Chronologisch woordenboek

De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen

[p. 147]

3.1 Inheemse woorden

Inheemse woorden bestaan om te beginnen uit de erfwoorden, de woorden die al bestonden in de tijd waarin de Germaanse talen een eenheid vormden of nog eerder, in de tijd dat de Indo-europese talen een eenheid vormden. De Indo-europese erfwoorden vormen over het algemeen de zogenaamde centrale woordenschat, de woorden voor de alledaagse, onmiddellijke, voor alle tijden en plaatsen geldende belevingswereld van de mens. Dit zijn bijvoorbeeld namen voor mensen en hun lichaamsdelen (man, arm, neus, oor, oog), familierelaties (kind, moeder, vader), weersverschijnselen (regen, sneeuw, wind), hemellichamen (maan, ster, zon), tijden (dag, maand, nacht), landschappen (berg, heuvel), namen voor planten (berk, beuk, den, wilg), dieren (eend, geit, hond, koe, otter, varken, vee, wolf) en dierlijke producten (melk), bijvoeglijke naamwoorden die algemene eigenschappen aanduiden (breed, jong, lang, oud), telwoorden (twee, drie, vier), werkwoorden die basishandelingen in het leven uitdrukken (drinken, dromen, eten, horen, slaan, slapen, voelen, zien). Omdat deze woorden de directe omgeving van de mens beschrijven, zijn ze heel constant en zijn het bijna nooit leenwoorden.¹

De erfwoordenschat vertelt iets over de leefwijze van de Indo-europeanen: zo weten we dat zij wagens kenden uit het feit dat zij woorden bezaten voor ‘as’, ‘wagen’ en ‘wiel’.² Namen voor planten, dieren en andere objecten die niet voorkwamen op de plaatsen waar de Indo-europeanen en Germanen oorspronkelijk vandaan kwamen, werden geleend. Daarom wordt de woordenschat wel gebruikt om aanwijzingen te krijgen over de plaats van herkomst van de Indo-europeanen, maar dat is niet onproblematisch: al kenden zij een woord voor ‘zee’, dan hoeft dat nog niet te betekenen dat ze de zee kenden; misschien duidden ze er een meer mee aan. Zo zijn er meer problemen: woorden kunnen van betekenis veranderen; plantennamen kunnen bijvoorbeeld worden overgedragen op andere planten.³

Naarmate de maatschappij veranderde en de talen uiteengroeiden, had men niet meer genoeg aan de erfwoorden - er waren nieuwe woorden nodig voor nieuwe begrippen. Hieraan werd op twee manieren voldaan: door nieuwvormingen (3.1) en door ontleningen aan andere talen (3.2).

1 Van der Wal 1992: 171; voor de Indo-europese erfwoorden en de zaken die deze aanduiden, zie Buck 1949 en Pokorny 1948-1980.

2 Beekes 1999: 8.

3 Beekes 1990: 73-78; zie ook Mallory 1989.

De oudste inheemse samenstellingen

Al in de Indo-europese en Germaanse tijd werden nieuwe woorden gemaakt door middel van samenstelling en afleiding.⁴ Samenstelling houdt in de samenkoppeling van twee of meer zelfstandige woorden tot een nieuw woord met één hoofdklemtoon. Het procédé van samenstelling is in het Nederlands zeer productief. Een enkel voorbeeld volstaat: alles wat in een pot kan, kan met het woord pot worden samengesteld: bier-, bloem-, inkt-, jam-, koffie-, lijm-, mosterd-, theepot. Zoals uiteengezet in 1.2.1 is dat de reden waarom ik samenstellingen in deze etymologische database slechts in bijzondere gevallen heb opgenomen, bijvoorbeeld omdat ze zeer oud zijn, of een eigen betekenis hebben gekregen die niet direct uit de afzonderlijke delen herleidbaar is of omdat de aparte delen voor een leek niet meer herkenbaar zijn. In principe zijn voornamelijk ongelede

4 Over morfologie is veel geschreven. Voor het onderstaande baseer ik me vooral op de overzichtswerken: ans 1997, Van Lessen 1928, Van Loey 1970a, De Vooys 1957, en vanuit synchroon standpunt De Haas en Trommelen 1993.

[p. 148]

woorden opgenomen, dus qua vorm en betekenis doorzichtige samenstellingen zijn ondervertegenwoordigd. Wat niet wegneemt dat het bestand diverse heel oude samenstellingen bevat.

Hieronder komen voornamelijk samengestelde zelfstandige naamwoorden aan de orde, omdat deze categorie het grootst is en de meeste manieren van samenstelling kent. Samengestelde bijvoeglijke naamwoorden en werkwoorden worden niet op een wezenlijk andere manier gemaakt: nieuwe bijvoeglijke naamwoorden worden gemaakt met als eerste lid een zelfstandig of bijvoeglijk naamwoord, bijwoord of werkwoordstam, nieuwe werkwoorden worden voornamelijk gemaakt met als eerste lid een (voorzetsel)bijwoord, een bijvoeglijk naamwoord of, minder vaak, een zelfstandig naamwoord. Voor de vorming van versterkende bijvoeglijke naamwoorden en voor een overzicht van bijwoorden van tijd, telwoorden, voegwoorden en voorzetsels, zie hoofdstuk 4.

Samenstellingen kunnen niet automatisch in het bestand worden gezocht. Daarom is als zoekopdracht ingetypt: geef alle zelfstandige naamwoorden met een datering kleiner dan 1350. Vervolgens zijn handmatig de samenstellingen eruit gehaald. Dat leverde de volgende 80 samengestelde zelfstandige naamwoorden op:

701-800	manslag*	‘het opzettelijk doden zonder voorbedachten rade’
701-800	weergeld*	‘zoengeld’
776-800	noodvuur*	‘vuur met reinigende kracht ontstoken door wrijving’
___
901-1000	haagdoorn*	‘heestergeslacht’
901-1000	kinnebak*	‘onderkaak’
901-1000	vrijthof*	‘omheinde plaats’
___
1001-1050	westenwind*	‘wind die uit het westen waait’
1050	herfstmaand*	‘september’
1050	hooimaand*	‘juli’
1050	lentemaand*	‘maart’
1050	wiedemaand*	‘juni’
1050	wintermaand*	‘december’
1080	vouwstoel*	‘opvouwbare stoel’
1083	viertel*	‘een maat’
___
1100	boomgaard*	‘grond met vruchtbomen’
1100	wierook*	‘welriekende rook als reukoffer’
1101-1200	schelvis*	‘beenvis’
1153	vierschaar*	‘rechtbank’
1163	walvis*	‘walvisachtige’
1155	heemraad*	‘college van raadslieden’
1160	braambes*	‘bes van de braamstruik’
___
1204	leeftocht*	‘proviand’
1225	sleedoorn*	‘soort heester’
1226-1250	steenbreek*	‘plant’

[p. 149]

1236	middag*	‘midden van de dag’
1236	zondag*	‘eerste dag van de week’
1240	bedevaart*	‘reis naar heilige plaats’
1240	bedstee*	‘ingebouwde slaapplaats’
1240	elleboog*	‘gewricht tussen beneden- en bovenarm’
1240	kerfstok*	‘stokje waarop door kerven wordt aangegeven wat iem. verbruikt (en dus: hoeveel schulden hij heeft)’
1240	knoflook*	‘kruiderij’
1240	louwmaand*	‘januari’
1240	meermin*	‘zeevrouw’
1240	nachtegaal*	‘zangvogel’
1240	schoorsteen*	‘rookkanaal’
1240	vagevuur*	‘plaats waar zielen gelouterd worden’
1240	vleermuis*	‘handvleugelig zoogdier’
1240	voordeel*	‘winst’
1246	moordwapen*	‘instrument om mee te doden’
1248-1271	windmolen*	‘door de wind aangedreven molen’
1252	weiland*	‘grasland waar vee graast’
1253	litteken*	‘teken van een wond’
1253	maandag*	‘tweede dag van de week’
1253	speenvarken*	‘jong varken’
1253	wildbraad*	‘gebraden vlees van wild’
1257	donderdag*	‘vijfde dag van de week’
1260	voorwaarde*	‘beding’
1260	woensdag*	‘vierde dag van de week’
1263	vrijdag*	‘zesde dag van de week’
1264	Vastenavond*	‘vooravond van de grote vasten’
1265-1270	voorzaat*	‘voorvader’
1269	dinsdag*	‘derde dag van de week’
1282	borgtocht*	‘overeenkomst waarbij een derde zich garant stelt’
1284	bandijk*	‘rivierdijk’
1285	lijnwaad*	‘linnen’
1285	maaltijd*	‘eten’
1285	middernacht*	‘twaalf uur's nachts’
1285	regenboog*	‘boog aan de hemel’
1286	blaasbalg*	‘aanjager van vuur’
1286	handschoen*	‘kledingstuk voor de hand’
1287	kwikzilver*	‘chemisch element’
1287	ooglid*	‘huidplooi over het oog’
1287	windei*	‘ei zonder kalkschaal’
1287	zeekoe*	‘zeezoogdier’

[p. 150]

1289	etmaal*	‘24 uur’
1291-1300	nooddruft*	‘behoefte’
1293	zeehond*	‘zeeroofdier’
___
1300-1393	moedwil*	‘boze opzet’
1301-1350	karnemelk*	‘gekarnde melk’
1301-1350	likdoorn*	‘eksteroog’
1301-1400	godsdienst*	‘religie’
1301-1400	schrikkeljaar*	‘jaar dat met een dag verlengd is’
1301-1400	sprinkhaan*	‘insect’
1301-1400	voorspoed*	‘succes’
1306	goedendag*	‘middeleeuwse knots’
1311	arbeidsloon*	‘vergoeding’
1328	waarborg*	‘onderpand of andere zekerheid’
1330	rampspoed*	‘onheil’
1343-1344	bruinvis*	‘walvisachtige’
1343-1345	kruiwagen*	‘eenwielig voertuig’

De vraag is nu: zijn de oudste Nederlandse samenstellingen op dezelfde wijze gevormd als moderne samenstellingen, of wijken ze hiervan wezenlijk af? Als we bovenstaande samenstellingen bekijken, blijkt dat de afwijking hoogstens ligt in de frequentie van voorkomen: verreweg de meeste oude samenstellingen zijn gevormd door de koppeling van twee zelfstandige naamwoorden, terwijl moderne samenstellingen als eerste lid ook vaak een woord van een andere soort hebben. Maar álle combinaties die momenteel bestaan, bestonden in de oudste periode ook al. Zo vinden we bijvoorbeeld de combinatie van een bijvoeglijk naamwoord plus een zelfstandig naamwoord. Soms staat het bijvoeglijk naamwoord daarbij in verbogen vorm, zoals in goedendag, middernacht, wildeman (uit 1510-1512). In andere gevallen is het bijvoeglijke naamwoord onverbogen: bruinvis, middag, wildbraad (in de oudere vorm van middag, het tiende-eeuwse mitdondage, was het bijvoeglijk naamwoord wel verbogen).

De combinatie van een werkwoordstam plus een zelfstandig naamwoord vinden we in bijvoorbeeld blaasbalg, kerfstok, schoorsteen, vouwstoel, en met verbindings-e vagevuur en dwingeland (uit 1540), van een telwoord plus een zelfstandig naamwoord in vierschaar, viertel (oorspronkelijk viertal), en van een (voorzetsel)bijwoord plus een zelfstandig naamwoord in voorspoed, voorwaarde.

Bij de koppeling van twee zelfstandige naamwoorden zien we wel een verschil met het heden: in verreweg de meeste oude samenstellingen staat het eerste zelfstandige naamwoord in de onverbogen vorm of stamvorm, terwijl we tegenwoordig vaker tussenklanken aantreffen. Het type met als eerste lid een onverbogen zelfstandig naamwoord kwam al voor in het Indo-europees en het Germaans.⁵

In slechts weinige van de oude samenstellingen zit een verbindings-s of -e(n), vergelijk elleboog, middernacht uit de dertiende eeuw en godsdienst uit de veertiende eeuw. Dit type samenstelling is dus kennelijk jonger dan de combinatie met een onverbogen vorm als eerste lid. Hier stuiten we bovendien op een belangrijk verschil met het moder-

5 Beekes 1990: 210; Van Lessen 1928: 1.

[p. 151]

ne Nederlands: wat tegenwoordig een verbindingsklank is, was vroeger een naamvalsuitgang: -en en -s duidden toen een tweede naamval aan, -e, -en, -er en -s een meervoudsuitgang. De samenstellingen ontstonden uit oudere syntactische verbindingen: godes dienst ‘dienst van God’ werd op den duur als eenheid opgevat en als godsdienst geschreven. Toen de naamvallen verdwenen, ging men de naamvalsuitgangen als verbindingsklanken beschouwen, en kwamen ze door analogie en voor een gemakkelijkere uitspraak ook op plaatsen te staan waarin het vroegere naamvalssysteem er niet in zou hebben voorzien.⁶ Dat geldt bijvoorbeeld voor arbeidsloon uit de veertiende eeuw: arbeid was een vrouwelijk woord en kreeg dus geen -s in de tweede naamval; de -s is dus secundair als verbindingsklank gevormd. In kinnebak uit de tiende eeuw beschouwen we de -e- momenteel als verbindings-e, maar oorspronkelijk behoorde deze tot de stam: kinni- was een -ja-stam.

Voorts valt aan bovengenoemde samenstellingen op dat de meeste afzonderlijke delen na al die eeuwen nog steeds doorzichtig zijn. Wel zijn er een aantal woorden die alleen in de samenstelling zijn blijven voortleven, maar inmiddels als apart woord zijn verdwenen, zoals gom ‘man’ in bruidegom, galen ‘zingen’ in nachtegaal, wie- ‘heilig’ in wierook, vagen ‘vegen, schoonmaken’ in vagevuur. Daarnaast is in sommige samenstellingen een deel (meestal het eerste) van de samenstelling zodanig veranderd dat de oorsprong niet meer helder is: in litteken en likdoorn is lijk ‘lichaam’ niet meer herkenbaar, in sprinkhaan ziet niet iedereen springen, in knoflook is Middelnederlands clof ‘kloof, spleet’ niet direct te zien; hier is sprake van dissimilatie. In viertel is het tweede lid verduisterd, waarschijnlijk om een verschil te maken tussen viertel ‘een maat’ en viertal ‘eenheid van vier’.

Een improductief geworden samenstellingsprocédé vinden we in dwingeland (1540) en deugniet (1564), waar het werkwoordelijke deel voorop staat, en in steenbreek en zoetekauw (1618), met het werkwoordelijke deel achterop. Het dertiende-eeuwse steenbreek is een vertaling van Latijn saxifraga (de plant heette zo omdat hij gebruikt werd tegen nierstenen: hij zou deze stenen breken). Tegenwoordig zouden deze woorden zijn gevormd met het achtervoegsel -er, vergelijk de moderne vormen (niet in het bestand) spelbreker en piskijker met de verdwenen vormen brekespel en kijcpisse.⁷

Daartegenover bestaan er moderne, nieuwe soorten samenstellingen, die dus per definitie hierboven niet genoemd zijn. De taalkundige Joop van der Horst wijst op een jong soort samenstelling: defensieminister of onderwijsminister in plaats van minister van defensie, minister van onderwijs, om privacy-redenen in plaats van om redenen van privacy en Clintonmensen in plaats van Clinton en zijn mensen.⁸ Dat laatste zal een uitbreiding zijn van oudere samenstellingen die bestaan uit een eigennaam en een zelfstandig naamwoord. Ik zeg wel ‘ouder’, maar ook deze vorm van samenstelling is jong - dergelijke samenstellingen zijn onder Duitse invloed ontstaan. In Duitsland kwamen dergelijke samenstellingen na 1830 in zwang, en de Nederlanders namen het procédé over. Tegenwoordig vinden we deze samenstellingen nog steeds, maar nu zijn het meestal anglicismen: het Hite-rapport, de Bush-regering.

Ook de vorming van samenstellingen van een onverbogen bijvoeglijk naamwoord met een zelfstandig naamwoord is jong en door het Duits beïnvloed. In het Nederlands

6 ans 1997: 683; Van Bree 1990: 188-189; Van Loey 1970a: 179-180, 183-186; De Vooys 1957: 181.

7 Van Bree 1990: 189-190.

8 Zie Van der Horst 1999: 328-329 en zijn column in De Standaard van 3 maart 2001.

[p. 152]

worden op deze wijze possessieve samenstellingen gevormd, zoals kaalkop, zie hieronder. Dit type samenstelling is vanaf halverwege de negentiende eeuw in het Nederlands uitgebreid onder invloed van het Duits, en er is dan ook aanvankelijk veel protest van puristen tegen geweest. Zo gaan groenvoer (1844), groothandel (1857), hoogspanning (1907), rauwkost (1930) en smalspoor (1912) terug op het Duits. Momenteel is het type samenstelling productief geworden en bestaat er dikwijls geen Duitse tegenhanger meer; zo heet totaalbedrag in het Duits Gesamtbetrag en totaalwasmiddel luidt Vollwaschmittel.

Een laatste voorbeeld van een woordvormingstype dat al langer bestaat maar recent onder buitenlandse invloed zeer is toegenomen, is de vorming van een bijvoeglijk naamwoord door de samenkoppeling van een zelfstandig naamwoord en een voltooid deelwoord: bedrijfsgericht, bloedbevlekt, doelgericht, handgemaakt, marktgericht, noodgedwongen, tijdgebonden, vacuümverpakt, watergekoeld. Dergelijke samenstellingen kwamen sporadisch al in het Middelnederlands voor, vergelijk huusbacken ‘thuisgebakken, in huis gebakken’. Vanaf midden negentiende eeuw is hun aantal alsmaar toegenomen, eerst onder Duitse en later onder Engelse invloed; vergelijk zongedroogd met Duits sonnengetrocknet en Engels sun-dried.⁹

Kortom: er komen nog steeds nieuwe manieren om samenstellingen te vormen bij, maar de oude manieren zijn alle blijven bestaan en zijn tot op heden productief.

9 Zie Van der Sijs 1996: 243-247, 299-300. Voor het type zelfstandig naamwoord plus voltooid deelwoord zie ans 1997: 729-730; Van der Horst 1999: 338-341; Van den Toorn e.a. (red.) 1997: 507-508. Voor meer woordvormingstypen die al eeuwen bestaan hebben in het Nederlands, maar in de twintigste eeuw vaker zijn gaan optreden, zie Van den Toorn e.a. (red.) 1997: 504-518.

Verholen samenstellingen

Hierboven zagen we dat bij de meeste samenstellingen de afzonderlijke delen doorzichtig zijn gebleven. Een uitzondering daarop vormen de zogenoemde verholen samenstellingen, samenstellingen die niet meer als zodanig herkenbaar zijn:

1137	schout*	‘bestuursambtenaar’, oorspronkelijk schout(h)ete
___
1240	bongerd*	‘boomgaard’, van boomgaard
1240	laars*	‘schoeisel’, van lederhose
1240	wortel*	‘onderste deel van gewas’, eigenlijk ‘ronde plant’, van Middelnederlands wort(e) ‘kruid, plant’ en walen ‘wentelen, rollen’
___
1300	wingerd	‘wijnstok’, van wijngaard
___
1437	vent*	‘kerel’, van ven(n)oot
___
1451-1500	juffrouw*	‘(ongehuwde) vrouw’, van jonkvrouw
1460-1540	achtel*	‘achtste hectoliter, oude inhoudsmaat’, van achtendeel
___
1511	verrel*	‘vierde deel’, van vierendeel
1546	bakkes*	‘gezicht’, van bakhuis
1599	enter*	‘eenjarige koe’, van eenwinter
___
1631	jonker*	‘aanspreektitel voor adelborst’, van jonkheer
___
1702	leidsel*	‘teugel’, van leidzeel
___
1835	wimper*	‘ooghaartje’, van wenkbrauw, ook wim(p)brauw

[p. 153]

Bij veel van deze woorden is het tweede lid schijnbaar een achtervoegsel (-er, -erd, -sel). Schout lijkt zelfs een ongeleed woord, maar het luidde oorspronkelijk schout(h)ete en was samengesteld uit schout, scholt ‘schuld, verplichting’, en heten ‘gebieden’; een schout was dus een overheidsdienaar die de plichten oplegt.

Veertien verholen samenstellingen op een bestand van ruim achttienduizend woorden (waarvan 12.904 zelfstandige naamwoorden) is maar heel weinig. Dat ligt niet alleen aan het bestand: ook de literatuur wijst niet veel meer verholen samenstellingen aan.¹⁰ Wel zijn er nog enkele verholen samenstellingen die al verholen waren voordat de Oudnederlandse periode begon; dat ze oorspronkelijk samenstellingen waren, kan slechts opgemaakt worden uit Germaanse verwanten. Dat geldt voor mes. Uit de Oudengelse vorm meteseax weten we dat dit woord eigenlijk ‘vleeszaag’ betekende en een samenstelling was van een eerste lid dat verwant is met Engels meat ‘vlees’ en een tweede lid dat bewaard is gebleven in de naam Saksen en dat verwant is met zaag. Oude Germaanse samenstellingen waren verder echt ‘wettig, werkelijk’, oom, sperwer, wereld, de telwoorden elf, twaalf, honderd, duizend, en de voornaamwoorden iets, niets. Deze woorden beschouw ik voor het Nederlands niet als verholen samenstelling: tegen de tijd dat ze voor het eerst opgeschreven werden - de periode dus waartoe dit boek zich beperkt -, waren het ‘gewone’ woorden waaraan de oorsprong niet meer te zien was.

