957-981.

Kadens, Emily (1999), ‘Vreemde woorden in een vreemde taal. Volkstaalwoorden in Latijnse documenten uit Vlaanderen vóór 1250’, in: Taal en Tongval 12, 35-54.

Künzel, R.E., D.P. Blok en J.M. Verhoeff (1989), Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200, Amsterdam.

Leroy, M. (1993), ‘Een onbekende Middelnederlandse oorkonde uit 1271’, in: Taal en Tongval 45, 203-212.

Mak, J.J. (1959), Rhetoricaal Glossarium, Assen.

Middelnederlandsch Handwoordenboek, Supplement (1983), door J.J. van der Voort van der Kleij, Leiden/Antwerpen.

Middelnederlandsch Woordenboek (mnw) van E. Verwijs en J. Verdam (1885-1929), 's-Gravenhage, 9 delen. Deel 10: Tekstcritiek en bouwstoffen van J. Verdam en Willem de Vreese, 1927-1941, 's-Gravenhage.

Moors, Joseph (1952), De Oorkondentaal in Belgisch-Limburg van circa 1350 tot 1400, Brussel.

Rombaut, H., M. Leroy en G. Declercq (1988), ‘Acht nieuwe teksten in het Middelnederlands uit de 13de eeuw’, in: Taal en Tongval 40, 1-13.

Slicher van Bath, B.H. (1948), ‘Nederlandsche woorden in Latijnsche oorkonden en registers tot 1250’, in: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 65, 38-53, 118-147.

Stallaert, Karel (1886-1893), Glossarium van verouderde rechtstermen, kunstwoorden en andere uitdrukkingen uit Vlaamsche, Brabantsche en Limburgsche oorkonden, Leiden; voortgezet door F. Debrabandere, 1977.

Stoops, Y. (1992), ‘Vroege attestaties van ouder taalmateriaal’, in: De Nieuwe Taalgids 85, 297-301.

Tavernier-Vereecken, C. (1968), Gentse naamkunde van ca. 1000 tot 1253. Een bijdrage tot de kennis van het oudste Middelnederlands, z.pl. (waarin o.a. verwerkt het Liber Traditionum Sancti Petri Blandiniensis, het boek der schenkingen aan de St.-Pietersabdij te Gent).

Vandewiele, L.J. en W.L. Braekman (1968), ‘Een Latijns-mnl. plantenglossarium uit het midden van de 14e eeuw’, in: Scientiarium Historia 10, 115-144.

Vroegmiddelnederlands Woordenboek (vmnw) (1988-), inl Leiden, sinds 1988 conceptafleveringen, verschijning eind 2001.

[p. 1144]

Weijnen, A. (1975), ‘Leenwoorden uit de Latinitas stratigrafisch beschouwd’, in: Algemene en vergelijkende dialectologie, red. A. Hagen en J. Kruijsen, Amsterdam, 189-299.

Van ongeveer 1500 tot heden

Bruijn-van der Helm, José de (1995), ‘Antedateringen van Italiaanse handelsleenwoorden in het Nederlands’, in: Trefwoord 10, 91-101.

Burger, Peter en Jaap de Jong (red.) (1999), Taalboek van de eeuw, 's-Gravenhage.

Claes, Frans s.j., in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 1993 (109), 25-35; Trefwoord 1994 (8), 27-28; Trefwoord 1994 (9), 68-71; Leuvense bijdragen 1994 (83), 2, 197-234; Trefwoord 1996 (11), 153-159; Trefwoord 1997-1998 (12), 155-181; Trefwoord 1998-1999 (13), 186-191.

Coster, M. De (1992), Woordenboek van jargon en slang, Amsterdam.

Coster, Marc De (1998), Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en slogans, 's-Gravenhage/Antwerpen.

Coster, Marc De (1999), Woordenboek van neologismen. 25 jaar taalaanwinsten, Amsterdam.

Donselaar, J. van (1989), Woordenboek van het Surinaams-Nederlands, Muiderberg.

Donselaar, J. van, in: Trefwoord 1994 (8), 28-34; Trefwoord 1994 (9), 63-67; Trefwoord 1995 (10), 84-90; Trefwoord 1996 (11), 133-141; De Woordenaar 1997 (1), 1, 9-10; Trefwoord 1997-1998 (12), 182-186; Trefwoord 1998-1999 (13), 197-204; De Woordenaar 1998 (2), 1, 7-9; De Woordenaar 1998 (2), 2, 5-7; De Woordenaar 1999 (3), 1, 13-14; De Woordenaar 1999 (3), 2, 12-14; Trefwoord, internetversie maart en november 2000.