Verholen samenstellingen zijn korter dan ‘gewone’ samenstellingen. Hierin volgen ze de normale taalontwikkeling. Die is namelijk dat woorden in de loop van de tijd steeds korter worden. Dat verklaart hoe het komt dat de meeste oude woorden uit slechts één lettergreep bestaan: zie de chronologische woordenlijst achterin voor voorbeelden, en vergelijk bijvoorbeeld Middelnederlands herte, harte, nu hart; matte, nu mat; of me(e)rminne, ma(e)rminne, nu meermin. Die verkorting is vooral te danken aan de klemtoon: in het Germaans bestond een sterk accent op de eerste lettergreep, waardoor eindlettergrepen verzwakten of wegvielen.¹¹

Uit onderzoek blijkt dat onze dagelijkse conversatie voor ongeveer de helft uit eenlettergrepige woorden bestaat; vervolgens heeft zo'n dertig procent van de woorden die we uitspreken twee lettergrepen, en dertien procent heeft drie lettergrepen; zes procent heeft vier lettergrepen, en alles wat langer is dan vier lettergrepen, vormt samen amper één procent. Woordlengte en frequentie zijn omgekeerd evenredig; vandaar dat er een sterke neiging bestaat veelgebruikte woorden te verkorten.¹² Deze observatie geldt zowel inheemse woorden als geleende woorden. Woorden die meerdere malen zijn geleend, bewijzen de stelling. De oudste geleende vormen bestaan dan inderdaad vaak uit één lettergreep, of uit een beklemtoonde en een onbeklemtoonde lettergreep, terwijl de jongere vormen uit twee of meer volle lettergrepen bestaan, vergelijk uit het Latijn, met telkens het oudste woord als eerste genoemd: doos (1361) - dosis (1663), priester (1236) - presbyter (1535), trecht (300) - traject (1746); in verschillende tijden zijn uit het Frans geleend: beschuit (1343-1345) - biscuit (1704), kwijt (1237) - quitte (1563).

Het blijkt echter dat deze regel niet geldt voor inheemse doorzichtige samenstellingen. Deze veranderen uiteraard in de loop van de tijd, maar daarbij veranderen de delen van de samenstelling op precies dezelfde wijze als de afzonderlijke woorden waaruit de samenstelling bestaat. In de evolutie van Middelnederlands bor(e)chtocht, hagedo(o)rn,

10 Zie Van Bree 1990: 186-187; Van Loey 1970a: 182; De Vooys 1957: 179.

11 Beekes 1990: 97.

12 Van der Horst 1999: 83.

[p. 154]

elle(n)boge, vorewaerde, we(i)delant/wei(d)land naar borgtocht, haagdoorn, elleboog, voorwaarde, weiland zijn beide delen van de samenstelling herkenbaar gebleven en hebben zij dezelfde verandering doorgemaakt als de overeenkomstige woorden. Dit is in strijd met de verwachte klankverandering: omdat bij samenstellingen de klemtoon altijd sterk op één lettergreep ligt - meestal de eerste -, zou men verwachten dat de onbeklemtoonde lettergreep afgesleten zou raken, en dat er dus veel meer verholen samenstellingen zouden zijn ontstaan. Het streven naar begrijpelijkheid en transparantie heeft kennelijk de verwachte klankveranderingen tegengehouden. Dit is dezelfde tendentie naar inzichtelijkheid die we zien in volksetymologie, waarbij onbegrijpelijke woorden aangepast worden aan begrijpelijke.

Uitzondering vormt de zeer kleine groep verholen samenstellingen, die overigens vooral bestaat uit spreektaalwoorden waarnaast ook de oorspronkelijke samenstellingen zijn blijven voortleven, vergelijk bongerd, wingerd, wimper naast boomgaard, wijngaard, wenkbrauw, en de aanspreekvormen: juffrouw, jonker, vent naast het officiëlere jonkvrouw, jonkheer, vennoot. Een uitzondering vormen ook de woorden waarbij een deel inmiddels als apart woord is verdwenen: hier kan per definitie geen sprake zijn van aanpassing aan het afzonderlijke woord. Dat geldt bijvoorbeeld voor bovengenoemd laars (van leder en het verdwenen hose) en voor lichaam (1100), dat eigenlijk een samenstelling is van lijk ‘lichaam, vlees’ en haam ‘omhulsel’; de oorspronkelijke betekenis was dus ‘vleselijk omhulsel’.

Copulatieve samenstellingen

Een heel oud type samenstelling is de copulatieve samenstelling, waarin twee zelfstandige naamwoorden als gelijkwaardig aan elkaar verbonden worden,¹³ bijvoorbeeld Moedermaagd, ontstaan uit de syntactische verbinding moeder ende maghet ‘moeder en maagd’ (1265-1270). Weerwolf herkennen we niet meer als copulatief, maar het was eigenlijk ‘manwolf’, want weer is een oud woord voor ‘man’, vergelijk Latijn vir ‘man’. Dit type samenstelling bestond waarschijnlijk al in het Indo-europees, maar was er zeldzaam.¹⁴ In het bestand zitten de volgende voorbeelden:

1165	weerwolf*	‘mens die zich in wolf verandert’
___
1438	Moedermaagd*	‘de maagd Maria’
___
1528	heeroom*	‘gemoedelijke benaming voor een pastoor’
1599	manwijf*	‘forse, bazige vrouw’
___
1630	koningin-moeder*	‘moeder van de regerende koning(in)’
___
1769	puntkomma	‘leesteken’
___
1837	rechter-commissaris	‘rechter aan wie het voorbereidend onderzoek is opgedragen’
1863	minister-president	‘voorzitter van de ministerraad’
1877	herenboer*	‘heer die uit liefhebberij het boerenbedrijf uitoefent’
1885	geneesheer-directeur	‘arts die directeur van een ziekenhuis is’

13 ans 1997: 687; De Haas en Trommelen 1993: 414-415; Van Loey 1970a: 187-188; De Vooys 1957: 180.

14 Beekes 1990: 211.

[p. 155]

1889	prins-gemaal	‘man van de regerende vorstin’
___
1976	radiocassetterecorder	‘radio met ingebouwde cassetterecorder’

Hieruit blijkt dat het type meer dan tien eeuwen productief is gebleven.

Possessieve samenstellingen

Een apart type samenstellingen vormen de possessieve samenstellingen of bahuvrihicomposita (zo genoemd naar het Sanskrietvoorbeeld bahuvrīhi- ‘veel rijst hebbend’). Ook deze samenstellingen bestonden al in het Indo-europees. Ze benoemen iemand die of iets dat datgene bezit wat in de samenstelling aangeduid wordt, zoals dikkop of roodhuid.¹⁵ De samenstellingen zijn veelal gevormd van een bijvoeglijk naamwoord of telwoord plus een zelfstandig naamwoord. Het bestand bevat:

1351	driehoek*	‘deel van plat vlak door drie lijnen ingesloten’
___
1477	negenoog*	‘kaakloze vis’
1494	roodborstje*	‘zangvogel’
___
1518	kwikstaart*	‘zangvogel’
1567	melkmuil*	‘onvolwassen jongeman’
1599	kaalkop	‘iem. met een kaal hoofd’
___
1612	huilebalk*	‘iem. die vaak huilt’
1620	dikkop	‘iem. met een dik hoofd’
1670	wijsneus*	‘betweter’
1696	losbol*	‘lichtzinnig mens’
___
1775	blauwbaard*	‘wreedaard tegenover vrouwen’
___
1849	volbloed*	‘van onvermengd ras’
1872	blauwkous	‘spotnaam’
1884	roodhuid*	‘indiaan’
1899-1906	dikkop	‘larve van een kikvors’
___
1984	blauwhelm*	‘militair in dienst van de Verenigde Naties’

Het procédé is productief: naast dikkop, kaalkop bestaan volgens de woordenboeken nog onder andere domkop, dwarskop, geelkop, grijskop, platkop, rondkop, roodkop, witkop, zwartkop (waarin kop, net als kous in blauwkous, oorspronkelijk een leenwoord is).

Hoewel de voorbeelden beperkt zijn (het etymologische bestand bevat slechts een selectie van de samenstellingen), tonen ze aan dat de vorming gedurende vele eeuwen productief is gebleven. Uit de literatuur blijkt dat het Middelnederlands veel possessieve samenstellingen heeft gekend die inmiddels verdwenen zijn of vervangen door nieuwe vormingen, bijvoorbeeld ruigrok, slappe-lende.¹⁶ Veel van de jongere woorden zijn vertalingen van anderstalige voorbeelden: blauwbaard (naar het Frans) en blauwhelm, blauwkous, roodhuid, volbloed (naar het Engels); ook het oude driehoek is een vertaling, namelijk van Latijn triangulus.

15 ans 1997: 692; Beekes 1990: 210-211; De Haas en Trommelen 1993: 364; Van Lessen: 1928: 52, 80-86; Van Loey 1970a: 188; De Vooys 1957: 186-187.

16 Zie m.n. Van Lessen 1928: 52, 80-86.

[p. 156]

Samenstellende afleidingen

Samenstellende afleidingen bestaan uit een achtervoegsel en twee grondwoorden die zelfstandig kunnen voorkomen, maar niet tezamen als samenstelling, terwijl evenmin het tweede lid samen met het achtervoegsel voorkomt, of alleen met een andere betekenis. Een voorbeeld is tegenvoeter: noch tegenvoet, noch voeter komen voor; naast zwaarmoedig bestaat wel de afleiding moedig, maar in een heel andere betekenis.¹⁷ Zowel zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden als bijwoorden en werkwoorden kunnen door samenstellende afleiding worden gevormd.

De categorie samenstellende afleidingen in het bestand is slechts klein. Aan inheemse samenstellende afleidingen bevat het de volgende zelfstandige naamwoorden, allemaal met de afleiding -er, enerzijds persoonsnamen op -er, anderzijds zaaknamen met als eerste lid meestal een telwoord (behalve bij dijenkletser). De woorden dateren allemaal van na het Middelnederlands. Het zeer moderne dubbeldekker (1976) is ontleend aan het Engels.

1532-1537	bevelhebber*	‘commandant’
___
1624	tegenvoeter*	‘iem. die aan de andere kant van de aarde woont’
1646	gezaghebber*	‘regeerder’
___
1856	gezagvoerder*	‘iem. die het bevel heeft’
1869	driewieler*	‘voertuig met drie wielen’
1869	tweewieler*	‘rijwiel of ander voertuig met twee wielen’
___
1959	dijenkletser*	‘grap die uitbundige reactie oproept’

Aan bijvoeglijke naamwoorden vinden we woorden op -ig, -s en -end (bestaande uit een zelfstandig naamwoord plus tegenwoordig deelwoord). Het gaat om de volgende woorden (waarbij overigens soms een deel van de samenstelling oorspronkelijk geleend is, namelijk plat, schaal en uur):

1240	tweejarig*	‘twee jaar oud’
1240	viervoetig*	‘met vier voeten’
___
1477	zwaarmoedig*	‘treurig gestemd’
1477	vijfledig*	‘met vijf geledingen’
___
1609	schoorvoetend*	‘aarzelend’
1631	onzijdig*	‘neutraal’
___
1784-1785	goedlachs*	‘graag lachend’
___
1805	onderhuids*	‘onder de huid’
1828	zorgwekkend*	‘grote zorg veroorzakend’
1841	hardhandig*	‘ruw’
1847	gezaghebbend*	‘overwicht hebbend’
1866	geestdodend*	‘afstompend’
1869	wijdbeens*	‘met de benen ver gespreid’
1884	slechthorend*	‘min of meer doof’
1892	achturig	‘acht uur durend’

17 Van Bree 1990: 199-200; De Haas en Trommelen 1993: 368-370; ans 1997: 591; 697; 732-735.

[p. 157]

___
1918	loslippig*	‘dingen vertellend die men moet verzwijgen’
1921	toonaangevend	‘tot voorbeeld strekkend’
1955	platvloers	‘triviaal’
1976	kleinschalig	‘op kleine schaal’

Uit de gegevens kunnen we concluderen dat het type bijvoeglijk naamwoord bestaande uit een telwoord plus een zelfstandig naamwoord en de uitgang -ig (tweejarig) in de Middeleeuwen productief was (het mnw geeft nog vele voorbeelden, waarvan een groot deel inmiddels verdwenen is), en dat de andere typen voornamelijk aan het eind van de Middelnederlandse periode zijn opgekomen. Daarnaast bestond in het Middelnederlands een inmiddels verdwenen type samenstellende afleiding van bijvoeglijk naamwoorden op -de: driehoekede, nu driehoekig; blauwoogde, nu blauwogig; grijshaerde, nu grijsharig.¹⁸

Een deel van de samenstellende afleidingen is geleend uit een andere Germaanse taal, waardoor dit type afleiding ook door geleende voorbeelden wordt uitgebreid. Aan de vorm is niet te zien dat het om leenwoorden gaat: het lijken zeer inheemse woorden. Voorbeelden hiervan, alle teruggaand op het Duits, zijn:

1526	vrijwillig	‘niet gedwongen’ <duits
___
1764-1775	eigenaardig	‘een eigen karakter dragend’ <duits
___
1852	kleingeestig	‘bekrompen’ <duits
1873	nietszeggend	‘niets bewijzend’ <duits
___
1909	zwakzinnig	‘zwak van verstand’ <duits

Een bijzonder type samenstellende afleiding vormen werkwoorden met als eerste lid een werkwoordstam en als tweede een zelfstandig naamwoord dat een lichaamsdeel aanduidt.¹⁹ Onderstaande lijst is vrij compleet. Daaruit kunnen we concluderen dat het type na de Middeleeuwen opkwam en vooral in de zeventiende en achttiende eeuw opgang heeft gemaakt:

1505	plukharen*	‘vechten’
1573	knikkebollen*	‘dommelend knikken’
1598	suizebollen*	‘duizelig zijn’
___
1617	schuddebollen*	‘knikkebollen’
1618	schuimbekken	‘schuim op de mond vormen’
1627	knarsetanden*	‘met de tanden knarsen’
1629	kwispelstaarten*	‘met de staart heen en weer gaan’
1640	ringeloren*	‘op de kop zitten’
1648	klappertanden*	‘met de tanden klapperen’
1672	likkebaarden*	‘watertanden’
1681	stampvoeten*	‘met de voeten stampen’
___
1701	reikhalzen*	‘vurig verlangen’

18 Van Loey 1970a: 181.

19 ans 1997: 637-638; De Haas en Trommelen 1993: 448; Van Loey 1970a: 192-193; De Vooys 1957: 194.

[p. 158]

1710	klapwieken*	‘met de vleugels slaan’
1710	knipogen*	‘een ooglid snel sluiten en openen’
1717	kortwieken	‘de slagpennen van een vogel wegnemen’
___
1839	schokschouderen*	‘de schouders ophalen’
___
1906	trekkebekken	‘een raar gezicht trekken’

Het type samenstellende afleidingen is vooral na de Middeleeuwen ontstaan en tot op heden productief gebleven. Alleen het type bijvoeglijk naamwoord bestaande uit een telwoord plus een zelfstandig naamwoord en de uitgang -ig (tweejarig) was al in de Middeleeuwen productief. Het aantrekkelijke van deze samenstellingen zal mede liggen in de beknoptheid ervan: kleinschalig in plaats van op kleine schaal, klappertanden in plaats van met de tanden klapperen.

Concluderend

Het procédé samenstelling is sinds het oudste Nederlands niet ingrijpend gewijzigd. Wel is in de loop van de tijd het aantal samenstellingen met een verbogen eerste lid (later: met een verbindingsklank) toegenomen. Copulatieve samenstellingen zoals herenboer en manwijf, en possessieve samenstellingen zoals dikkop en roodhuid worden al meer dan tien eeuwen gevormd, en de vorming is nog steeds productief.

Er zijn nauwelijks verholen samenstellingen, dus samenstellingen die niet meer als zodanig herkenbaar zijn, zoals laars of leidsel. Terwijl ‘gewone’ woorden in de loop van de tijd korter worden en afslijten, gebeurt dat niet met samenstellingen, want dan zouden er veel meer verholen samenstellingen zijn ontstaan. Samenstellingen maken wel een verandering door, maar daarbij passen de delen van de samenstelling zich aan aan de afzonderlijke woorden waaruit de samenstelling bestaat. Het streven naar begrijpelijkheid en transparantie houdt verwachte klankveranderingen tegen.

Zelfstandige naamwoorden die als samenstellende afleidingen zijn gevormd, zoals bevelhebber en driewieler, dateren allemaal van na het Middelnederlands. Samenstellende afleidingen bestaande uit een telwoord plus een zelfstandig naamwoord en de uitgang -ig (tweejarig) waren al in de Middeleeuwen productief. Andere bijvoeglijke naamwoorden die als samenstellende afleidingen zijn gevormd, hebben de uitgang -s (onderhuids) of bestaan uit een zelfstandig naamwoord plus tegenwoordig deelwoord (geestdodend). Deze typen zijn voornamelijk aan het eind van de Middelnederlandse periode opgekomen.

Inheemse afleidingen met improductieve achtervoegsels

Afleidingen van woorden worden gemaakt door een (grond)woord te combineren met een woorddeel dat niet zelfstandig voorkomt. Dat woorddeel kan voor het grondwoord gezet worden (voorvoegsel) of erna (achtervoegsel). Voorvoegsels behandel ik hier niet: in het alfabetisch woordregister achterin kan men de woorden met identieke voorvoegsels gemakkelijk opzoeken, omdat deze woorden onder elkaar staan.

Van sommige achtervoegsels weten we dat ze zijn ontstaan uit oorspronkelijk zelf-

[p. 159]

standige woorden die aanvankelijk gebruikt werden als tweede deel in samenstellingen. In de loop van de tijd vervaagde hun betekenis, verzwakte de klemtoon en verloren ze hun zelfstandigheid, waardoor ze alleen nog in combinatie met andere woorden voorkwamen, met andere woorden een achtervoegsel werden. Men meent wel dat dat de oorsprong van álle achtervoegsels is, maar dat is niet meer met zekerheid na te gaan. Van de achtervoegsels -dom, -heid en -schap in zelfstandige naamwoorden weten we wél zeker dat ze zo zijn ontstaan: het Oudnederlands kende doem, doom ‘(toe)stand, waardigheid’, in het Gotisch bestond het zelfstandige naamwoord haidus ‘wijze, hoedanigheid’ dat correspondeert met het Nederlandse achtervoegsel -heid, en -schap ten slotte is een afleiding van scheppen en betekende dus ‘schepping, schepsel’, vandaar ‘gestalte, vorm, geaardheid, toestand’.²⁰

Achtervoegsels kunnen zeer lang productief blijven: de al genoemde -dom, -heid en -schap worden vanaf het oudste Nederlands tot op heden gebruikt voor de vorming van nieuwe woorden. Het achtervoegsel -sel dateert zelfs al uit de periode van het Indo-europees, waar het -slo luidde. Hiermee worden zelfstandige naamwoorden van werkwoorden afgeleid, bijvoorbeeld deksel van dekken, hengsel van hangen, raadsel van raden, voedsel van voeden en wissel van wijken.²¹ Dit achtervoegsel is nog steeds productief (vergelijk schrijfsel uit 1923), en wordt ook gebruikt met oorspronkelijke leenwoorden (vormsel, oliesel, staketsel). Het wordt dus al vier- of vijfduizend jaar gebruikt!

Hieronder bekijk ik achtervoegsels die ooit productief zijn geweest²² maar dat niet meer zijn, en beantwoord ik de vraag tot wanneer ze productief zijn geweest. Ik behandel geen nu nog productieve achtervoegsels. Omdat daarmee tot op de dag van vandaag nieuwe afleidingen gevormd worden, is het bestand waarmee ik werk te incompleet om te komen tot algemene uitspraken. Dit bestand is immers een etymologisch en geen morfologisch bestand, en daarom zijn doorzichtig gevormde productieve afleidingen slechts sporadisch opgenomen. Bij de opname van afleidingen met improductieve achtervoegsels heb ik, op basis van de verschillende grammatica's van het Nederlands, gestreefd naar een grote mate van volledigheid (gehele volledigheid is in de praktijk onmogelijk). Dergelijke afleidingen horen ook thuis in een etymologisch woordbestand, omdat improductieve achtervoegsels een etymologische verklaring behoeven, zeker in de gevallen waarin het achtervoegsel niet meer als zodanig herkend wordt. Vergelijking met de verschillende grammatica's toont dat het aantal niet-genoemde woorden met een bepaald achtervoegsel klein is, zodat het hieronder geschetste beeld door deze onvolledigheid niet wezenlijk verstoord wordt. Wel is het belangrijk in het oog te houden dat het gaat om woorden die we nu nog steeds kennen: het is goed mogelijk dat een aantal woorden met een bepaald achtervoegsel inmiddels uit de taal verdwenen is.

Er zijn twee soorten improductieve achtervoegsels: de achtervoegsels die tegenwoordig niet meer herkend worden, en de achtervoegsels die nog wel herkend worden, maar niet meer gebruikt worden in nieuwvormingen.

20 Van Loey 1970a: 196, 200-202; De Vooys 1957: 217-219.

21 De Vooys 1957: 213; De Haas en Trommelen 1993: 244.

22 Op basis van de ans 1997, die meestal bij een achtervoegsel vermeldt of het nog productief is. Voor achtervoegsels in het Germaans zie Krahe en Meid 1967 deel iii. Ik dank Aad Quak voor de waardevolle kritiek die hij heeft geleverd, met name op de paragrafen betreffende de improductieve achtervoegsels.

Zelfstandige naamwoorden

Als gezegd behandel ik geen productieve achtervoegsels. De belangrijkste waarmee zelfstandige naamwoorden worden gemaakt, zijn: -ing in persoonsnamen en zaaknamen,

[p. 160]

-in en -e in vrouwelijke persoonsnamen, -heid, -schap in abstracta, -dom in collectiva en abstracta, en -sel in zaaknamen. Deze zijn inheems. Verder zijn zeer productief de geleende achtervoegsels -aard, -er/-aar, -ier, -ist in mannelijke persoonsnamen, -es, -ster in vrouwelijke persoonsnamen en -age, -ij, -isme, -iteit, -ment in abstracte woorden. Hieronder volgen de improductieve achtervoegsels.

Het achtervoegsel -m

Een onherkenbaar improductief achtervoegsel is -m. Ooit, in het Germaans en Indo-europees, was dit zeer productief om zelfstandige naamwoorden van werkwoorden af te leiden, bijvoorbeeld bloem van bloeien, helm van helen ‘verbergen, bedekken’ (in dit geval: het hoofd) en molm van malen.²³ Ooit werd dit achtervoegsel veelvuldig gebruikt, want er zijn veel sporen van bewaard gebleven, waarbij lang niet altijd meer duidelijk is welk werkwoord aan de basis heeft gestaan: er is beslist sprake van analogievorming.

Er zijn drie typen te onderscheiden: lange klinker of tweeklank plus -m, liquida plus -m en woorden met de oorspronkelijke uitgang -(s)man-.

Voorbeelden van het type lange klinker of tweeklank + -m, veelal teruggaand op Germaans -man-, zijn:²⁴

701-800	boom*	‘houtachtig gewas’
709	heim, heem*	‘woonplaats’
___
901-1000	doem*	‘oordeel, vloek’
901-1000	kiem*	‘beginsel, uitloper’
901-1000	leem*	‘grondsoort’
901-1000	toom*	‘teugel’
___
1100	bloem*	‘uitgebot deel van plant’
1150	rijm*	‘bevroren dauw’
___
1240	braam*	‘vrucht’
1240	droom*	‘voorstelling in de slaap’
1240	duim*	‘voorste vinger’
1240	lijm*	‘plakmiddel’
1240	schuim*	‘blaasjes op vloeistof’
1240	stroom*	‘bewegende massa vloeistof’
1240	zeem*	‘honing’
1240	zoom*	‘boord (van weefsel)’
1254	priem*	‘puntig werktuig’
1285	kruim*	‘kruimel, binnenste van brood’
1285	riem*	‘leren band’
1286	room*	‘vette deel van melk’
1287	slijm*	‘kleverig vocht’
___
1350	striem*	‘streep op de huid’
1351-1400	zwijm*	‘flauwte’
___
1501-1600	veem*	‘vennootschap voor het opslaan van goederen’

23 Van Loey 1970a: 203; niet in de ans 1997.

24 Krahe en Meid 1967 deel iii, 128.

[p. 161]

Liquida (l of r) plus -m:²⁵

901-1000	arm*	‘lichaamsdeel’
___
1080	helm*	‘hoofddeksel’
___
1100	worm*	‘ongewerveld dier’
___
1240	darm*	‘spijsverteringskanaal’
1240	storm*	‘hevige wind’
1261	zwerm*	‘drom’
1268	halm*	‘stengel van gewas’
1287	walm*	‘damp’
1288	berm*	‘strook langs weg’
___
1401-1450	scherm*	‘bescherming’
1401-1500	molm*	‘stof van vergaan hout e.d.’
1477	galm*	‘zwaar geluid’
___
1697	schalm*	‘schakel’

De volgende woorden gaan terug op de Germaanse uitgang -sman- (de met s versterkte vorm van de uitgang -man-), of op een dentaal (d of t) plus -man- (adem, bodem, vadem).²⁶ In het Nederlands is dit achtervoegsel -sem, -zem of -dem geworden:

901-1000	bliksem*	‘elektrische vonk bij onweer’
___
1101-1200	brasem*	‘beenvis’^27
___
1240	adem*	‘ingeademde lucht’
1240	bezem*	‘werktuig om te vegen’
1260-1280	bodem*	‘grond’
1285	boezem*	‘borsten’
1286	vadem*	‘een maat’
1287	bloesem*	‘bloem waaruit zich later een vrucht ontwikkelt’
1287	droesem*	‘bezinksel’
___
1351	wasem*	‘damp’
___
1401-1450	desem*	‘zuurdeeg’

Buiten deze typen vallen brem, dam, schram, stam en stem, want in deze woorden staat voor de -m een korte klinker. Dat betekent dat in deze gevallen sprake is van een andere herkomst dan een m-afleiding van een werkwoord, en dat blijkt te kloppen volgens de etymologische woordenboeken. Zo gaan stam en stem oorspronkelijk terug op een grondvorm met -mn, vergelijk Oudengels stemn, stefn ‘stam’ en stemn ‘stem’, en Oudhoogduits stimna ‘stem’. Brem is een variant van braam. De grondvorm van dam was waarschijnlijk de gereconstrueerde vorm dambna-, gezien de verwante vormen Grieks taphos ‘graf’ en Armeens damban ‘graf, kuil’. De -m van schram ten slotte gaat waarschijnlijk terug op een Indo-europees werkwoord (s)krem- ‘snijden, schrammen’ naast Indo-europees sker- ‘snijden’ (ons scheren); de -m is wel een afleidingssuffix, maar niet van een zelfstandig naamwoord.

25 Krahe en Meid 1967 deel iii, 124-125.

26 Krahe en Meid 1967 deel iii, 129.

27 Brasem is geen Indo-europees woord maar komt wel in de meeste Germaanse talen voor, vandaar dat ik het als inheems beschouw. Het achtervoegsel -(s)man kan secundair zijn, net als in bliksem, en oorspronkelijk -n- geluid hebben, zie Boutkan 1999. De oudste vorm van bliksem luidde blikisni.

[p. 162]

De woorden van alle drie de types zijn oud; schalm en veem lijken relatief jong, maar beide zijn ouder in een andere betekenis: schalm ‘ijzeren band om een vat’ dateert van 1475-1476, en veem ‘Amsterdams strafgerecht’ van 1401-1425. Omdat alle woorden met dit achtervoegsel gedateerd zijn vóór de periode van het Nieuwnederlands, heb ik stoom in het rijtje niet opgenomen. Stoom is voor het eerst aangetroffen in 1669, en daarom lijkt een -m-afleiding van het werkwoord stuiven, die wel gesuggereerd is, minder waarschijnlijk.

Het is de vraag of het achtervoegsel -m ooit in het Nederlands productief is geweest - gezien de dateringen denk ik dat dat niet het geval is.

Het verkleiningsachtervoegsel -el

Tegenwoordig worden verkleinwoorden gevormd met het achtervoegsel -je (en -ke in het Zuid-Nederlands, vergelijk de hondensoort schipperke). Vroeger vormde men ook verkleinwoorden met het achtervoegsel -el (Germaans -ila-), bijvoorbeeld stippel van stip.²⁸ Het procédé is in de standaardtaal niet meer productief.²⁹ Daarnaast betekent -el ook ‘toebehoren aan, behoren bij’, bijvoorbeeld in eikel, dat hoort bij eik, of in grondel, dat hoort bij grond.³⁰ Dit geldt slechts enkele gevallen en ligt dicht tegen de verkleiningsvorm aan, vandaar dat ik ze hier samen noem.

In de volgende woorden is sprake van een verkleiningsachtervoegsel. Ik heb het grondwoord of, wanneer het grondwoord inmiddels is verdwenen, een verwante vorm toegevoegd achter de betekenis van het verkleinwoord, zodat de afleiding duidelijk wordt:

901-1000	heuvel*	‘verheffing van aardbodem’, verwant met heup
___
1100	grendel*	‘schuifbout voor deuren’, verwant met Oudnoors grind ‘raam, omheining van traliewerk’
1140	wimpel*	‘lange smalle vlag’, van Middelnederlands weven, wiven ‘zwaaien’
___
1240	druppel*	‘vochtdeeltje’, van drop
1240	eikel*	‘vrucht van de eikenboom’, van eik
1240	navel*	‘lidteken van navelstreng’, van naaf
1245	greppel*	‘ondiepe sloot’, van Middelnederlands greppe ‘sloot’
1250	bundel*	‘pak’, van binden
1267	schenkel*	‘onderbeen’, van Middelnederlands schenke ‘been’
1276	kegel*	‘conus’, van keg
1276-1300	angel*	‘haak, hengel’, verwant met Latijn uncus ‘haak’
1282	boedel*	‘geheel van roerende goederen’, van Middelnederlands boede ‘schuur’
1287	borstel*	‘stijve haren van varkens e.d.’, verwant met Oudhoogduits borst

28 De Haas en Trommelen 1993: 255; Van Loey 1970a: 227; De Vooys 1957: 202; Krahe en Meid 1967, deel iii, 86-88.

29 De ans 1997: 654-661 noemt het niet onder de verkleiningssuffixen.

30 Krahe en Meid 1967, deel iii, 88.

[p. 163]

1287	nagel*	‘hoorn op laatste voet- en handkootjes’, verwant met Russisch noga ‘been, voet’
1287	netel*	‘gewas’, verwant met Oudhoogduits naza ‘netel’
___
1343-1345	schepel*	‘inhoudsmaat’, van schap ‘plank’
1351	keutel*	‘drekballetje’, van Middelnederlands cote ‘koot, knokkel, kei’
1351-1400	enkel*	‘voetgewricht’, verwant met Oudhoogduits ancha ‘schenkel, beenpijp’
1376	schakel*	‘kettingring, verbinding’, van Middelnederlands schake ‘(houten) been’
___
1440	grondel*	‘beenvis’, van grond
1450	wafel*	‘gebak’, verwant met Oudhoogduits waba ‘honingraat’
1477	knokkel*	‘vingergewricht’, van knok
1477	mazelen*	‘kinderziekte’, van Middelnederlands mase ‘vlek’
1477	schimmel*	‘uitslag door vocht’, van Middelnederlands schime ‘schijnsel, glans’
1477	sprenkel*	‘spat’, van sprank ‘spruit’
1477	tepel*	‘uitmonding van melkklier’, van tip ‘punt’
1478	vijzel*	‘stampvat’, van Middelnederlands vise ‘schroef’
1484	korrel*	‘graantje, rond, hard lichaampje’, van Middelnederlands corn(e) ‘graankorrel’
1485	hekel*	‘vlaskam’, van haak
1485	ijzel*	‘dunne ijskorst na neerslag’, van ijs
1485	spikkel*	‘vlekje’, verwant met Engels speck ‘spikkel’
1486	haspel*	‘toestel om garen op te winden’, van Middelnederlands haspe ‘sluithaak, kram’
___
1526	kruimel*	‘broodkorreltje’, van kruim
1546	knobbel*	‘bult’, verwant met Engels knob
1554	rimpel*	‘plooi’, van Middelnederlands rimpe ‘vouw, plooi’
1556	vendel*	‘vlag’, van vaan met ingevoegde d
1567	knevel*	‘stokje om het losdraaien te beletten’, van knaap (denk aan knaapje ‘klerenhanger’)
1567	pukkel*	‘bobbeltje’, van pok
1576	luifel*	‘afdak’, van luif ‘afdak’
1588	vezel*	‘draadvormig deeltje’, van Middelnederlands ve(e)se ‘vezel’
___
1631	kiezel*	‘grind’, verwant met Middelhoogduits kis ‘kiezel’
1653	rafel*	‘draad’, verwant met raf ‘rugvin van heilbot’
1692	borrel*	‘glas sterkedrank’, van Middelnederlands borre, borne ‘bron, bronwater’
1695	repel*	‘vlaskam’, van Middelnederlands repe ‘vlaskam’

[p. 164]

___
1721	mokkel*	‘dik kind, mollige vrouw’, van Middelnederlands mocke ‘slet’
1728	hoepel*	‘band om vaatwerk’, van hoep
1778	bottel*	‘rozenbottel’, van Middelnederlands botte ‘knop’
1778	knoedel*	‘meelballetje’, van Middelnederlands cnod(d)e ‘bosje’
1781	klungel*	‘sukkel’, van Middelnederlands klonghe ‘kluwen’
___
1848	tengel*	‘houten strook’, van tang
1873	tippel*	‘stippeltje’, van tip ‘punt’
1897	ribbel*	‘verhoging’, van rib

Trommel is wellicht ook op deze manier gevormd, maar waarschijnlijker is ontlening aan het Duits. Bottel is ouder in een andere betekenis: ‘haagappel’ uit 1477. Piemel (1875) hoort er niet bij: het woord is afgeleid van piemelen ‘urineren’, en de oudste betekenis was dan ook ‘urine’. Bij hagel behoort de l tot de wortel en is deze geen achtervoegsel, blijkens de verwante Griekse vorm kachlèx ‘steentje’. Er zijn meer woorden waar de l tot de wortel behoort, bijvoorbeeld appel. Voor dergelijke woorden bestaat geen grondvorm zonder l, daarom heb ik ze hierboven niet opgenomen.

We vinden de verkleinvormingen tot heel recent; denk ook aan de betekenisloze merknaam wokkel voor een bepaald soort zoutje. Het achtervoegsel is dus tot in het Nieuwnederlands productief geweest, maar na de achttiende eeuw nauwelijks meer. Er lijkt bij de jonge vormingen geen sprake te zijn van analogievorming, want er is telkens nog een grondvorm aan te wijzen.

Het instrumentale achtervoegsel -el

Het achtervoegsel -el werd (al in het Indo-europees) ook gebruikt om zaaknamen van werkwoorden af te leiden, vooral de namen van werktuigen, bijvoorbeeld bikkel van bikken.³¹ Later werd dit gebruik verruimd en kregen ook andere zelfstandige naamwoorden dit achtervoegsel. Ook deze vorming is inmiddels improductief. Een aantal werktuignamen zijn al genoemd bij de verkleinwoorden op -el, namelijk angel, grendel, haspel, hekel, knevel en repel: op basis van de grondvormen lijkt in deze woorden sprake te zijn van de verkleiningsuitgang, maar de twee achtervoegsels -el kunnen gemakkelijk door elkaar heen zijn gaan lopen. Rakel valt onder geen van beide categorieën omdat het van het werkwoord rakelen is afgeleid, en ook in gaffel zal de l bij de wortel horen.

De volgende woorden op -el zijn van een werkwoord afgeleid:

901-1000	schedel*	‘hersenpan’, van scheiden
___
1181-1220	stekel*	‘puntig uitgroeisel’, van steken
___
1220-1240	breidel*	‘toom’, van breien
1240	gordel*	‘riem’, van gorden
1240	lepel*	‘eetgereedschap’, van Middelnederlands lapen ‘likken, slurpen’

31 De Haas en Trommelen 1993: 255-256; Van Loey 1970a: 227; De Vooys 1957: 213; niet in de ans 1997.

[p. 165]

1240	sleutel*	‘werktuig om slot te openen of te sluiten’, van sluiten
1240	teugel*	‘toom’, van tijgen
1240	vleugel*	‘lichaamsdeel om mee te vliegen’, van vliegen
1272	klepel*	‘staaf in klok’, van klappen
1285	zetel*	‘zitplaats’, van zitten
___
1320	beitel*	‘stuk gereedschap’, van bijten
1339-1345	beugel*	‘ijzeren ring’, van buigen
1350	wrongel*	‘gestremde melk’, van wringen
1384-1407	drevel*	‘drijfijzer’, van drijven
___
1440	hengel*	‘vistuig’, van hangen
___
1510-1512	pekel*	‘oplossing van zout in water’, van pikken
1549	deuvel*	‘pin’, verwant met Grieks tuptein ‘slaan’
1567	bikkel*	‘pikhouweel’, van bikken
1568	wervel*	‘beentje van ruggengraat’, van Middelnederlands werven ‘draaien’
1573	stempel*	‘werktuig om te drukken’, van stampen
1599	bochel*	‘bult’, van buigen
___
1635	bengel*	‘deugniet’, ouder (1477) ‘halsbeugel’, van Middelnederlands bungen, bongen ‘op de trom slaan’
1651	schoffel*	‘tuingereedschap’, ouder (1401-1500) ‘schop, spade’, van schuiven
1654	knuppel*	‘dikke stok’, ouder (1470) kluppel, van kloppen
___
1736	hevel*	‘gebogen buis om vloeistoffen over te tappen’, van heffen

De vorming van werktuignamen is na de Middeleeuwen improductief geworden. Het is niet bekend van welk werkwoord de werktuignaam takel (1376-1400) is afgeleid; hier is waarschijnlijk analogievorming in het spel.

Veel van de werktuignamen hebben klinkerwisseling. Onder invloed van de oorspronkelijke onbeklemtoonde i in het achtervoegsel (-el < Germaans -ila) is umlaut of i-umlaut opgetreden, dat wil zeggen dat de beklemtoonde klinker vóór de uitgang gewijzigd is. Vergelijk hengel - hangen, klepel - klappen, lepel - lapen, stempel - stampen; pekel - pikken, zetel - zitten. In beugel - buigen, sleutel - sluiten; drevel - drijven, teugel - tijgen, vleugel - vliegen is sprake van ablaut (klinkerwisseling in werkwoordsvormen). Hier vinden we telkens de o-trap van het werkwoord. Ablaut hebben ook wrongel - wringel; bochel - buigen en schoffel - schuiven.

Opvallend zijn drie woorden die beginnen met een klankschilderende medeklinkercombinatie (zie hieronder) en eindigen op -el - zonder dat er een grondvorm is aan te wijzen -, namelijk snavel (1287), zwachtel (1421) en zwengel (1371).

[p. 166]

Dierennamen op -el

Het achtervoegsel -el wordt ook gebruikt voor de afleiding van dierennamen, namelijk bij:³²

1180	horzel*	‘insect’
___
1240	egel*	‘insectenetend zoogdier’
1240	krekel*	‘insect’
1240	wezel*	‘marterachtige’
___
1301-1350	hommel*	‘mannetjesbij’
1376-1400	hamel*	‘gecastreerde ram’

Hommel en krekel zijn bovendien klanknabootsingen, zie hieronder.

De dierennamen op -el waren waarschijnlijk al niet meer productief in de periode van het Middelnederlands.

32 Krahe en Meid 1967, deel iii, 86-87.

Het abstracte achtervoegsel -nis

Volgens de ans is het achtervoegsel -nis, dat achter bijvoeglijke naamwoorden en werkwoordsstammen wordt gezet, niet meer productief. Het is nog wél herkenbaar als achtervoegsel, en de grondvorm is meestal gemakkelijk te doorzien:³³

901-1000	duisternis*	‘afwezigheid van licht’
901-1000	gelijkenis*	‘uiterlijke overeenkomst’
___
1185	wildernis*	‘woest gebied, plek waar alles in het wild groeit’
___
1237	vonnis*	‘rechterlijke uitspraak’
1240	betekenis*	‘inhoud’
1256-1370	hindernis*	‘belemmering’
1260	kennis*	‘het kennen’
1281-1282	gevangenis*	‘bajes’
1285	verdoemenis*	‘eeuwige veroordeling’
1293	getuigenis*	‘wat men getuigt’
1299	verbintenis*	‘overeenkomst’
___
1301-1400	schennis*	‘het schenden’
1320	vergiffenis*	‘het vergeven’
1327	deernis*	‘medelijden’
1399	erfenis*	‘wat men erft’
___
1400	vuilnis*	‘vuil, afval’
1401-1500	geschiedenis*	‘het gebeurde’
1450	droefenis*	‘bedroefdheid’
1450	begrafenis*	‘het begraven’
1471	hechtenis*	‘gevangenschap’
1480	besnijdenis*	‘het wegnemen van de voorhuid’
___
1552	bekentenis*	‘het erkennen’
1566-1568	ergernis*	‘irritatie’

33 ans 1997: 679; vergelijk Van Loey 1970a: 211, De Vooys 1957: 216 en De Haas en Trommelen 1993: 245.