Endt, Enno i.s.m. Lieneke Frerichs (1974), Bargoens woordenboek, Amsterdam. [Van het ongedateerde materiaal is driekwart verzameld tussen 1950 en 1955 en een kwart begin jaren zeventig.]

Francescato, Giuseppe (1966), ‘Contributi allo studio degli elementi italiani in olandese’, in: Studi di Filologia Italiana xxiv, 443-607.

Gelder, Enno van (1965), De Nederlandse munten, Utrecht/Antwerpen.

Gelder, H. van (1993), Aju paraplu, Amsterdam.

Goddijn, Annette (1993), ‘Indische woorden in het Nederlands uit de periode 1610-1674’, doctoraalscriptie Amsterdam.

Harrebomée, P.J. (1858-1870), Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal, 3 delen, Utrecht.

Heukels, H. (1907), Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten, z.pl.

Heytze, Ingmar en Vrouwkje Tuinman (2000), Verdomd interessant, maar gaat u verder... de taal van Wim T. Schippers, 's-Gravenhage.

Horst, Joop en Kees van der (1999), Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw, 's-Gravenhage.

Jonge, J.K.J. de (1862-1878), De opkomst van het Nederlandsch gezag in Oost-Indië (1595-1811): verzameling van onuitgegeven stukken uit het oud-koloniaal archief, 17 delen, 's-Gravenhage.

[p. 1145]

Kool, Marjolein (1999), Die conste vanden getale. Een studie over Nederlandstalige rekenboeken uit de vijftiende en zestiende eeuw, met een glossarium van rekenkundige termen, Hilversum.

Lennep, G.L. van (1988), Verklarend oorlogswoordenboek, Amsterdam.

Mak, J.J. (1945), ‘Oorlogswinst der Nederlandse taal’, in: De Nieuwe Taalgids 38, 163-172.

Moormann, J.G.M. (1932, 1934), De geheimtalen. Een studie over de geheimtalen in Nederland, Vlaamsch-België, Breyell en Mettingen, Zutphen, en De geheimtalen. Bronnenboek, Zutphen; opnieuw uitgegeven met een inleiding van Enno Endt in 2002, Amsterdam.

Moortgat, A. (1925), Germanismen in het Nederlands, Gent.

Nierop, M. van (1976-1979), Verklarend lexicon van nieuwe woorden, 3 delen, Hasselt.

Posthumus, Jan (1986), A description of a corpus of anglicisms, Groningen.

Reinsma, Riemer (1975), Signalement van nieuwe woorden, Amsterdam/Brussel.

Reinsma, Riemer (1984), Neologismen. Nieuwe woorden in de Nederlandse taal, Utrecht/Antwerpen.

Reinsma, Riemer (1999), Neologismen, 's-Gravenhage.

Ruijsendaal, E. (1989), Terminografische index op de oudste Nederlandse grammaticale werken, Amsterdam.

Salverda de Grave, J.J. (1906), De Franse woorden in het Nederlands, Amsterdam; met: ‘Alfabeties Register’ bewerkt door J.J.B. Elzinga (1920).

Sanders, Ewoud (1993), Eponiemenwoordenboek, Amsterdam.

Sanders, Ewoud (1995), Geoniemenwoordenboek, Amsterdam.

Sanders, Ewoud (1997a), Borrelwoordenboek, 's-Gravenhage.

Sanders, Ewoud (1997b), Fiets! De geschiedenis van een vulgair jongenswoord, 's-Gravenhage.

Sanders, Ewoud (1999), Jemig de pemig! De invloed van Van Kooten en De Bie op het Nederlands, Amsterdam.

Sanders, Ewoud en Rob Tempelaars (1998), Krijg de vinkentering! 1001 Nederlandse en Vlaamse verwensingen, Amsterdam.

Sijs, Nicoline van der (1994), ‘Vroegere dateringen ii’, in: Trefwoord 9, 71-73. (Dateringen uit C.M. Schulten (1966), Contribution à l'étude des termes militaires français en néerlandais 1567-1625, 's-Gravenhage.)

Sijs, Nicoline van der (1996), Leenwoordenboek, 's-Gravenhage.

Sijs, Nicoline van der (1998), Geleend en uitgeleend. Nederlandse woorden in andere talen & andersom, Amsterdam.