[p. 167]

1569	bekommernis*	‘bezorgdheid’
___
1604	erkentenis*	‘besef van bestaan of waarheid van iets’
1636	ontsteltenis*	‘verwarring’
1637	belijdenis*	‘getuigenis omtrent zijn geloof’
___
1783	ontstentenis*	‘het niet voorhanden zijn’
1793-1796	gebeurtenis*	‘voorval’
___
1852	herrijzenis*	‘wederopstanding’

Verschillende woorden zijn afgeleid van het verleden deelwoord van het werkwoord, bijvoorbeeld vonnis (van vinden, vond ‘(in rechte) tot een overtuiging over de waarheid komen, oordelen’), begrafenis, bekentenis, gebeurtenis, geschiedenis, gevangenis. Bij vonnis en schennis uit vond-nis, schend-nis heeft assimilatie plaatsgevonden. Bij wildernis is onder invloed van duisternis en hindernis -er- tussengevoegd.

Wanneer voor de uitgang -nis een stemhebbende medeklinker stond, is deze verscherpt; vervolgens werd er een -e- ingevoegd als overgangsklank. De ontwikkeling was: verbind-nis → verbint-nis → verbint-e-nis. Op dezelfde wijze zijn erfenis en begrafenis ontstaan. Ontstentenis is voortgekomen uit ontstanden, het verleden deelwoord van ontstaan; door verscherping en umlaut ontstond ontstent-nis en hierna werd een -e- ingevoegd.

Later is het verlengde achtervoegsel -enis ook direct achter de stam gezet; toen vond geen verscherping van de medeklinker meer plaats, vergelijk de jongere vormen (vanaf de vijftiende eeuw) belijdenis, besnijdenis en geschiedenis. Analogie speelt hierbij een rol: in het Middelnederlands bestonden naast elkaar de, gezien de ouderdom verwachte, vorm gevancnisse en gevangnesse zonder verscherping; die laatste vorm heeft tot het huidige gevangenis geleid.

In navolging van verbintenis is er later secundair bovendien een achtervoegsel -tenis gevormd, dat voorkomt in bekentenis, erkentenis, gebeurtenis en ontsteltenis.³⁴ Bij bekentenis en erkentenis is de mogelijkheid van ontlening aan het Duits gesuggereerd, maar de vorming kan goed als inheems worden verklaard.

Na de Middeleeuwen zijn nieuwvormingen met het achtervoegsel -(e)nis geleidelijk verdwenen. Opvallend is de jonge datering van herrijzenis uit het midden van de negentiende eeuw. In het wnt heb ik hiervoor geen oudere datering gevonden. Ontstentenis is ouder (1608) in de betekenis ‘het nalaten van iets’. Beeltenis (1569) zou de enige afleiding van een zelfstandig naamwoord zijn, namelijk van beeld, de andere woorden zijn afgeleid van bijvoeglijke naamwoorden en werkwoorden.³⁵ Dat wijst erop dat de herkomst van beeltenis elders gezocht moet worden: het is geen inheemse vorming maar een ontlening aan het Duits, net zoals belevenis (1918).

34 Royen 1953: 599-602; wnt onder de genoemde woorden.

35 Van Loey 1970a: 211; Royen 1953: 599.

Het abstracte achtervoegsel -st

Het achtervoegsel -st werd gebruikt om abstracta van sterke werkwoordstammen af te leiden.³⁶ Het komt slechts zelden voor en is improductief. Vormingen met het achtervoegsel -st zijn oud. Het achtervoegsel is waarschijnlijk ontstaan uit het achtervoegsel -t, Germaans -ti- (vergelijk bocht van buigen en vlucht van vliegen): woorden als vors-t van

36 ans 1997: 680; De Haas en Trommelen 1993: 246; Van Loey 1970a: 203; Krahe en Meid 1967, deel iii, 151-153.

[p. 168]

vriezen en lis-t van leren (met r-s-wisseling) ging men door metanalyse (een verkeerde lettergreepscheiding) opvatten als vor-st en li-st, en naar analogie daarvan vormde men bijvoorbeeld gun-st van gunnen.

Afleidingen op -st zijn:

1100	kunst*	‘kunstvaardigheid, creatieve uiting’, van kunnen
1111	last*	‘vracht’, van laden
___
1236	komst*	‘het komen’, van komen
1240	gunst*	‘welwillendheid’, van gunnen
1240	worst*	‘met vleeswaren gevulde darm’, van worden, dat verwant is met Latijn vertere ‘draaien’
1265-1270	afgunst*	‘jaloezie’, van af + gunnen
___
1526	bekomst*	‘zoveel als iem. behaagt’, van bekomen
1569	winst*	‘voordeel’, van winnen
___
1600	vangst*	‘het vangen’, van vangen
1648	ontvangst*	‘het ontvangen’, van ontvangen
___
1808	opbrengst*	‘het voortgebrachte’, van opbrengen
1844	vondst*	‘het vinden, het gevondene’, van vinden

In ernst (1100) is sprake van een andere afleiding: de oudere vorm van dit woord luidde in het Oudhoogduits ernust, vergelijk Engels earnest, en het woord is afgeleid van een Germaans bijvoeglijk naamwoord arni- ‘zeker’. Ook in dienst (1240) is sprake van een ander achtervoegsel, vergelijk Oudhoogduits dionōst.

Kennelijk is het woordvormingsprocédé aan het eind van de Middeleeuwen verdwenen. Opvallend is hoe laat opbrengst en vondst zijn gedateerd; het zullen wel analogievormingen zijn. Dat kan ook het geval zijn bij komst en last: gezien Duits Ankunft ‘aankomst’ en künftig ‘toekomstig’ met -f-, kan de -s- in het Nederlands een overgangsklank zijn. In last is de -t misschien secundair, gezien de Oudnoor(d)se vorm hlass.

In vondst heeft klinkerverandering plaatsgevonden (vergelijk de verleden tijd vond en het verleden deelwoord gevonden). Winst heeft geen klinkerverandering, waarschijnlijk omdat het jong is: de oudere vorm gewunst ‘bezit’, die vermeld wordt in de tiende-eeuwse Wachtendonkse Psalmen, heeft wel klinkerverandering.

Het abstracte achtervoegsel -te

Door middel van het achtervoegsel -te worden abstracta afgeleid van bijvoeglijke naamwoorden.³⁷ In het Middelnederlands luidde het achtervoegsel aanvankelijk -ede, vergelijk dikede, hogede, warmede. Toen de eerste e wegviel, werd het achtervoegsel -de of -te, afhankelijk van de medeklinker die ervoor stond: als die stemloos was, werd -de verscherpt tot -te. Al gauw kwamen de twee varianten naast elkaar voor, bijvoorbeeld swaerde naast swaerte. Inmiddels is het achtervoegsel -de vrijwel overal verdrongen door het jongere, secundaire -te, waarschijnlijk door analogie, behalve in liefde, vreugde en weelde. Naast woorden op -te bestaan vaak woorden op -heid met ongeveer dezelfde betekenis: grootte - grootheid, dikte - dikheid.

37 ans 1997: 680; De Haas en Trommelen 1993: 250; Van Loey 1970a: 234-235; De Vooys 1957: 214.

[p. 169]

De volgende afleidingen met -te komen voor; twee ervan zijn gemaakt van oorspronkelijke leenwoorden: kalmte (kalm komt uit het Frans) en goedkoopte (kopen komt uit het Latijn):

1201-1225	breedte*	‘kortste afmeting’
1277	koelte*	‘frisheid’
1287	grootte*	‘afmeting’
___
1301-1350	warmte*	‘het warm-zijn’
1343-1344	ziekte*	‘het ziek-zijn’
1350	lengte*	‘langste afmeting’
1351	dikte*	‘de afmeting dik, het dik-zijn’
___
1434-1436	sterkte*	‘kracht’
1452-1501	hoogte*	‘afmeting in verticale richting’
1453-1497	zwaarte*	‘het zwaar-zijn’
___
1555	leemte	‘tekort’
1564	ruimte*	‘plaats om zich te bewegen’
1573	stilte*	‘het stil-zijn’
___
1602	kalmte	‘rust’
1635	zwakte*	‘het zwak-zijn’
1637	vlakte*	‘vlak terrein’
1641-1642	duurte*	‘het duur-zijn’
___
1700	drukte*	‘het druk-zijn’
1721	groente*	‘groenvoer’
1798	gemeente*	‘zelfbestuur uitoefenend onderdeel van de staat’
___
1847	leegte*	‘het leeg-zijn’
1858	goedkoopte	‘het goedkoop-zijn’
___
1973	gekte*	‘gekkigheid, dwaasheid’

De vorming is oud en improductief; na de Middeleeuwen worden nog maar weinig nieuwvormingen gemaakt. De afleiding gemeente komt al in 1260 voor in de betekenis ‘gemeenschap, samenkomst’; het woord is afgeleid van gemeen ‘gemeenschappelijk’. Ook groente is ouder in de algemene betekenis ‘het groen-zijn’.

Kennelijk is het procédé nog herkenbaar, want zeer recent heeft Wim T. Schippers het woord gekte gevormd, naar analogie van andere vormingen op -te, dat onmiddellijk ingeburgerd raakte en niet meer weg te denken is uit het taalgebruik.

Gezindte lijkt ook tot deze categorie te behoren, als afleiding van gezind, maar dat is niet het geval: het is een vervorming van de oudere vormen gezinde ‘sekte’, later aangepast onder invloed van andere woorden op -te. Ook in diepte en hitte is sprake van een ander achtervoegsel: de tiende-eeuwse vorm van diepte luidde diopitha, en hitte gaat terug op de gereconstrueerde vorm hetjō, een -jō-stam met verdubbeling van de t.

Het is interessant om bij deze overzichtelijke categorie de dateringen van de grondwoorden naast die van de afleidingen te zetten:

[p. 170]

breed	851-900	breedte	1550
dik	1089	dikte	1351
druk	1351-1400	drukte	1700
duur	1100	duurte	1641-1642
gek	1401-1450	gekte	1973
gemeen	901-1000	gemeente	1798
goedkoop	1390	goedkoopte	1858
groen	1040	groente	1721
groot	1177-1187	grootte	1287
hoog	1130-1161	hoogte	1452-1501
kalm	1568	kalmte	1602
koel	1287	koelte	1277
lam	1376-1400	leemte	1555
lang	788-789	lengte	1350
leeg	1599 (1240 ‘werkloos, ijdel’)	leegte	1847
ruim	698-699	ruimte	1564
sterk	901-1000	sterkte	1434-1436
stil	814-815	stilte	1573
vlak	1561	vlakte	1637
warm	1240	warmte	1301-1350
ziek	1236	ziekte	1343-1344
zwaar	1220-1240	zwaarte	1453-1497
zwak	1451-1500	zwakte	1635

Het verschil in datering tussen grondwoord en afleiding varieert van enkele decennia (kalm 1568 - kalmte 1602; des te opmerkelijker omdat het hier een leenwoord betreft, dat dus kennelijk zeer snel ingeburgerd was) tot een eeuw of acht (ruim 698-699 - ruimte 1564). Koelte is zelfs tien jaar eerder aangetroffen dan het woord koel, waarvan het is afgeleid! Veel regelmaat valt er niet in te ontdekken, en dat lijkt logisch en een algemeen geldend verschijnsel: de periode waarin nieuwe woorden met productieve achtervoegsels gevormd worden, heeft geen directe relatie met het eerste voorkomen van het grondwoord. Het zegt alleen iets over de gebruikelijkheid van het grondwoord: van ongebruikelijke woorden worden minder snel afleidingen gemaakt.

Sommige afleidingen hebben klinkerverandering ondergaan: lang - lengte en, minder doorzichtig, lam - leemte. Hier is sprake van umlaut die wijst op grote ouderdom: de oudste Middelnederlandse vorm was -ede, wat terugging op Germaans -iða en deze -i- was verantwoordelijk voor de umlaut. De umlaut vinden we niet in kalm - kalmte (dit is een leenwoord), vlak - vlakte, warm - warmte en zwak - zwakte; alleen warm is oud, dus daar zou men het wel verwachten. Het Standaardnederlands kent geen umlaut van de lange klinkers, vandaar groot - grootte, hoog - hoogte, zwaar - zwaarte. Die bestaat wel in het Oostnederlands, vandaar de Hellendoornse vormen groot - greutte, hoge - heugte, zwoor - zweurte.³⁸

38 Van Loey 1970a: 41-48, met name 44-45; Nijen Twilhaar (te verschijnen).

[p. 171]

Het collectivum ge..te

Groepsnamen of collectiva werden in het Germaans gevormd door gi..ja, vandaar vormen in de tiende-eeuwse Wachtendonkse Psalmen zoals gerede ‘raad’, en geverthe ‘weg’. In het Duits is die vorming blijven bestaan, vergelijk Gebirge ‘gebergte’, Gefilde ‘veld’ en dergelijke. In het Nederlands is er een jongere vorming van collectiva voor in de plaats gekomen, en wel door middel van het voorvoegsel ge- plus het achtervoegsel -te.³⁹ Dit leverde de volgende woorden op:

1285	gebeente*	‘het beendergestel’
1285	geboomte*	‘groep bomen’
1287	gevogelte*	‘alle vogels’
___
1325	gesteente*	‘stenen’
1340	geraamte*	‘raamwerk’
1376-1400	gesternte*	‘alle sterren’
___
1400	geboefte*	‘gespuis’
___
1514	gehemelte*	‘bovenwand van mondholte’
___
1623	ongedierte*	‘schadelijke of lastige dieren’
1626	gevaarte*	‘kolos’
1626	gebergte*	‘groep van bergen’
___
1805	gebladerte*	‘alle boombladeren’

De oudste vormen dateren dus ‘pas’ van eind dertiende eeuw. Gehemelte is ouder (1440) in de betekenis ‘zoldering’, gevaarte betekende in 1260-1280 ‘werktuig, verschijning’. Het procédé is na de Middeleeuwen geleidelijk verdwenen. Opvallend is hoe jong gebladerte is. Dat lijkt verdacht - klopt de datering wel? -, maar op de cd-rom van het wnt is geen ouder citaat te vinden. De vorming is ook bijzonder, omdat als uitgangspunt niet het verwachte blad is genomen maar het meervoud blader(en); men zou eigenlijk gebla(a)dte verwachten.

Gevaarte is eigenlijk op een andere wijze gevormd (oudere vorm was gevaarde), maar heeft zijn huidige vorm mede onder invloed van andere woorden op ge..te gekregen, en wordt tegenwoordig dan ook wel als vergelijkbaar collectivum beschouwd.

39 ans 1997: 681; De Haas en Trommelen 1993: 256; De Vooys 1957: 214.

Bijvoeglijke naamwoorden

De belangrijkste productieve inheemse achtervoegsels voor de vorming van bijvoeglijke naamwoorden zijn -achtig, -baar, -ig, -lijk, -loos, -matig, -s, -vuldig en -zaam. Een geleend achtervoegsel is -isch. Hier komen alleen de improductieve achtervoegsels ter sprake; dat is er slechts één: -n.

Het achtervoegsel -n

Het Indo-europese en Germaanse achtervoegsel -n vormt bijvoeglijke naamwoorden van werkwoorden, bijvoorbeeld groen van groeien en schoon van schouwen ‘kijken naar’.⁴⁰ De -n volgt telkens op een lange klinker of een diftong.

40 Van Loey 1970a: 203.

[p. 172]

797	rein*	‘zuiver’, verwant met Grieks krinein ‘zeven, ziften’
___
901-1000	schoon*	‘rein, mooi’, van schouwen
___
1040	groen*	‘kleurnaam’, van groeien
___
1140-1170	klein*	‘niet groot’, verwant met Grieks gelan ‘stralen, glimmen, lachen’

Dit achtervoegsel is niet alleen improductief maar ook ondoorzichtig geworden. De afleidingen zijn alle erg oud: het achtervoegsel had zijn productiviteit kennelijk al in de Oudnederlandse periode verloren, en het geringe aantal voorbeelden wijst erop dat het ook toen niet heel erg vaak gebruikt is. Het bijvoeglijk naamwoord schuin zal er dan ook niet mee gevormd zijn, want dat woord is pas vanaf 1599 genoteerd.

Bijwoorden

De belangrijkste productieve inheemse achtervoegsels voor de vorming van bijwoorden zijn -halve, -lings, -tjes, -waarts en -wijze. Improductief is -s.

De bijwoordelijke -s

De oudste manier waarop bijwoorden werden gevormd, was door middel van de uitgang -ō: in de Wachtendonkse Psalmen komt bijvoorbeeld het bijwoord hardo voor. Een jongere manier om bijwoorden te vormen is door middel van het achtervoegsel -s. Oorspronkelijk was dit een buigingsuitgang, namelijk de uitgang van de tweede naamval, de genitief van tijd en plaats. Toen de naamvallen verdwenen, werd de -s een achtervoegsel. Vormen zonder -s waren vaak ouder, vergelijk dickwijl naast jonger dikwijls. Sommige aldus gevormde bijwoorden werden later voorzetsels, bijvoorbeeld jegens, langs en ondanks. Naast bijwoorden op -s komen ook bijvoeglijke naamwoorden op -s voor (dagelijks, vergeefs, zijdelings, zijwaarts). Van oorsprong ging het hierbij om twee verschillend gespelde en uitgesproken achtervoegsels: de bijvoeglijke naamwoorden waren gevormd op -(e)sch, de bijwoorden op -s. Toen echter de spelling -sch werd vereenvoudigd tot -s (officieel vastgelegd in 1954, maar al eerder in gebruik), vielen de vormen samen, en tegenwoordig beschouwt men ze dan ook als identiek.⁴¹

Hieronder geef ik alleen bijwoorden die met een -s zijn gevormd. Voor meer over bijwoorden en voorzetsels, zie hoofdstuk 4.

1200	altoos*	‘bijwoord van tijd: altijd’
1201-1225	anders*	‘bijwoord van modaliteit: op andere wijze’
1265-1270	eens*	‘bijwoord van tijd: eenmaal’
1265-1270	zus*	‘bijwoord van hoedanigheid: zo’
1275-1276	nochtans*	‘bijwoord van causaliteit: evenwel’
1285	desgelijks*	‘bijwoord van hoedanigheid: evenzo’
1285	ergens*	‘bijwoord van plaats’
1285	langs*	‘bijwoord van richting’

41 ans 1997: 738; Van Loey 1970a: 240-241; De Vooys 1957: 231-232.

[p. 173]

1285	zelfs*	‘bijwoord van hoedanigheid: tegen de verwachting in’
1288	voorts*	‘bijwoord van modaliteit: bovendien’
___
1350	geenszins*	‘bijwoord van modaliteit: in genen dele’
1379	nergens*	‘bijwoord van plaats’
___
1407-1432	derwaarts*	‘bijwoord van richting: naar de genoemde plaats’
1435	thans*	‘bijwoord van tijd: nu’
1451-1500	steeds*	‘bijwoord van tijd: altijd’
1470	tevens*	‘bijwoord van hoedanigheid: daarbij’
1485	insgelijks*	‘bijwoord van hoedanigheid: evenzo’
___
1512	nauwelijks*	‘bijwoord van hoeveelheid: amper’
1514	dikwijls*	‘bijwoord van tijd: vaak’
1514	elders*	‘bijwoord van plaats: niet hier’
1530	immers*	‘bijwoord van modaliteit: toch’
1541	trouwens*	‘bijwoord van modaliteit: overigens’
1552	werwaarts*	‘bijwoord van richting: waarheen’
1561	seffens*	‘bijwoord van tijd: tegelijkertijd’
1562	blindelings*	‘bijwoord van hoedanigheid: zonder te kijken’
1575	doorgaans*	‘bijwoord van tijd: gewoonlijk’
1597	straks*	‘bijwoord van tijd: dadelijk’
1599	spoorslags*	‘bijwoord van tijd: in allerijl’
___
1613	telkens*	‘bijwoord van tijd: iedere keer’
1615	allengs*	‘bijwoord van tijd: langzamerhand’
1626	plots*	‘bijwoord van tijd: eensklaps’
1642	althans*	‘bijwoord van modaliteit’
1648	eerdaags*	‘bijwoord van tijd: binnenkort’
1658	reeds*	‘bijwoord van tijd: al’
1671	desnoods*	‘bijwoord van causaliteit: zo nodig, in het uiterste geval’
1673	aanstonds*	‘bijwoord van tijd: gauw’
___
1764	ondershands*	‘bijwoord van hoedanigheid: in het geheim’
1777	soms*	‘bijwoord van tijd: weleens’
___
1832	kwaadschiks*	‘bijwoord van hoedanigheid: tegen wil en dank’
1832	rakelings*	‘bijwoord van hoedanigheid: zo dat het bijna raakt’
1833	omstreeks*	‘bijwoord van hoedanigheid’
1857	eveneens*	‘bijwoord van modaliteit: ook’
1862	voetstoots*	‘bijwoord van modaliteit: zomaar’

Hoewel de bijwoordelijke -s niet meer productief is, vinden we nog recente vormingen, maar vanaf de zeventiende eeuw is de vorming sterk afgenomen. Voetstoots is als handelsterm met de betekenis ‘zonder garantie’ ouder (1717); wiedes is ouder (1860) in de betekenis ‘dom, onnozel’.

[p. 174]

Volgens het ewb zou wiedes uit 1897 een inheems bijwoord zijn, een afleiding van weten met het achtervoegsel -s. De datering maakt deze verklaring dubieus, en nader onderzoek bracht aan het licht dat ontlening aan Duits Bargoens witsch, wittisch ‘eenvoudig, dom’ waarschijnlijker is. In die zin heb ik het in het bestand aangepast; ik noem dit hier om te tonen hoe opvallende dateringen kunnen leiden tot correcties bij het bepalen van de herkomst van een woord.

Werkwoorden

Een geleend productief achtervoegsel is -éren.

Causatieve werkwoorden

Er is een aantal oude causatieve of oorzakelijke werkwoorden dat door middel van klinkerwisseling is gevormd.⁴² Hieronder geef ik eerst de causatieve werkwoorden en vervolgens de werkwoorden waarvan deze zijn afgeleid. De causativa zijn:

901-1000	drenken*	‘te drinken geven’
901-1000	zetten*	‘plaatsen, doen zitten’
___
1220-1240	vellen*	‘doen vallen’
1240	leggen*	‘doen liggen’
1240	zogen*	‘laten zuigen’

De werkwoorden waarvan de causativa zijn afgeleid, zijn:

901-1000	drinken*	‘vloeistof tot zich nemen’
901-1000	vallen*	‘omlaaggaan’
___
1100	liggen*	‘uitgestrekt zijn, zich bevinden’
1100	zuigen*	‘(met de mond) naar zich toe trekken’
___
1240	zitten*	‘gezeten zijn, zich bevinden’

Het woordvormingsprocédé zal al voor het Oudnederlands verdwenen zijn, en is gezien het geringe aantal voorbeelden kennelijk nooit erg productief geweest. De afgeleide causativa werden in dezelfde periode voor het eerst opgetekend als de werkwoorden waarvan ze afgeleid zijn.

42 De Vooys 1957: 246.

Het achtervoegsel -igen

Een improductief achtervoegsel is -igen, waarmee oorspronkelijk van zelfstandige naamwoorden werkwoorden afgeleid werden die een handeling uitdrukten. Ze zijn ontstaan naar analogie van werkwoorden als matigen, zondigen, die zowel van mate en zonde als van matig en zondig afgeleid kunnen zijn; omdat het achtervoegsel -ig een tijdlang productief is geweest, is niet meer uit te maken in welke gevallen sprake is van het achtervoegsel -igen en in welke gevallen het gaat om een -en-afleiding van een woord op -ig.⁴³

Voorbeelden hiervan zijn:

43 ans 1997: 606; De Haas en Trommelen 1993: 347-348; Van Loey 1970a: 207; De Vooys 1957: 245.

[p. 175]

1100	kruisigen	‘aan een kruis slaan’
___
1240	zondigen*	‘zonde doen’
___
1323	vestigen*	‘stichten, nederzetten’
1395	eindigen*	‘een eind nemen’
___
1401-1450	nuttigen*	‘spijs gebruiken’
1407-1432	machtigen*	‘volmacht geven’
1434-1436	pijnigen	‘folteren’
1437	reinigen*	‘schoonmaken’
1450	matigen*	‘temperen’
1477	stenigen*	‘met stenen doodgooien’
___
1608	wettigen*	‘wettig maken’
1654	huldigen*	‘eer bewijzen’
___
1811	wijzigen*	‘veranderen’

Een aantal werkwoorden is gevormd door een zelfstandig naamwoord, gecombineerd met het achtervoegsel -ig en een voorvoegsel, meestal be-; de betekenis is meestal ongeveer ‘iets of iemand geven wat het zelfstandig naamwoord noemt’. Sommige van deze werkwoorden kunnen ook afgeleid zijn van een bijvoeglijk naamwoord op -ig; zo kan bevredigen zowel een afleiding van vrede als van vredig zijn. En soms bestaan werkwoorden met en zonder voorvoegsel naast elkaar, met betekenisverschil, bijvoorbeeld vestigen en bevestigen, of komt een werkwoord voor met meerdere voorvoegsels: beschuldigen en verontschuldigen, verkondigen en afkondigen.

Werkwoorden op -igen met een voorvoegsel zijn:

1256-1299	beschuldigen*	‘ten laste leggen’
1265-1270	verkondigen*	‘bekend maken’
___
1351-1400	verenigen*	‘samenvoegen’
___
1410	bevestigen*	‘vastmaken’
1445	beschadigen*	‘schade toebrengen’
1459	verontschuldigen*	‘van schuld vrijpleiten’
1477	afkondigen*	‘in het openbaar bekendmaken’
1477	begiftigen*	‘beschenken met’
1488	behartigen*	‘zorgen voor’
___
1511	verwittigen*	‘doen weten’
1540	bezichtigen*	‘bezien’
1553	verontreinigen*	‘vuil maken’
1557	vernietigen*	‘vernielen, tenietdoen’
1562	verzadigen*	‘ten volle voeden’
1580	afvaardigen*	‘iem. zenden en machtigen’
___
1642	bezoldigen	‘salaris geven’
___
1784-1785	bevredigen*	‘voldoen aan een behoefte’
___
1803	uitvaardigen*	‘afkondigen’

[p. 176]

In de Middeleeuwen bestonden vaak twee werkwoorden naast elkaar, waarbij de vorm op -igen de jongste was: bevreden naast bevredigen, begiften naast begiftigen, crucen naast crucigen, reinen naast reinigen. Bezoldigen, kruisigen en pijnigen zijn afgeleid van oorspronkelijke leenwoorden. Verreweg de meeste werkwoorden op -igen dateren uit de vijftiende eeuw, gevolgd door de zestiende. Na de Middeleeuwen zijn deze vormingen wel langzamerhand in onbruik geraakt en zijn nieuwvormingen alleen nog aan analogie te danken; wijzigen is iets ouder (1785) in de betekenis ‘vorm geven aan, samenstellen’, bevredigen is ouder (1412) in de betekenis ‘een vrede afkondigen’.

Ook in het Duits komt het achtervoegsel -igen voor, en het Nederlands heeft een aantal werkwoorden met dit achtervoegsel uit het Duits geleend, en wel ongeveer in dezelfde periode als waarin het achtervoegsel bij ons productief was. Het gaat om: overweldigen (1477), tuchtigen (1500; uit het Nederduits), beledigen (1588), inwilligen (1647), zich aanmatigen (1658) en bewerkstelligen (1769-1811).

Iteratieve werkwoorden op -eren en -elen

Met de achtervoegsels -eren en -elen zijn werkwoorden gemaakt met een iteratieve (frequentatieve) of herhalende betekenis. Zo betekent klapperen ‘herhaaldelijk klappen’.⁴⁴ De achtervoegsels bestonden al in het Germaans, maar kwamen nog niet heel vaak voor. Van beide achtervoegsels bestaan een groot aantal voorbeelden; de hieronder genoemde zijn beslist niet compleet. Over de improductiviteit van de achtervoegsels -eren en -elen zijn de geleerden het niet eens: volgens de ans en De Haas en Trommelen zijn ze improductief, maar De Vooys zei in 1957 nog: ‘Dat dit suffix nog levend is, blijkt uit de vele nieuwvormingen in de expressionistische taal sedert 1880’, en geeft als voorbeelden onder andere brommelen, grommeren, lachelen, schokkeren en uit de kindertaal stompelen, wippelen.⁴⁵ Dat zou betekenen dat de achtervoegsels in ieder geval nog tot in de twintigste eeuw in de algemene taal productief waren - in ieder geval zijn ze doorzichtig, dus analogievormingen zijn gemakkelijk denkbaar.

Het achtervoegsel -eren. Het achtervoegsel -eren is ontstaan naar analogie van woorden als timmeren, afgeleid van het zelfstandige naamwoord timmer ‘bouwmateriaal’, en vermageren, verouderen, verergeren van de bijvoeglijke naamwoorden of overtreffende trappen mager, ouder, erger, die vaak al een iteratieve betekenis hadden of leken te hebben. Daardoor kreeg het achtervoegsel een iteratieve betekenis en ontstonden nieuwvormingen als blakeren naast blaken, waarin blakeren een herhaalde beweging uitdrukt. Vervolgens werd het achtervoegsel ook gebruikt om een herhaalde indruk van licht (flakkeren), beweging (wapperen) of klank (kletteren) weer te geven. Bij de klanknabootsende werkwoorden (zie ook hieronder) werd het achtervoegsel productief in nieuwvormingen zonder dat er een grondvorm op -en bestond, vergelijk bulderen, fluisteren en snateren.⁴⁶

Momenteel is niet altijd meer duidelijk wat de grondvorm is geweest: zijn dobberen, roosteren, voederen, zwabberen afgeleid van (verouderd) dobben, roosten, voeden, zwabben met het achtervoegsel -eren of van dobber, rooster, voeder, zwabber met -en? Daarbij moet ook bedacht worden dat veel grondvormen weliswaar nu niet meer bekend zijn,

44 ans 1997: 605; De Haas en Trommelen 1993: 344-346; De Jager 1875-1878; Van Loey 1970a: 236-238; De Vooys 1957: 247-248.

45 De Vooys 1957: 248.

46 De Jager maakte in zijn tweedelige overzicht uit 1875-1878 een verschil tussen ‘echte’ en ‘schijnbare’ frequentatieven, maar dat is onnodig, zoals De Vooys 1957: 247 terecht opmerkte.

[p. 177]

maar dat ze wel bestaan hebben: het lijkt helder dat schilderen is afgeleid van schilder, totdat men weet dat er vroeger een werkwoord schilden ‘schilderen’ bestond.

In sommige gevallen is sprake van een andere herkomst; dergelijke gevallen heb ik weggelaten. Zo is luieren niet gevormd met -eren maar een samentrekking van luyaerden, en is vorderen een afleiding van Middelnederlands vorder ‘verder, voorwaarts’. Ook bij donderen, mijmeren, plunderen, schipperen, verbijsteren, weigeren en zinderen behoort de r tot de stam en is dus geen sprake van de uitgang -eren.

We kennen de volgende werkwoorden op -eren. De grondvorm op -en is telkens toegevoegd; de werkwoorden waarbij dat niet is gebeurd, zijn (veelal klanknabootsende) analogievormingen. Als er bij de grondvorm geen betekenis staat vermeld, betekent dit dat de betekenis identiek is aan die van de afleiding, op het iteratieve aspect na:

1265-1270	redderen*	‘in orde brengen’, van Middelnederlands redden ‘in orde maken’
1285	belemmeren*	‘(ver)hinderen’, van Middelnederlands belemmen ‘kwetsen, verwonden’
___
1301-1400	daveren*	‘dreunen, schudden’
1350	glinsteren*	‘schitteren’
1350	schateren*	‘helder weerklinken’
1351-1400	haperen*	‘blijven steken’, van happen
1351-1400	klateren*	‘helder klinken’
1357	luisteren*	‘horen’
1373	beieren*	‘luiden’
___
1400	voederen*	‘van voer voorzien’, van voeden
1415	blakeren*	‘zengen’, van blaken
1437	snateren*	‘een druk geluid maken (o.a. van vogels)’
1450	sluimeren*	‘dutten’, van Middelnederlands slumen ‘dutten’
1469	peuteren*	‘wroeten in’, van poten ‘in de grond steken’
1479	wapperen*	‘fladderen’
1480	kuieren*	‘op zijn gemak lopen’
1484	flakkeren*	‘onrustig branden’
1485	bulderen*	‘dreunend geluid geven’
1485	schilderen*	‘verven’, van schilden ‘verven’
___
1540	klapperen*	‘klepperen’, van klappen
1545	flikkeren*	‘onrustig licht afgeven’
1552	flonkeren*	‘warm schitteren’
1556	schetteren*	‘schel geluid geven’
1562	klauteren*	‘klimmen’
1562	kwetteren*	‘druk geluid maken (van vogels)’
1567	tateren*	‘kwebbelen’
1573	huiveren*	‘rillen’
1573	hunkeren*	‘verlangen’, van hangen, vroeger ook ‘verlangen naar’

[p. 178]

1585	slingeren*	‘(zich) heen en weer bewegen’, van Middelnederlands slingen ‘zich kronkelen’
1588	snipperen*	‘tot snippers snijden’, van snippen ‘snijden’
1599	bolderen*	‘geraas maken’
1599-1607	slobberen*	‘slordig en hoorbaar eten’, ablautend van Middelnederlands slabben ‘slurpen’
___
1605-1616	blikkeren*	‘flikkeren’, van blikken
1617	schitteren*	‘glinsteren’
1627	dobberen*	‘drijven’, van dobben
1630	knetteren*	‘scherpe geluiden doen horen’
1632	glibberen*	‘glijden’, van glippen
1636	klepperen*	‘een kleppend geluid geven’, van kleppen
1638	teisteren*	‘schaden’, van Middelnederlands tesen ‘wol plukken’, later ‘plagen’
1640	fluisteren*	‘zacht spreken’
1649	kletteren*	‘scherpe geluiden maken’
___
1701	slenteren*	‘langzaam lopen’
1706	stuiteren*	‘knikkeren’, van stuiten
1715	roosteren*	‘op een rooster braden’, van roosten
1733	opperen*	‘te berde brengen’, van Middelnederlands oppen ‘openbaren’
1755	fladderen*	‘vlinderen, wapperen’
1783	mekkeren*	‘het natuurlijke geluid van geiten maken’, van mekken
1794	bibberen*	‘rillen’, van beven
___
1809	leuteren*	‘kletsen’
1836	kledderen*	‘met iets nats knoeien’, ablautend van kladden
1839	steigeren*	‘op de achterbenen gaan staan (van paarden)’, van stijgen
1850	jakkeren*	‘voortjagen’, van jakken ‘voortjagen’
1853-1857	mopperen*	‘brommen’, van moppen
1856	ploeteren*	‘zwoegen’
1868	zwabberen*	‘zwaaien, zwieren’, van zwabben
1872	opkikkeren*	‘opbeuren’, van opkikken
1876	denderen*	‘dreunend schokken’
1881-1895	spetteren*	‘in kleine deeltjes wegspringen’, van spetten
1897	lebberen*	‘slobberen’, van lebben ‘likken’
1897	sudderen*	‘pruttelend koken’, ouder zudderen, van zieden ‘koken’
1899	lubberen*	‘flodderen’
___
1903	slobberen*	‘ruim zitten’
1906	badderen*	‘zwemmen, in het water spelen’, van baden
1912	sputteren*	‘pruttelende geluiden maken’, van spuiten

[p. 179]

1934

tetteren*

‘druk praten’

Soms zijn er vormveranderingen. Zo vinden we ablaut, soms vergezeld met medeklinkerverandering, bij: beven - bibberen, hangen - hunkeren, poten - peuteren, spuiten - sputteren, zieden - sudderen. Medeklinkerverandering alleen heeft plaatsgevonden bij glippen - glibberen.

Hoe zit het nu met de productiviteit? Had De Vooys gelijk toen hij beweerde dat het achtervoegsel nog levend is? De meeste woorden met het achtervoegsel -eren dateren van de zestiende en de negentiende eeuw. Hierna loopt het aantal vormingen terug, maar toch worden er ook in de twintigste eeuw nog steeds woorden met deze achtervoegsels gevormd, met als jongste vorming tetteren uit 1934. Opvallend is badderen met de medeklinkerverdubbeling van d.

Het achtervoegsel -elen. Het achtervoegsel -elen is eerst ontstaan als afleiding van een zelfstandig naamwoord op -el, bijvoorbeeld bengelen, handelen, lepelen, ratelen, roffelen, schommelen, stippelen, wisselen, zemelen, of van een bijvoeglijk naamwoord, bijvoorbeeld wankelen. Het aantal zelfstandige naamwoorden op -el is groot, omdat het achtervoegsel -el lange tijd productief is geweest, zowel voor de vorming van verkleinwoorden als voor de vorming van werktuignamen (zie boven voor voorbeelden). Van beide soorten zelfstandige naamwoorden zijn vaak vervolgens werkwoorden afgeleid. Dat zal de vorming van iteratieve werkwoorden op -elen waarschijnlijk versterkt hebben. Tegenwoordig is dan ook lang niet altijd duidelijk of er sprake is van het achtervoegsel -elen of van een afleiding met -en van een zelfstandig naamwoord op -el: is prikkelen afgeleid van prikken + -en of van prikkel + -en? Beide zijn mogelijk. Brokkelen, hobbelen kunnen afgeleid zijn van brokken, hobben ‘zich aftobben’ of van brokkel, hobbel.

Het achtervoegsel -elen wordt, net als -eren, gebruikt om een herhaalde indruk van licht (tintelen), beweging (friemelen, frommelen) of klank (babbelen) weer te geven en is bij woorden met deze betekenissen productief geworden in nieuwvormingen zonder dat er een grondvorm op -en bestond.

Mijn bestand bevat meer werkwoorden op -elen dan op -eren:

1240	kietelen*	‘een kriebeling opwekken’
1240	spartelen*	‘met armen en benen heen en weer slaan’
1240	stamelen*	‘gebrekkig spreken’
1240	struikelen*	‘misstappen’, verwant met Oudhoogduits struhhen
1240	wandelen*	‘lopen’, van wenden
1240	wentelen*	‘zich wenden’, van wenden
1260-1280	tuimelen*	‘buitelen’, van Middelnederlands tu(y)men
1285	dwarrelen*	‘zich zwevend verplaatsen’, verwant met Oudhoogduits dweran ‘draaien’
___
1301-1400	duizelen*	‘draaierig worden’, verwant met Oostfries dusen ‘draaien’

[p. 180]

1340-1350	tintelen*	‘prikkelen’
1350	lispelen*	‘onduidelijk uitspreken’, van lispen
1350	sukkelen*	‘ziekelijk zijn’
1351	reutelen*	‘rochelend ademen’, van Middelnederlands ru(y)ten ‘brommen, snorren’
1357	sprokkelen*	‘takken bijeenzamelen’, van Middelnederlands sprocken
1370	rochelen*	‘rauw keelgeluid maken’
___
1401-1450	prikkelen*	‘prikken, aansporen’, van prikken
1410	wriemelen*	‘zich kronkelen’, van Middelnederlands wrimen ‘wrijven’
1412	dribbelen*	‘met kleine passen lopen’, van drijven
1430	waggelen*	‘wankelen’, van wagen ‘in beweging zijn’, variant van (be)wegen
1432-1468	krabbelen*	‘herhaaldelijk krabben’, van krabben
1434-1436	griezelen*	‘ijzen’, van Middelnederlands grisen ‘een afschuw hebben’
1437	strompelen*	‘met moeite lopen’, van Middelnederlands strompen
1461	rommelen*	‘een dof geluid maken’
1477	hobbelen*	‘schommelend bewegen’, van hobben ‘zich aftobben’
1477	huppelen*	‘zich springend voortbewegen’, van huppen
1477	kakelen*	‘het roepen van kippen’
1477	kibbelen*	‘ruzie maken’, van kijven
1477	kringelen*	‘tal van kringen vormen’, van kringen
1477	mompelen*	‘binnensmonds spreken’, verwant met Engels mump
1477	wervelen*	‘ronddraaien’, van werven ‘draaien’
1477	wichelen*	‘voorspellingen doen uit bepaalde tekens’, van Middelnederlands wichen
1477	wiegelen*	‘heen en weer bewegen’, van wiegen
1477	zwijmelen*	‘duizelig worden, in een roes zijn’, van zwijmen
1480	tintelen*	‘flikkeren, flonkeren’
1484	mummelen*	‘onduidelijk spreken’
1486	grabbelen*	‘grijpen’, van grabben
___
1501-1525	bedelen*	‘aalmoezen vragen’, van bidden
1515	troetelen*	‘koesteren’, verwant met Middelhoogduits truten
1521-1524	knuffelen*	‘liefkozend pakken’, van knuffen ‘duwen, stoten’
1528	jengelen*	‘dwingend huilen’, van janken
1528	rammelen*	‘ratelen’
1531-1540	neuzelen*	‘door de neus praten’, van neuzen

[p. 181]