Sijs, Nicoline van der en Rob Tempelaars (1994), ‘Etymologische notities’, in: Trefwoord 7, 85-87.

Slijper, E. (1917-1918), ‘Oorlogswinst der Nederlandse taal’, in: De Nieuwe Taalgids 11, 222-230 en 12, 88-89. Met aanvullingen van C.G.N. de Vooys (1917-1918), De Nieuwe Taalgids 11, 230 en 12, 89, 121, 302, en van P. Koster (1918), De Nieuwe Taalgids 12, 301-302.

Smulders, Peter (samensteller) (1995), ‘Als u begrijpt wat ik bedoel’. De taal van Marten Toonder, 's-Gravenhage.

[p. 1146]

Sterkenburg, P.G.J. van en M.C. van den Toorn (1997), Veertig jaar Journaal, veertig jaar taal, 's-Gravenhage.

Stoett, F.A. (1901), Nederlandse spreekwoorden en gezegden verklaard en vergeleken met die in het Frans, Duits en Engels, Zutphen.

Theissen, S. (1975), De germanismen in de moderne Nederlandse woordenschat, dissertatie, Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek.

Theissen, S. (1978), Germanismen in het Nederlands, Hasselt.

Toorn, M.C. van den (1991a), Wij melden u den nieuwen tijd. Een beschouwing van het woordgebruik van de Nederlandse nationaal-socialisten, 's-Gravenhage.

Toorn, M.C. van den (1991b), ‘Het Nederlands in de Tweede Wereldoorlog’, in: Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie, overzicht van het jaar 1990, 95-135.

Toorn, M.C. van den e.a. (red.) (1997), Geschiedenis van de Nederlandse taal, Amsterdam; zie met name de paragrafen 5.2.4 en 6.5 over de ontwikkelingen in de woordenschat tussen 1550 en 1880 van M.A. Mooijaart, D.J.G. Geirnaert en R. Tempelaars, en hoofdstuk 8 van M.C. van den Toorn over het Nederlands van na 1920.

Vergeetwoordenboek (1992), speciaal nummer van het tijdschrift Raster, Amsterdam.

Vooys, C.G.N. de (1911), ‘Iets over spontane en bewuste nieuwvorming in de taal. Naar aanleiding van fiets- en vliegtermen’, in: De Nieuwe Taalgids, herdrukt in Verzamelde taalkundige opstellen ii, 1925, 338-350.

Vooys, C.G.N. de (1946), ‘Engelse invloed op het Nederlands’, in: De Nieuwe Taalgids 39, 145-149.

Vooys, C.G.N. de (1947), ‘Engelse invloed op het Nederlands’, in: De Nieuwe Taalgids 40, 172-173.

Vooys, C.G.N. de (1948), ‘Engelse invloed op het Nederlands (Tweede nalezing)’, in: De Nieuwe Taalgids 41, 175-176.

Vooys, C.G.N. de (1949), ‘Engelse invloed op het Nederlands (Derde nalezing)’, in: De Nieuwe Taalgids 42, 72-73.

Vooys, C.G.N. de (1950), ‘Engelse invloed op het Nederlands (Vierde nalezing)’, in: De Nieuwe Taalgids 43, 93-96.

Vooys, C.G.N. de (1951), Engelse invloed op de Nederlandse woordvoorraad, Amsterdam. (Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, n.r. lvii, nr. 5.)

Vooys, C.G.N. de (1953), ‘Engelse invloed op de Nederlandse woordvoorraad. Een aanvulling’, in: De Nieuwe Taalgids 46, 82-85.

Vooys, C.G.N. de (1954), ‘Engelse invloed op de Nederlandse woordvoorraad. Tweede aanvulling’, in: De Nieuwe Taalgids 47, 285-287.

Vooys, C.G.N. de (1956), ‘Engelse invloed op het Nederlands’, in: De Nieuwe Taalgids 49, 3-9 (postuum verschenen).

Vries, Jan W. de (1999), ‘Het Nederlands verandert’, in: Niet alleen voor paarden, Leiden, 55-66.

Winkel, J. te (1898), ‘Letteren en taal’, in: Ritter, P.H. (red.), Eene halve eeuw 1848-1898, Amsterdam (2 delen), deel 2, 243-312.

[p. 1147]

Woordenboek der Nederlandsche Taal (wnt) (1882-1998), 's-Gravenhage/Leiden; 2de editie van de cd-rom in 2000. Aanvullingen (2001), drie delen.