1535	trappelen*	‘de voeten snel beurtelings optillen’, van trappen
1546	broddelen*	‘knoeien’, van brodden
1546	wemelen*	‘krioelen’, van wemen
1562	brokkelen*	‘kruimelen’, van brokken
1562	hakkelen*	‘stamelen’, van hakken
1562	knabbelen*	‘kort op iets bijten’, van knappen
1562	trippelen*	‘met vlugge pasjes gaan’
1562-1592	weifelen*	‘aarzelen’, van Middelnederlands weiven ‘heen en weer bewegen’
1566	troggelen*	‘listig verkrijgen’
1573	giechelen*	‘halfgesmoord lachen’
1583	tokkelen*	‘snaarinstrument bespelen’, van Middelnederlands tocken ‘een snelle uitval doen’
1588	rakelen*	‘harken’, van raken
1591	sabbelen*	‘kluivend zuigen’, van Middelnederlands sabben
1598	dompelen*	‘onder laten gaan in vloeistof’, van dompen
1599	dreutelen*	‘talmen’, verwant met Middelnederduits dröten ‘talmen’
1599	hutselen*	‘door elkaar mengen’, van hutsen
1599	kartelen*	‘uittanden’, van Middelnederlands kerte ‘kerf’
1599	monkelen*	‘meesmuilen’, van Middelnederlands monken
1599	peuzelen*	‘met genoegen opeten’
1599	rinkelen*	‘een hel, onderbroken geluid geven’, van Middelnederlands ringen ‘klinken’
___
1600	aarzelen*	‘weifelen’, ouder (1327) in de betekenis ‘achteruitgaan’, van Middelnederlands ersen ‘achteruitgaan’
1607	krieuwelen*	‘krioelen’, van krieuwen
1613	brabbelen*	‘krom spreken’
1615	prevelen*	‘mompelen’
1615	smokkelen*	‘heimelijk vervoeren’, van Middelnederlands smuken
1616	futselen*	‘friemelen’
1617	popelen*	‘in spanning verkeren’
1620	sneuvelen*	‘omkomen’, van sneven
1626	stommelen*	‘dof gedruis maken’
1629	snuffelen*	‘lucht opsnuiven’, van snuiven
1630	stribbelen*	‘zich verzetten’, van Middelnederlands stribben
1631-1634	kabbelen*	‘zacht golven’
1644	ritselen*	‘een zacht, onregelmatig geluid maken’
1649	pruttelen*	‘geluidjes maken’, van Middelnederlands proten ‘babbelen’
1653	sijpelen*	‘onmerkbaar doorlekken’, van sijpen, nu zijpen

[p. 182]

1659	treuzelen*	‘talmen’
1660	warrelen*	‘zich door elkaar bewegen’, van warren
1671	schuifelen*	‘zich schuivend voortbewegen’, van schuiven
1678	drentelen*	‘zonder doel rondlopen’, van Middelnederlands drenten
1685	dommelen*	‘dutten’
1693	pimpelen*	‘zuipen’, verwant met Deens pimpe
___
1701-1750	wauwelen*	‘kletsen’
1709	morrelen*	‘peuteren’, van morren
1710	frommelen*	‘friemelen’
1782	beduimelen*	‘door herhaald aanvatten bevlekken’, van beduimen ‘met de duim aanraken’
1783	scharrelen*	‘rommelen’, van scharren ‘krabben’
1784	babbelen*	‘praten’
1785	knutselen*	‘fabrieken’, van Middelnederlands cnutten ‘knopen vastmaken’
1789	tingelen*	‘korte, heldere geluiden maken’, van Middelnederlands tingen
1793	bazelen*	‘onsamenhangend spreken’, van Middelnederlands basen
___
1840	tippelen*	‘met korte pasjes gaan’, van tippen of tip
1847	kriebelen*	‘krabbelen’
1847	wiebelen*	‘wankelen’
1860	gniffelen*	‘onderdrukt lachen’, van gnuiven
1874	smiespelen*	‘fluisteren’
1878	frutselen*	‘knoeien’
1888	kwakkelen*	‘sukkelen’, van kwakken
1889	friemelen*	‘peuteren’
1897	kukelen*	‘tuimelen’
1897	poedelen*	‘wassen’
1897	priegelen*	‘peuteren’, van Middelnederlands prigen
1898	giebelen*	‘giechelen’, van Middelnederlands gipen ‘een open mond hebben’
1898	smikkelen*	‘snoepen’, ablautend van smakken
___
1902	kwebbelen*	‘veel en rad praten’
1911	doezelen*	‘suf zijn’

Net als de werkwoorden op -eren kennen die op -elen soms vormveranderingen ten opzichte van het basiswerkwoord, bijvoorbeeld ablaut, soms vergezeld met medeklinkerverdubbeling, bij: bidden - bedelen, drijven - dribbelen, gnuiven - gniffelen, janken - jengelen, kijven - kibbelen, snuiven - snuffelen, wandelen - wenden. Dribbelen en kibbelen zijn oud, want ze zijn afgeleid van de o-trap van het werkwoord met medeklinkerverdubbeling. Dribbelen is weliswaar pas in 1412 gedateerd, maar de afleiding en

[p. 183]

toenaam Jan Drubbelare is al in 1291 aangetroffen. Verandering van medeklinker hebben ringen - rinkelen, schuiven - schuifelen, wenden - wentelen.

Uit de datering blijkt dat rakelen niet van rakel ‘hark’ is afgeleid (zoals bengelen van bengel), maar dat het juist andersom is: rakelen is namelijk al in de zestiende eeuw aangetroffen, en rakel pas in 1834. Hetzelfde geldt voor rommel (1866), dat als verbaalabstractum is afgeleid van rommelen (1461). Vaak echter liggen de dateringen dicht bij elkaar, en dan kunnen ze niet gebruikt worden om te bepalen welk woord de grondvorm was en welk de afleiding. Een enkele keer lijkt de datering erop te wijzen dat de afleiding niet via een werkwoord is gegaan. Zo komt tippelen (1840) voor naast tippen, dat echter pas in 1935 is genoteerd; daarentegen komt tip ‘teen, spits uiteinde’ al in 1477 voor. Het kan echter gewoon toeval zijn dat tippen niet eerder gevonden is.

Werkwoorden op -elen komen voornamelijk uit de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw, met een hoogtepunt in de zestiende eeuw. In de negentiende eeuw zijn er nog een redelijk aantal nieuwvormingen, maar aanzienlijk minder dan in de zeventiende eeuw. Uit de twintigste eeuw komen maar twee woorden. De productiviteit van de vorming neemt dus duidelijk af.

Volledig improductief lijken de vormingen op -eren en -elen toch nog niet. Ook niet, omdat er in deze eeuw een instroom is van leenwoorden of afleidingen daarvan op -eren of -elen. Bij de woorden op -eren gaat het dan bijna altijd om afleidingen van een zelfstandig naamwoord op -er, maar het is de vraag of de taalgebruiker dat zo ervaart of dat hij een link naar het achtervoegsel -eren legt. Sterker nog: ik vermoed dat het voortbestaan van het achtervoegsel -eren mede te danken is aan de aanwezigheid van een groot aantal woorden op -er, en dat ook de woorden op -elen en -el elkaar versterken en in stand houden.

Aan geleende woorden op -eren en -elen vinden we in de twintigste eeuw een aantal woorden waarvan de vorming en herkomst voor iedereen wel duidelijk zal zijn: computeren, consuminderen, enteren ‘op de entertoets drukken’; cancelen, schnabbelen, settelen, tackelen. Maar andere woorden lijken toch zeer inheems, al zijn ze in werkelijkheid geleend: dotteren, emmeren, hamsteren, kankeren, meieren, wieberen; besjoemelen, hosselen, inkapselen, peddelen, sjoemelen, stiefelen, tippelen ‘de baan opgaan van hoeren’, twinkelen.

Een telling levert het volgende op: in de negentiende eeuw waren er 13 iteratieve nieuwvormingen op -elen, en daarnaast kwamen er 24 nieuwe woorden op -elen bij die afgeleid waren van een leenwoord of van een zelfstandig of bijvoeglijk naamwoord op -el. In de twintigste eeuw waren er 2 iteratieve nieuwvormingen tegenover 15 afleidingen van een leenwoord of naamwoord. Met het achtervoegsel -eren zijn de getallen: in de negentiende eeuw 13 iteratieve nieuwvormingen en 12 nieuwe afleidingen van leen- of naamwoorden, in de twintigste eeuw 4 iteratieve nieuwvormingen en 9 nieuwe afleidingen van leen- of naamwoord. Voor de gebruiker zal het verschil in herkomst meestal niet duidelijk zijn - hij constateert slechts een nog steeds toenemend aantal woorden op -eren en -elen. Op basis van dit alles ben ik geneigd de achtervoegsels -eren en -elen nog niet dood te verklaren, zoals de ans en De Haas en Trommelen doen.

Tot slot: er bestaan nogal eens naast elkaar varianten van woorden op -elen en -eren.

[p. 184]

Dat komt ongetwijfeld doordat ze een klanknabootsend of klankschilderend karakter bezitten (zie hieronder), en men er dus graag op varieert. Vandaar de nevenvormen bolderen - bulderen, doezelen - duizelen, flakkeren - flikkeren - flonkeren, frutselen - futselen, giebelen - giechelen, klapperen - klepperen, klateren - kletteren, krabbelen - kriebelen, mompelen - mummelen, rammelen - rommelen, schateren - schetteren - schitteren, spetteren - sputteren, stamelen - stommelen, tateren - tetteren, trappelen - trippelen. Bij deze woorden hebben de varianten telkens ongeveer dezelfde betekenis, wat niet geldt voor blakeren - blikkeren, kabbelen - kibbelen, lebberen - lubberen, peuteren - peuzelen, smikkelen - smokkelen.

De variatie zit vooral in de klinkers, en het gaat om een wisseling die ook in ablaut- en unlautvormen voorkomen (vergelijk de i-umlaut in lang - lengte of de ablaut in slapen - sliep, Middelnederlands binden - band - gebonden en bergen - barg - geborgen). Daarnaast gaan de verschillende klinkers ook terug op dialectverschillen, bijvoorbeeld in bolderen - bulderen en doezelen - duizelen.

Concluderend

Het temporele aspect geeft verdieping aan algemene inzichten die we al hebben: we weten weliswaar dat een bepaald woordvormingsprocédé improductief is, maar we weten nog niet sinds wanneer dat het geval is, en in welke periode het wel productief was. Houd er wel rekening mee dat de hier gepresenteerde gegevens alleen tonen wat we overhebben: het feit dat in de Middeleeuwen veel meer woorden met bijvoorbeeld het achtervoegsel -de voorkwamen, komt uit deze gegevens niet naar voren.

Uit het bovenstaande is gebleken dat een aantal woordvormingsprocédés al heel vroeg is verdwenen, en dat zijn - niet toevalligerwijs - de procédés die we nu niet meer herkennen: de achtervoegsels -m en -n, dierennamen op -el en de vorming van causatieve werkwoorden door klinkerwisseling. Maar opvallend is dat vrijwel alle andere achtervoegsels (-el, -nis, -st, -te, het collectieve ge..te, bijwoordelijke -s en -igen) na de Middeleeuwen, en dan vooral in de loop van de zeventiende eeuw, geleidelijk verdwenen. Zou dit te maken hebben met de standaardisering van het geschreven Nederlands, die in deze periode haar beslag kreeg? Alleen de achtervoegsels -eren en -elen zijn langer blijven bestaan, en het materiaal suggereert dat ze tot op heden nog gebruikt worden, al is het maar voor analogievormingen.

De gegevens tonen duidelijk dat een woordvormingsprocédé niet van de ene dag op de andere verdwijnt. Er kan zelfs niet gezegd worden dat het in een bepaalde eeuw verdween. Wel kan men constateren dat het gebruik vanaf een bepaald moment afneemt. Vanaf die tijd zijn nieuwvormingen te beschouwen als incidentele analogievormingen naar al bestaande woorden. Een voorbeeld is gekte, dat een paar decennia geleden gevormd werd, geheel in overeenstemming met woorden als dikte en ziekte, maar lang nadat het woordvormingsprocédé zijn productiviteit verloren had. Zolang een improductief achtervoegsel doorzichtig is, kunnen er dus dankzij analogie nieuwe woorden mee gevormd blijven worden. Die nieuwvormingen kunnen gemaakt worden zowel op basis van inheemse woorden als op basis van geheel ingeburgerde leenwoorden. Improductieve achtervoegsels worden echter, zo blijkt uit het bestand, slechts zelden met leen-

[p. 185]

woorden verbonden, en voor de oude, niet meer herkenbare achtervoegsels geldt zelfs dat ze alleen met inheemse woorden gecombineerd zijn, nooit met leenwoorden.

Het zou interessant zijn om te onderzoeken of het improductief worden van een behoorlijk aantal achtervoegsels vanaf de zeventiende eeuw geleid heeft tot een toename van het gebruik van andere achtervoegsels (en welke?), of tot het ontstaan van nieuwe achtervoegsels. Mijn etymologische bestand kan op die vragen geen antwoord geven. Evenmin kan ik antwoord geven op de vraag waarom een bepaald achtervoegsel improductief is geworden. Van Bree geeft als een mogelijkheid dat de betekenissen van het achtervoegsel op een bepaald moment zo uiteengegroeid zijn, dat voor de taalgebruiker niet meer duidelijk is wat de (hoofd)betekenis van het achtervoegsel is, en dat hij daarom in nieuwvormingen de voorkeur gaat geven aan een ander, duidelijker achtervoegsel.⁴⁷

Uit bovenstaande gegevens kunnen we tot besluit het volgende leren. Wanneer een afleiding opvallend veel jonger is dan andere afleidingen met hetzelfde achtervoegsel, is dat een reden er nog eens kritisch naar te kijken. Natuurlijk kan er sprake zijn van analogievorming, maar eerst moeten dan twee zaken uitgesloten worden. Ten eerste kan de datering onjuist zijn en het woord bij nader onderzoek ouder blijken te zijn. Ten tweede kan de herkomst anders zijn dan tot dan toe aangenomen en is het woord geen inheemse vorming met een bepaald achtervoegsel: gezien de jonge datum van stoom (1669) zal dit woord geen -m-afleiding van stuiven zijn.

47 Van Bree 1990: 195.

Inheemse (gelede en ongelede) woorden van na 1950

Omdat het bovenstaande zich vooral richt op de oudere periode, geef ik ter compensatie hieronder een overzicht van inheemse woorden die pas na 1950 in de woordenboeken zijn opgedoken. Dit zijn zowel ongelede als gelede woorden, maar zoals al eerder opgemerkt zijn die laatste in mijn bestand slechts in geringe mate vertegenwoordigd. Ik geef deze lijst inheemse woorden omdat ze zulke verrassingen bevat - woorden waarvan men absoluut niet zou denken dat ze zo jong zijn, zoals beleg ‘wat men op een boterham legt’, dijenkletser, flut of lolbroek. Aan deze lijst kunnen we bovendien zien hoe het Nederlands zich na 1950 heeft ontwikkeld.⁴⁸ Hoewel de woorden ook in de chronologische woordenlijst achterin te vinden zijn, vergt dat nogal wat zoekwerk. De meeste woorden van na 1950 zijn namelijk leenwoorden of afgeleiden daarvan (een kleine tweeduizend woorden) en het is lastig daartussen het geringe aantal inheemse woorden te vinden.

Een deel van de woorden is qua vorm ouder, maar heeft in deze tijd een specifieke betekenis gekregen die apart is gedateerd. Bijvoorbeeld nicht ‘mannelijke homoseksueel’ (al in 1730 codewoord van homoseksuelen, maar pas eeuwen later algemeen bekend) of ongesteld ‘menstruerend’. Overigens is het goed mogelijk dat de dateringen gepreciseerd kunnen worden: voor deze periode zijn de bronnen zo overvloedig dat slechts een klein deel ervan kon worden bekeken. Vaak betekent een datering dan ook vooral: in dit jaar is het bewuste woord voor het eerst in een algemeen woordenboek, zoals de Grote Van Dale, opgenomen.

Hieronder geef ik de woorden per woordsoort. Gemunte woorden, dus woorden waarvan de maker bekend is, tussenwerpsels en voorzetsels zijn hier weggelaten omdat ze in hoofdstuk 4 vermeld worden.

48 Zie als aanvulling op mijn materiaal Van den Toorn e.a. (red.) 1997: 504-518, waarin de Nederlandse woordvorming van na 1950 wordt beschreven.

[p. 186]

Inheemse zelfstandige naamwoorden na 1950 zijn:

1953	luchtmacht*	‘krijgsmachtonderdeel dat strijdt in de lucht’
1953	straaljager*	‘jachtvliegtuig met straalmotor’
1953-1957	hamvraag*	‘voornaamste kwestie’
1954	Randstad*	‘aaneengroeiend stedencomplex in de westhoek van Nederland’
1954	spijkerbroek*	‘jeans’
1957	doe-het-zelfwinkel*	‘winkel met materialen voor de amateur’
1957	riedel*	‘klankenreeks, woordcombinatie’
1959	dijenkletser*	‘grap die uitbundige reactie oproept’
1959	tiener*	‘iemand in de leeftijd tussen 10 en 19 jaar’
1961	beeldscherm*	‘scherm van tv of computer’
1961	bliksemoorlog*	‘onverhoedse bewegingsoorlog’
1961	brommer*	‘bromfiets’
1961	flut*	‘prul’
1961	knoert*	‘harde slag’
1961	slavink*	‘vlees met spek erom’
1961	smartlap*	‘sentimenteel lied’
1963	bouwvakker*	‘iem. die in de woningbouw werkt’
1968	geslacht*	‘genitaliën’
1970	kabouter*	‘lid van politieke groepering die een niet-autoritaire maatschappij nastreeft’
1970	kernhem*	‘Nederlandse kaassoort’
1970	kraker*	‘iem. die een leegstaand huis binnendringt voor bewoning’
1970	nicht*	‘mannelijke homoseksueel’
1971	stokbrood*	‘dun langwerpig Frans brood’
1973	kringloop*	‘recycling’
1974	amsterdammertje*	‘paaltje tegen parkeren op de stoep’
1974	oetlul*	‘stommeling’
1974	ping-ping*	‘geld’
1974	ruft*	‘scheet’
1975	kutzwager*	‘man die met dezelfde vrouw geslapen heeft’
1975	uitdraai*	‘papierafdruk’
1976	beleg*	‘wat men op een boterham legt’
1976	knoeper(d)*	‘joekel’
1976	lolbroek*	‘grapjas’
1977	leerdammer*	‘Nederlandse kaassoort’
1980	maaslander*	‘Nederlandse kaassoort’
1980	onderknuppel*	‘ondergeschikte’

[p. 187]

1982	ruimteveer*	‘raketvliegtuig voor buitenaards verkeer’
1983	mensjaar*	‘politiek correcte benaming voor manjaar’
1984	alleenstaande*	‘vrijgezel’
1984	blauwhelm*	‘militair in dienst van de Verenigde Naties’
1984	klotebaan*	‘zeer vervelende baan’
1984	knakker*	‘kerel’
1984	mierenneuker*	‘pietluttig persoon’
1984	muis*	‘computer-randapparaat’
1984	rikketik*	‘hart’
1984	wereldtijd*	‘heel goede tijd (in wedstrijd)’
1985	balletje-balletje*	‘gokspel waarin een bal in een van drie bekers wordt verstopt’
1987	berenlul*	‘kroket of frikadel’
1989	butje*	‘imbeciel, slome jongen’
1989	eikel*	‘scheldwoord: sukkel’
1989	moederneuker*	‘scheldwoord’
1990	gekkekoeienziekte*	‘besmettelijke ziekte bij runderen’
1991	scharrelboer*	‘boer die scharreldieren houdt’
1993	troostmeisje*	‘gevangen vrouw die in wo ii door de Japanners tot prostitutie werd gedwongen’
1994	muisarm*	‘aandoening door het gebruik van een computermuis’
1996	paddo*	‘hallucinogene paddestoel’

Na 1950 zijn de volgende bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden gedateerd. Behalve de hier genoemde woorden is er in deze periode een groot aantal bijvoeglijke naamwoorden gevormd met een versterkend voorvoegsel, van het type beregoed, bikkelhard, bloedmooi, knettergek, knoertgoed, ladderzat, razendsnel, retegaaf, snoeihard; een overzicht hiervan staat in 4.4. De andere bijvoeglijke naamwoorden uit deze periode zijn:

1961	ongesteld*	‘menstruerend’
1961	ontiegelijk*	‘bijwoord van hoedanigheid: enorm, zeer veel’
1964	krakkemikkig*	‘gammel’
1970	lijp*	‘gek’
1973	gaaf*	‘geweldig’
1976	gestoord*	‘gek’
1976	hapsnap*	‘onregelmatig’
1985	onwijs*	‘erg goed’
1987	strak*	‘erg goed’
1987	wreed*	‘tof, leuk’

[p. 188]

1989	sneu*	‘meelijwekkend’
1989	vet*	‘bijwoord van hoedanigheid: in hoge mate’

Aan werkwoorden vinden we:

1961	gakken*	‘het natuurlijke geluid van ganzen maken’
1961	klooien*	‘stuntelen’
1961	optutten*	‘opdirken’
1961	pleuren*	‘smijten’
1968	meedenken*	‘met anderen nadenken over een oplossing’
1969	vrijen*	‘seksuele omgang hebben’
1970	afzien*	‘(in de sport) lijden’
1970	rampetampen*	‘neuken’
1974	aanappelen*	‘rotzooien, onverschillig te werk gaan’
1976	kanen*	‘met smaak eten’
1976	lijnen*	‘vermageren’
1978	meuren*	‘slapen’
1984	klessebessen*	‘babbelen’
1984	lekken*	‘informatie laten uitlekken’
1984	meuren*	‘winden laten’
1985	afbranden*	‘vernietigend beoordelen’
1988	bonken*	‘geslachtsgemeenschap hebben’
1988	opleuken*	‘leuker maken’
1991	kutten*	‘rotzooien’
1995	wildplassen*	‘in het openbaar urineren’
1999	miezemuizen*	‘kniezen, tobben’

Zeer opvallend is het informele karakter van veel van deze woorden. Hieruit blijkt hoezeer het Nederlands na de Tweede Wereldoorlog is veranderd. Tot die tijd bestond er een norm voor de geschreven en in mindere mate de gesproken taal, die men Algemeen Beschaafd Nederlands noemde. In en na de jaren zestig traden grote maatschappelijke veranderingen in. Er ontstond verzet tegen het gevestigde gezag, en dat uitte zich ook in het taalgebruik, dat vrijer, minder officieel werd. De jonge generatie verzette zich tegen het verzorgde taalgebruik van de oudere generatie en tegen discriminatie op basis van uitspraak en woordkeus. Er kwam een grote tolerantie voor verschillen in uitspraak en woordkeus, voor informeel taalgebruik en dialectwoorden. Het verschil tussen spreektaal en schrijftaal werd geminimaliseerd.⁴⁹ De seksuele revolutie slechtte vele taboes, en leidde ertoe dat woordenboeken woorden opnamen zoals bonken, rampetampen en vrijen voor ‘neuken’ (voor die tijd had vrijen de onschuldige betekenis ‘minnekozen’), en samenstellingen zoals mierenneuker en moederneuker. Ook het taboe op lichaamsdelen en -uitscheidingen verdween, en we zien hiermee dan ook allerlei nieuwe samenstellingen en afleidingen, zoals klooien, klotebaan, kutten, oetlul, poepielink, retegaaf.

49 Van Sterkenburg 1989: 37-39; Van den Toorn e.a. (red.) 1997: 25-26, 479-494.

[p. 189]

Veel van deze woorden komen uit groepstalen: het aparte woordgebruik van verschillende sociale groepen, zoals jongerentaal, studententaal, yuppietaal, homotaal, soldaten- en marinetaal. Het ontstaan van deze groepstalen is relatief nieuw. Al wel oud is het Bargoens, waaronder vroeger de geheimtaal van zwervers en venters werd verstaan, een taal die gekleurd was door de streektaal van de sprekers; nu de venters en de zwervers op het platteland verdwenen zijn, verstaan we er de volkstaal van de Randstad onder.

Het verschijnsel jongerentaal is op deze schaal nieuw en het gevolg van de emancipatie van de jeugd, maar eveneens van het feit dat jongeren gedurende langere tijd bijeen blijven dankzij de leerplicht (en tot voor kort de dienstplicht), en dat er een sterk groepsgevoel bestaat onder jongeren dat zich uit in afwijkende kleding en uiterlijk, voorkeur voor bepaalde muziek en vrijetijdsbesteding, en daarnaast in een eigen woordenschat. Deze woordenschat is voor een deel vluchtig, maar een ander deel behouden de jongeren tot in hun volwassenheid, waardoor de woorden tot de standaardtaal gaan behoren.⁵⁰

Een speciale vorm van jongerentaal is straattaal. Hierover is voor het eerst in 1997 geschreven. Straattaal is een groepstaal van jongeren in de steden, een mengtaal met Nederlands als basis met daardoorheen al of niet aangepaste of vervormde woorden uit andere talen en nieuwe, zelfbedachte woorden. De taal is een uiting van saamhorigheid en wordt alleen in zeer informele situaties gesproken door (allochtone en autochtone) jongeren onderling, niet tegen ouders of leraren. Het aandeel van vreemde talen (Berbers, (Marokkaans-)Arabisch, Sranang, Turks en Engels) verschilt per stad en per groep, en hangt mede af van het aantal allochtonen in de groep: hoe groter dit aantal, hoe meer invloed zij op de taal hebben (voor voorbeelden zie 3.2). Straattaal bevat veel standaarduitdrukkingen en scabreuze woorden of scheldwoorden, die men echter verzacht door er leenwoorden voor te gebruiken (zoals in de standaardtaal voor namen van vreselijke ziektes een Latijnse leenwoord wordt gebruikt). De woordenschat van straattaal is heel vluchtig (een kenmerk van geheimtalen), en jongeren die overgaan naar een nieuwe levensfase doordat ze van school af gaan, een baan krijgen en een gezin stichten, houden op met het gebruik van straattaal.

Een tweede recent verschijnsel is het Murks, dat beschreven is voor de stad Utrecht. Het Murks is een vorm van Nederlands die gesproken wordt in groepen Nederlandse jongeren en waarbij de taal van allochtonen wordt geïmiteerd: de Nederlandssprekenden maken opzettelijk grammaticale fouten tegen hun moedertaal en doen de intonatie en het accent van allochtonen na. Murks wordt alleen gesproken als er geen allochtonen in de buurt zijn, en het spreken ervan geldt als stoer of leuk. In Utrecht worden vooral Marokkanen nagedaan (die Marokkaans-Arabisch of Berbers spreken) en niet Turks, maar de jongeren zien daartussen geen verschil; dat blijkt ook uit de benaming ‘Murks’, die afkomstig is van de jongeren zelf. In het Murks worden, anders dan in straattaal, weinig woorden uit de allochtone talen gebruikt, omdat het Murks alleen door Nederlanders wordt gesproken die weinig contact met allochtonen hebben.⁵¹ Zowel van Murks als van straattaal is onduidelijk hoe lang het zal blijven bestaan. Onderzoekers besteden er veel aandacht aan, maar jongeren beschouwen het simpelweg als een manier om zich

50 Voor jongerentaal zie Hoppenbrouwers 1991 en Hofkamp en Westerman 1989.

51 Appel 1999a, b, Appel 2000; Nortier 2001.

[p. 190]

uit te drukken en om solidariteit en groepsgevoel te benadrukken; zij hechten niet aan de vorm (de gekozen taalvariëteit) maar aan de betekenis (het groepsgevoel).

Voorts zien we dat na 1950 verschillende dialectwoorden in de algemene woordenschat zijn opgenomen, zoals het Groningse butje ‘imbeciel, slome jongen’ of de Zuid-Nederlandse sportterm afzien ‘lijden’. Ook woorden zoals kanen, meuren, pleuren en ruft zullen oorspronkelijk dialectwoorden of groepstaalwoorden geweest zijn - dat we ze nieuw zouden hebben verzonnen lijkt erg onwaarschijnlijk: echt nieuwe woorden worden niet gemaakt, behalve door bijvoorbeeld klankvariatie op bestaande woorden, zoals hapsnap, klessebessen, miezemuizen, rampetampen (zie de ‘Gedeeltelijke herhalingswoorden’ hieronder). Daarnaast vallen de woorden flut, knakker, knoeper(d) en knoert op: woorden op fl- en kn- worden wel klankschilderend genoemd, en mogelijkerwijs zijn deze woorden nieuwgevormd onder invloed van andere woorden met deze beginmedeklinkers, zoals flater, flard en knoert, knoest, knuist (zie ‘Klankschilderende woorden’ hieronder). Maar het kunnen ook oorspronkelijk dialectwoorden zijn.

De invloed van het dialect na 1950 is interessant en opvallend. De geschiedenis van dialecten is als volgt. In de Middeleeuwen verschilde de gesproken en geschreven taal per regio, stad en zelfs dorp. In de zestiende en zeventiende eeuw ontstond er een gestandaardiseerde schrijftaal, maar de spreektaal bleef regionaal verschillen. In de negentiende eeuw ontstond langzamerhand, mede dankzij het onderwijs, een gesproken eenheidstaal, waaraan de gegoede burgers zich hielden. Vanaf ongeveer 1900 groeiden de plattelandsdialecten steeds meer toe naar de standaardtaal, of ze pasten zich aan elkaar aan in grotere dialectgebieden, zodat regiolecten ontstonden zoals het Nedersaksisch en het Limburgs. Daarnaast ontstonden er eind negentiende eeuw stadsdialecten. Door de industrialisatie trokken namelijk allerlei mensen van het platteland naar de stad, en hier vond een vermenging plaats van de dialecten die ze voorheen spraken. De aldus ontstane stadstaal was de groepstaal van de arbeiders. Terwijl de plattelandsdialecten naar het Standaardnederlands toegroeiden, groeiden de stadstalen er juist van weg, doordat ze als groepstaal een sterke onderlinge verbondenheid uitdrukten. In de twintigste eeuw werd in veel streken - maar niet overal - lange tijd neergekeken op het dialect en werd in het onderwijs het dialect ‘afgeleerd’. Vanaf de jaren zestig veranderde dat geleidelijk: de belangstelling voor de dialecten nam toe, hoewel de mate waarin per regio en per stad verschilde. In de jaren tachtig en negentig van de twintigste eeuw zien we zowel voor de plattelandsdialecten als voor de stadsdialecten een duidelijke revival, die wel ‘dialectrenaissance’ wordt genoemd: popgroepen die in dialect zingen verheugen zich in een grote belangstelling, er verschijnen veel populaire publicaties in en over het dialect. Paradoxaal genoeg leidt dit er niet toe dat de dialecten minder toegroeien naar de standaardtaal. Wel leidt het ertoe dat de standaardtaal steeds meer dialectwoorden of regionale woorden opneemt, zoals hierboven bleek.⁵²

52 Zie de Inleiding van Toon Hagen in Kruijsen en Van der Sijs (red.) 1999, en voor de regiolecten Hoppenbrouwers 1990.

Klanknabootsende woorden

Klanknabootsende woorden zijn woorden die gevormd zijn op grond van de klank die het genoemde produceert.⁵³ Daardoor kunnen ze klanken en klankcombinaties bevat-

53 Zie voor klanknabootsingen en klanksymboliek en een overzicht van de literatuur De Vooys 1947a; voor het Romaans zie Meier 1986: 142-161, die er terecht op wijst dat etymologen niet te gemakkelijk tot klanknabootsing moeten besluiten als ze geen verklaring voor een woord kunnen vinden, maar het verschijnsel kritisch moeten bezien.

[p. 191]

ten die in andere woorden niet voorkomen. Klanknabootsingen zijn vaak gevormd in het Nederlands, maar ze kunnen ook Germaanse of zelfs Indo-europese verwanten hebben.⁵⁴ Ze zijn in twee soorten onder te verdelen: ongelede woorden (bijvoorbeeld tussenwerpsels zoals bons, pang of de vogelnaam koekoek) en gelede woorden (afleidingen of samenstellingen) met een klanknabootsend element, zoals roerdomp en korhoen.

Het bijzondere van klanknabootsingen is dat er bij deze woorden een relatie bestaat tussen de vorm van het woord en de betekenis. Normaliter bestaat die relatie niet, zoals de Zwitserse taalkundige F. de Saussure onder woorden heeft gebracht: het is totaal willekeurig dat wij een bepaald gebouw met muren, ramen, een dak en een deur huis noemen en de Fransen hetzelfde gebouw benoemen met maison of de Russen spreken van dom.⁵⁵

Een andere bijzonderheid is dat klanknabootsingen niet per definitie de gewone klankontwikkeling volgen.⁵⁶ Piepen (1287) en grienen (1170) zouden bijvoorbeeld volgens de normale klankontwikkeling pijpen en grijnen moeten luiden: een Middelnederlandse ī is ij geworden, vergelijk swine, nu zwijn. De relatie tussen de klank in de realiteit en die van het woord blijft echter soms gehandhaafd en houdt zo de klankontwikkeling tegen, waarbij de spelling wel gemoderniseerd kan worden, vergelijk Middelnederlands cuccuc met koekoek.

Klanknabootsing speelt in alle talen een rol. Sommigen menen zelfs dat taal hieruit is ontstaan. Het bedenken van nieuwe woorden is geen sinecure. Tegenwoordig bestaat al een grote basiswoordenschat die met vooral afleiding, samenstelling en ontlening gemakkelijk uitgebreid kan worden, maar hoe zijn de eerste woorden ontstaan? Die vraag is veel gesteld, maar nog niet beantwoord. Een van de suggesties is klanknabootsing. Taal zou dan zijn ontstaan uit instinctieve pijn- en vreugdekreten, uit onwillekeurige geluiden die men maakt bij krachtsinspanningen, of doordat jagers de geluiden van hun prooi nabootsten.⁵⁷ Inmiddels gelooft men niet dat dit de enige oorsprong van taal is, maar wel dat klanknabootsing een bepaalde rol gespeeld heeft bij de vorming van een aantal nieuwe woorden.

Hieronder bekijk ik alleen de klanknabootsingen die in het Nederlands gevormd zijn, niet geleende klanknabootsingen, zoals blabla (uit het Frans), buzzer, clash, crash (uit het Engels), pauk (uit het Duits) of gong, kroepoek (uit het Indonesisch). Ik heb deze als volgt verzameld: ik heb in alle thema's waarvan bekend is dat er klanknabootsingen in voorkomen, de inheemse woorden gezocht. Die thema's zijn: tussenwerpsels, dierennamen, werkwoorden van geluid en werkwoorden van menselijke communicatie. De inheemse woorden uit al deze thema's heb ik nagezocht in de etymologische woordenboeken en in het wnt. Wanneer een of meer van deze woordenboeken klanknabootsende oorsprong aangaf (lang niet altijd waren ze daarin allemaal even expliciet), dan heb ik dat in mijn database toegevoegd. Dit resulteerde in onderstaand overzicht van klanknabootsingen.

54 Zo komt een variant van de naam koekoek in veel Indo-europese talen voor, vergelijk Mallory 1989: 116. Voor klanknabootsingen in het Duits, waarvan een groot deel ook in het Nederlands voorkomt, zie Wasserzieher 1963: 65-66.

55 Van Bree 1990: 39-40.

56 Anttila 1989: 86; Van Bree 1990: 101.

57 Aitchison 1997: 22, 116-119; Anttila 1989: 27-28.

Tussenwerpsels

De eenvoudigste vorm van klanknabootsing is de weergave van een geluid als tussenwerpsel. Tussenwerpsels nemen een aparte positie in de taal in, doordat ze buiten de

[p. 192]

grammaticale structuur van de zin vallen. Klanknabootsende tussenwerpsels hebben geen lexicale betekenis, ze zijn een nabootsing van klanken voortgebracht door dieren (zzz), mensen (haha, hatjsie), voorwerpen (pang, pats), of er wordt een beweging mee weergegeven of begeleid (hopla, hoepla).⁵⁸ Het Indo-europees kende zeker ook klanknabootsende tussenwerpsels, bijvoorbeeld haha, maar of we dergelijke woorden hebben geërfd of zelf gevormd, valt niet uit te maken.⁵⁹ Even moeilijk is het te bepalen of een klanknabootsing is geleend of niet. Zeker voor het verleden is dat nauwelijks meer uit te maken. In de negentiende eeuw is tararaboemdiejee voor ‘het geluid van de fanfare’ (1892) uit het Engels geleend, in de twintigste eeuw vermoed ik dat bang (1961) en wam (1970) als klanknabootsingen van geluid uit Engelse strips zijn overgenomen, omdat ze in deze taal ouder zijn dan bij ons.

De volgende tussenwerpsels zullen van klanknabootsende oorsprong zijn:⁶⁰

1330	haha*	‘nabootsing van lachen’
___
1599	klets*	‘nabootsing van geluid’
1599	klik*	‘nabootsing van geluid’
___
1646	knak*	‘nabootsing van geluid’
1653	tiktak*	‘geluid van slingeruurwerk’
___
1717	paf*	‘nabootsing van geluid’
1772-1779	plons*	‘nabootsing van geluid’
1787-1789	bons*	‘nabootsing van geluid’
___
1800	pang*	‘nabootsing van geluid’
1840	pats*	‘nabootsing van geluid’
1844	plof*	‘nabootsing van geluid’
1850	hopla*	‘uitroep bij beweging’
1874	pief-paf-poef*	‘geluid van een schot’
___
1904	hup*	‘uitroep bij beweging’
1909	plets*	‘nabootsing van geluid’
1912	hoepla*	‘uitroep bij beweging’
1950	hatsjie*	‘geluid van het niezen’
1963	zzz*	‘nabootsing van zoemend geluid’

De meeste klanknabootsende tussenwerpsels dateren van na de Middeleeuwen, maar veel ervan zullen beslist ouder zijn dan hier aangegeven. De late datering komt doordat tussenwerpsels tot de spreektaal behoren. Lange tijd werden ze niet als functioneel woord beschouwd en daarom niet opgeschreven.

Opvallend is hoeveel van deze tussenwerpsels beginnen met de plofklanken k-, p- en in mindere mate b- en t-, die zeer geëigend zijn een bepaald soort geluid weer te geven. De meeste overige woorden beginnen met een h-, de enige letter die met ademtocht wordt uitgesproken. Verder valt op dat klanknabootsende tussenwerpsels buiten de normale spellingregels vallen: zo kunnen ze bijvoorbeeld bestaan uit alleen maar medeklinkers (zzz) of uit medeklinkercombinaties die verder niet of zelden voorkomen (tsj in hatsjie).

58 ans 1997: 574-577.

59 Beekes 1990: 267.

60 Voor andere tussenwerpsels zie hoofdstuk 4.2.

[p. 193]

Dierennamen

In een volgend stadium van klanknabootsing gaat de klank een zaak aanduiden, en wordt het woord dus een zelfstandig naamwoord.⁶¹ De ontwikkeling ging van tussenwerpsel naar naam: ‘koekoek, roept de vogel’ en ‘de vogel die koekoek roept’ wordt ‘de vogel koekoek, de koekoek’. Zo zijn allerlei dierennamen ontstaan. Dit zijn ‘echte’ klanknabootsingen.⁶²

Hierbij moet het volgende worden aangetekend. In klanknabootsingen wordt het geluid slechts bij benadering weergegeven, omdat het omgezet wordt in menselijke klank en lettertekens, wat per definitie een interpretatie en vereenvoudiging met zich meebrengt: onze spraakorganen kunnen maar een klein deel van de geluiden vormen. Hoewel dieren overal dezelfde klank produceren, blijken mensen met verschillende moedertalen de dierenklanken op verschillende manieren weer te geven.⁶³ Dat is niet alleen een kwestie van spelling, maar het zal ook te maken hebben met de klanken en klankcombinaties die in een taal voorkomen: het is bekend dat mensen alleen horen wat ze kennen uit de eigen taal. Daarom horen mensen met bijvoorbeeld Russisch als moedertaal het verschil tussen man en maan alleen als ze erop gewezen worden: in het Russisch is lengte van klinkers niet distinctief.

Dierengeluiden kunnen dus per land variëren: een Finse poes zegt kurnau, een Indonesische ngeong, een Engelse koe zegt moo, een Finse ammuu, een Bengaalse hamba, een Zweedse haan zegt kuckeliku, een Spaanse iquiquiriquí, een Engelse cock-a-doodle-doo, een Chinese gou gou. Een hond ten slotte zegt in het Albaans hum-hum, in het Noors vov-vov, in het Catalaans bup-bup en in het Hebreeuws hav-hav - wellicht speelt hier nog mee dat een klein keffertje een ander geluid maakt dan een grote dog.⁶⁴ Dit verschil in perceptie heeft uiteraard ook invloed op de toegekende klanknabootsende naam.

De volgende Nederlandse dierennamen zijn klanknabootsend gevormd. Het zijn vrijwel allemaal vogels, met enkele insecten:⁶⁵

1100	raaf*	‘zangvogel’
___
1220	roek*	‘zangvogel’
1240	koekoek*	‘koekoekachtige’
1240	kraai*	‘zangvogel’
1240	krekel*	‘insect’
1240	mug*	‘insect’
1240	uil*	‘uilachtige’
1270	vink*	‘zangvogel’
1270-1290	hop*	‘scharrelaarachtige’
1279	kauw*	‘zangvogel’
1287	kieviet*	‘steltloper’
1287	wielewaal*	‘zangvogel’
___
1301-1350	hommel*	‘mannetjesbij’
1377-1378	koet*	‘ralvogel’
___
1437	tor*	‘insect’

61 De Vooys 1957: 271.

62 Zie ook Swanenberg 2000: 20. Ik dank Jos Swanenberg voor de nuttige en kritische opmerkingen die hij naar aanleiding van deze paragraaf heeft gemaakt.

63 Anttila 1989: 14-15; Thun 1963: 241-242.

64 Zie voor een overzicht de internetsite Sounds of the world's animals: http://www.georgetown.edu/cball/animals.

65 Ter omschrijving van de vogelnamen heb ik telkens zoveel mogelijk de ordes vermeld waartoe de vogels behoren, voornamelijk op basis van Brouwers' Het juiste woord en de Winkler Prins Encyclopedie. Bij meelezers wekte dit nogal wat negatieve reacties op (‘het geluid van een kraai kun je geen gezang noemen’, ‘het is een open deur dat een duif een duifachtige is’), maar toch lijkt me een beschrijving van dierennamen door middel van hyperoniemen de beste manier om kort aan te duiden welk dier bedoeld is. Vreemd genoeg riep deze beschrijving bij de zoogdieren veel minder negatieve reacties van lezers op. Een extra probleem bij de vogelnamen is dat de volksnamen van de ordes niet geheel gestandaardiseerd zijn. Vanuit wetenschappelijk oogpunt zou de beste omschrijving van dierennamen (en plantennamen) natuurlijk zijn om de Latijnse wetenschappelijke benaming toe te voegen - aangezien de gemiddelde lezer er echter geen idee van heeft welk dier of welke plant achter die naam schuilt, schiet men daarmee niet veel op. Een lange encyclopedische omschrijving - laat staan een plaatje van het bewuste dier - is in dit chronologische woordenboek volstrekt misplaatst. Dus moet een definitie beperkt worden tot de kenmerkende eigenschap(pen), of, in het geval van dieren, tot de kenmerkende familierelatie, waarbij het dier dus wordt gedefinieerd als onderdeel van een groter geheel (een hyponiem). Voor een beschouwing over dit probleem zie Verkuyl 2000 in het algemeen, en over dierennamen p. 10-13, 41-51, 58, 85-86.

[p. 194]

1488	dar*	‘mannetjesbij’
___
1605	tjiftjaf*	‘zangvogel’
1636	kluut*	‘steltloper’
1636	tureluur*	‘steltloper’
1650	keep*	‘zangvogel’
1655	kneu*	‘zangvogel’
___
1770	grutto*	‘steltloper’
1779	karekiet*	‘zangvogel’
___
1886	kloek*	‘hoendervogel’

Het zijn dus beslist niet alleen de zangvogels die naar hun geluid zijn vernoemd. De woorden zijn merendeels oud. In de naam uil zien we dat een woord klanknabootsend gevormd kan zijn, maar dat de naam daarna de normale klankverandering kan ondergaan: de oude [oe]-klank, in het Middelnederlands gespeld als u(u), is regelmatig in het Nieuwnederlands ui geworden, vergelijk Middelnederlands hu(u)s met modern Nederlands huis. Bij klanknabootsingen wordt vaak de normale ontwikkeling tegengehouden door aanpassing aan het werkelijke geluid, vandaar koekoek en niet kuikuik. Bij uil heeft die aanpassing wél plaatsgevonden. In de naam oehoe, die (net als trouwens koekoek) een reduplicatie van het vogelgeluid is, is wel sprake van de klank oe, maar de naam oehoe is niet in het Nederlands gevormd: hij is ontleend aan Duits Uhu, en in het Nederlands voor het eerst in 1809 aangetroffen.

In de etymologische woordenboeken wordt ook fuut opgevoerd als een klanknabootsing, maar onlangs is daarvoor een waarschijnlijker verklaring gegeven.⁶⁶ In 1763 wordt fuut voor het eerst genoemd, met als varianten aarsvoet en foet. De naam aarsvoet duidt op de stand van de poten, die achter aan het lichaam liggen. De naam aarsvoet is ouder dan fuut, en de ontwikkeling is waarschijnlijk als volgt geweest: aarsvoet, uitgesproken als [aarsfoet], werd verkort tot foet, en hieruit is fuut ontstaan, wellicht onder invloed van kluut of het tussenwerpsel fu(u)t, dat te kennen geeft dat iets plotseling verdwijnt: het verwijst dan naar de snelle duikbewegingen van de vogel.

In tureluur en wielewaal is sprake van een ‘vervormde’ klanknabootsing: het geluid van de vogel wordt niet precies weergeven, maar wel geeft de naam klank en ritme ervan weer. Niet toevallig zijn dit bovendien herhalingswoorden, waarbij met klanken gespeeld wordt (zie hieronder).

Daarnaast bestaan er samengestelde dierennamen met een klanknabootsend element erin. Een klanknabootsend eerste lid bezitten kikvors, klokhen (vergelijk kloek), kokmeeuw en korhoen. Een klanknabootsend tweede lid hebben meerkoet (van meer ‘waterbekken’) en roerdomp (met als eerste lid ‘riet’ en een tweede lid dat het doffe paringsgeluid van de vogel aanduidt). Een afleiding van een klanknabootsing is kikker.

Gelede namen met een klanknabootsend element zijn:

1562	roerdomp*	‘reigerachtige’
1599	klokhen*	‘kloek’
___
1623	kikker*	‘kikvorsachtige’

66 Eigenhuis 2001.

[p. 195]

1623	kokmeeuw*	‘meeuwachtige’
1624	korhoen*	‘hoendervogel’
1627	kikvors*	‘kikvorsachtige’
___
1776	meerkoet*	‘ralvogel’

Van de achtentachtig inheemse vogelnamen in mijn bestand zijn er vierentwintig geheel of gedeeltelijk klanknabootsend gevormd, dat wil zeggen bijna een derde, en de vorming gaat van de twaalfde eeuw tot de negentiende; het aantal nieuwgevormde klanknabootsingen is na de Middeleeuwen scherp gedaald - alle gelede nieuwvormingen dateren overigens van direct na de Middeleeuwen, alleen meerkoet is jonger. In ieder geval is de vorming van dierennamen op grond van klanknabootsingen niet meer productief te noemen.

Tot slot zijn er dierennamen waarin geluid wel een benoemingsmotief is, maar waarin geen sprake is van nabootsing of verklanking van het geluid. Hier wordt de klank omschreven in plaats van nagebootst. Overigens is de grens tussen die twee in de oudere namen soms moeilijk te trekken. Onderstaande namen beschouw ik als klankomschrijvingen en niet als klanknabootsingen. Om te beginnen de naam haan (701-800). Het woord is verwant met Latijn canere ‘zingen’, waarbij de [k]-klank volgens de Germaanse klankverschuiving in h is overgegaan. De haan is dus eigenlijk ‘de zinger’, de vogel die met zijn gezang of gekraai de dag aankondigt. De naam kraan (1287) is afgeleid van dezelfde Indo-europese stam als waarop kermen teruggaat, en de kraanvogel was dus waarschijnlijk ‘de schreeuwer’. Zwaan (1139) is verwant met Latijn sonare ‘geluid maken’ en betekende oorspronkelijk ‘de zinger’. De leeuwerik (1240) is wellicht een afleiding van een Germaans werkwoord dat verwant is met Grieks laiein ‘klinken, geluid maken’ of met lakein ‘krijsen’; het is niet duidelijk of de naam dan klanknabootsend is of ‘de krijser’ betekent. Wulp (1595) heeft dezelfde herkomst als welp ‘jong van hond, wolf, leeuw e.d.’ (901-1000): de woorden zijn verwant met Oudengels hwelan ‘weerklinken, schreeuwen, blaffen’, en de dierennamen betekenen dus eigenlijk ‘de schreeuwer’ respectievelijk ‘de blaffer’. Gors (1860, maar geelgors reeds 1477) is afgeleid van Middelnederlands gerren, garren ‘snateren, snappen’, en de vogel is dus ‘de snateraar’. De naam van de reiger (1285) is verwant met Russisch krik ‘schreeuw’; het dier is dus ‘de schreeuwer’, een naam die we al vaker zijn tegengekomen.

Een klankomschrijving kan ook als eerste lid van een gelede naam voorkomen. Dat is het geval in de namen klapekster (1860; van klappen ‘kletsen, geluid maken’), scheleend (1872; van schallen, schellen ‘geluid maken’) en gierzwaluw (1567; van gieren, omdat de vogel een hoge, schrille roep heeft).

De woorden kip (1588), pul ‘jong van een eend’ (1599) en tiet ‘kip’ (1600) zijn roepnamen: ze geven het geluid weer waarmee de mens het dier lokt (pul komt van de lokroep poele, poele). Hier wordt dus niet het geluid van het dier nagebootst, en ik reken ze dus niet onder de klanknabootsende vogelnamen. Het benoemingsmotief van poes (1561) is niet helemaal zeker: het dier is ofwel genoemd naar de lokroep van de mens, ofwel naar het geluid dat het dier produceert als het blaast. In poes is de oorspronkelijke [oe]-klank bewaard gebleven en niet tot ui geworden (zoals in uil hierboven), waarschijnlijk van-

[p. 196]

wege het klanknabootsende karakter, maar ook kan het huiselijke karakter van de naam een rol gespeeld hebben, of is de oe-klank een bewaard gebleven dialectvorm.

Werkwoorden

Niet alleen de namen van dieren kunnen klanknabootsend zijn, ook de werkwoorden ter aanduiding van de geluiden die ze produceren, zijn dikwijls zo gevormd. Hieronder een overzicht van dergelijke werkwoorden. Er zitten veel werkwoorden op -eren en -elen tussen, omdat deze achtervoegsels vaak voor herhaalde geluiden worden gebruikt, zoals we boven gezien hebben. Kwinkeleren heeft als enige het geleende achtervoegsel -éren. Sommige werkwoorden geven preciezer het geluid weer dan andere, maar het verschil is te gering om goed een scheiding te kunnen maken tussen ‘echte’ klanknabootsingen en klankomschrijvingen. Dat zal komen omdat het bij deze werkwoorden sowieso al om (werkwoordelijke) afleidingen van klankweergaves gaat:

901-1000	loeien*	‘het natuurlijke geluid van runderen of de wind maken’
___
1240	blaten*	‘het natuurlijke geluid van schapen en geiten maken’
1240	briesen*	‘brullen, hoorbaar ademen van paard’
1285	kraaien*	‘het natuurlijke geluid van hanen maken’
1287	bassen*	‘blaffen’
1287	mauwen*	‘het natuurlijke geluid van katten maken’
1287	piepen*	‘hoog geluid geven’
___
1350	blaffen*	‘het natuurlijke geluid van honden maken’
___
1437	snateren*	‘een druk geluid maken (van vogels)’
1440	grommen*	‘dof brommend geluid maken’
1451-1500	blèren*	‘blaten, schreeuwen’
1470	knorren*	‘het natuurlijke geluid van varkens maken’
1477	kakelen*	‘het roepen van kippen’
1477	kwaken*	‘het natuurlijke geluid van eenden en kikkers maken’
___
1550	keffen*	‘blaffen’
1552	kwekken*	‘het natuurlijke geluid van kikkers maken’
1556	kwinkeleren	‘vrolijk zingen (van vogels)’
1556	schetteren*	‘schel geluid geven’
1562	kwetteren*	‘druk geluid maken (van vogels)’
1599	koeren*	‘het rollende geluid van duiven maken’
1599	roekoeën*	‘het natuurlijke geluid van duiven maken’
1599-1607	bulken*	‘loeien’
1599-1607	kirren*	‘rollend keelgeluid maken’
___
1605	burlen*	‘bronstig loeien van herten’
1616	tierelieren*	‘kwinkeleren’
1630	hinniken*	‘het natuurlijke geluid van paarden maken’

[p. 197]

1669	miauwen*	‘het natuurlijke geluid van katten maken’
___
1704	balken*	‘schreeuwen van ezels’
1725	sjilpen*	‘piepend geluid geven (van vogels)’
1783	mekkeren*	‘het natuurlijke geluid van geiten maken’
___
1839	tjilpen*	‘zacht geluid geven (van vogels)’
1850	spinnen*	‘snorrend geluid maken (van katten)’
___
1961	gakken*	‘het natuurlijke geluid van ganzen maken’

De vormingen komen in alle eeuwen voor, maar na de Middeleeuwen loopt hun aantal geleidelijk terug. Opvallend is hoe jong gakken is. Ouder zijn gagen en de afleidingen gaggelen, gagelen. De vorm met kk is jong, maar het lijkt me een eigen ontwikkeling en niet beïnvloed door Duits gackeln, omdat dat eerder tot gakkelen zou hebben geleid.

Ook andere werkwoorden die een geluid weergeven of een handeling die met geluid gepaard gaat of daarmee wordt geassocieerd, zijn afgeleid van dat geluid. Vergelijk:

1100	schellen*	‘bellen’
___
1240	donderen*	‘hard lawaai maken, o.a. van donder’
1240	tuiten*	‘toeten’
1220-1240	ronken*	‘snorren’
1276-1300	kloppen*	‘hoorbaar op iets slaan’
1285	klinken*	‘luiden’
1285	ruisen*	‘geluid van een stroom maken’
1287	kraken*	‘een scherp geluid maken’
___
1301-1400	daveren*	‘dreunen, schudden’
1336-1339	bruisen*	‘borrelen’
1346	kleppen*	‘een kleppend geluid maken’
1350	schateren*	‘helder weerklinken’
1351-1400	klateren*	‘helder klinken’
1373	beieren*	‘luiden’
___
1406	beuken*	‘hard slaan’
1410	klutsen*	‘door kloppen dooreenmengen’
1437	sissen*	‘scherp geluid maken’
1452-1494	bommen*	‘een hol geluid geven’
1461	knarsen*	‘een schurend geluid maken’
1461	rommelen*	‘een dof geluid maken’
1477	brommen*	‘laag en dof geluid maken’
1477	schallen*	‘krachtige klank voortbrengen’
1477	schrobben*	‘schoonboenen’
1485	bulderen*	‘dreunend geluid geven’
___
1528	rammelen*	‘ratelen’
1540	klapperen*	‘klepperen’
1562	druisen*	‘aanhoudend geluid voortbrengen’
1567	gieren*	‘(scherp) geluid maken’

[p. 198]

1569	ratelen*	‘korte harde geluiden maken’
1573	knappen*	‘een geluid (knap) maken, met een knap breken’
1573	plompen*	‘met een plomp in het water komen’
1588	gonzen*	‘dof klinken’
1588	kwakken*	‘hard neersmijten’
1588	snorren*	‘een brommend geluid maken’
1589	bonzen*	‘hevig kloppen’
1599	bolderen*	‘geraas maken’
1599	knakken*	‘met een knak breken’
1599	plassen*	‘in water bewegen, klotsen’
1599	rinkelen*	‘een hel, onderbroken geluid geven’
1599	suizen*	‘zacht ruisen’
___
1607	knikken*	‘half doorbreken’
1620	dreunen*	‘met een zwaar geluid trillen’
1622	tikken*	‘kloppen’
1623	snerpen*	‘een pijnlijk aandoend geluid maken’
1626	stommelen*	‘dof gedruis maken’
1630	knetteren*	‘scherpe geluiden doen horen’
1631-1634	kabbelen*	‘zacht golven’
1635	kletsen*	‘geluid maken’
1635	plenzen*	‘gieten’
1636	klepperen*	‘een kleppend geluid geven’
1644	ritselen*	‘een zacht, onregelmatig geluid maken’
1645	hijsen*	‘naar boven trekken’
1649	kletteren*	‘scherpe geluiden maken’
1649	pruttelen*	‘geluidjes maken’
1654	rinkinken*	‘rinkelen’
1655	plengen*	‘uitgieten’
1667	klotsen*	‘natuurlijke geluid van vloeistoffen maken’
1678	plempen*	‘dempen’
___
1762	knallen*	‘met het geluid van een ontploffing weerklinken’
1772	deuken*	‘een buts maken’
1789	tingelen*	‘korte, heldere geluiden maken’
___
1844	bonken*	‘hard tegen iets stoten’
1855	zoeven*	‘voortgonzen’
1876	denderen*	‘dreunend schokken’
1880	knerpen*	‘krakend geluid maken’
1889	zoemen*	‘gonzend geluid maken’
1889	rikketikken*	‘vlug tikken’
___
1905	tuffen*	‘geluid tuftuf maken’
1909	deppen*	‘betten’
1912	meppen*	‘slaan’
1912	sputteren*	‘pruttelende geluiden maken’

[p. 199]

De klanknabootsende werkwoorden stammen uit alle eeuwen, ook nog uit de twintigste. Daarom is het niet nodig om, zoals het wnt doet, zoemen als ontlening aan het Duits te beschouwen, omdat het woord zo jong is. Uit de gegevens blijkt dat er na zoemen in het Nederlands nog verschillende andere klanknabootsende werkwoorden zijn gevormd.

Ook de geluiden die mensen voortbrengen, worden vaak door klanknabootsende werkwoorden benoemd:

1100	zuigen*	‘(met de mond) naar zich toe trekken’
1170	grienen*	‘huilen’
___
1220-1240	lachen*	‘met het gezicht vrolijkheid uitdrukken’
1240	grijnzen*	‘vals lachen’
1240	klappen*	‘praten’
1240	niezen*	‘proesten’
1240	spuwen*	‘door de mond uitwerpen’
1240	zuchten*	‘hoorbaar uitademen’
1240	zuipen*	‘(onmatig) drinken’
1265-1270	kermen*	‘kreunen’
1265-1270	kreunen*	‘steunen’
1265-1270	krijten*	‘luid roepen’
1285	janken*	‘huilen’
1285	juichen*	‘uiting geven aan vreugde’
1287	huilen*	‘schreien, janken’
1287	krijsen*	‘schel schreeuwen’
___
1300	morren*	‘brommen, zich beklagen’
1301-1400	kuchen*	‘hoesten’
1351	hijgen*	‘kort ademhalen’
1351	reutelen*	‘rochelend ademen’
1351	snuiven*	‘hoorbaar door de neus ademen’
1370	rochelen*	‘rauw keelgeluid maken’
___
1401-1450	klikken*	‘overbrengen’
1401-1450	snorken*	‘keelgeluid maken’
1410	grinniken*	‘grijnzend lachen’
1437	snappen*	‘babbelen’
1440	praten*	‘spreken’
1450	kikken*	‘een geluid voortbrengen’
1475	pruilen*	‘mokken’
1477	drenzen*	‘zeuren’
1477	slurpen*	‘hoorbaar opzuigen’
1477	snauwen*	‘bits spreken’
1479	schreeuwen*	‘luid roepen’
1481	puffen*	‘blazen’
1484	mummelen*	‘onduidelijk spreken’

[p. 200]

___
1500-1525	gorgelen	‘de keel spoelen’
1539	hummen*	‘“hm” zeggen’
1540	brassen*	‘slempen’
1552	snikken*	‘krampachtige bewegingen maken, krampachtig ademen’
1567	tateren*	‘kwebbelen’
1567	zwoegen*	‘hijgen’
1573	giechelen*	‘halfgesmoord lachen’
1573	hikken*	‘de hik hebben’
1573	snurken*	‘keelgeluid maken in de slaap’
1573	proesten*	‘niezen’
1580	lallen*	‘onduidelijk praten’
1588	gillen*	‘schel schreeuwen’
1588	happen*	‘bijten’
1591	sabbelen*	‘kluivend zuigen’
1599	mokken*	‘pruilen’
1599	monkelen*	‘meesmuilen’
___
1600	toeten*	‘op een hoorn blazen’
1611-1620	lurken*	‘hoorbaar zuigen’
1612	neuriën*	‘halfluid zingen’
1613	brabbelen*	‘krom spreken’
1613	brallen*	‘snoeven’
1615	prevelen*	‘mompelen’
1624	smakken*	‘klappend geluid met lippen maken’
1640	fluisteren*	‘zacht spreken’
1647	nabauwen*	‘spottend napraten’
1648	joelen*	‘zich luidruchtig gedragen’
1650	kaken*	‘op het punt staan te braken’
1657	spugen*	‘door de mond uitwerpen’
1672	raffelen*	‘vlug spreken’
1691	brouwen*	‘met een huig-r spreken’
___
1701-1750	wauwelen*	‘kletsen’
1784	babbelen*	‘praten’
___
1802	kokhalzen*	‘op het punt staan te braken’
1808	proesten*	‘lachen’
1810	steunen*	‘kermen’
1841	kletsen*	‘praten’
1853-1857	mopperen*	‘brommen’
1867	paffen*	‘hoorbaar tabak roken’
1872	simmen*	‘jengelen’
1874	smiespelen*	‘fluisteren’
1886	dreinen*	‘zeuren’
1889	poepen*	‘zijn gevoeg doen’

[p. 201]

1897	poedelen*	‘wassen’
1898	giebelen*	‘giechelen’
___
1902	kwebbelen*	‘veel en rad praten’
1914	slissen*	‘lispelen’
1914	kwekken*	‘kletsen’
1934	tetteren*	‘druk praten’
1950	plassen*	‘urineren’
1950	sassen*	‘pissen’

Ook deze werkwoorden zijn in alle eeuwen gevormd. Plassen en sassen ‘urineren’ zullen zo jong zijn omdat het eufemismen zijn (zie hoofdstuk 4.4); overigens zijn ook pissen en kakken klanknabootsend, maar deze woorden zijn waarschijnlijk uit het Frans respectievelijk Latijn geleend. Bij pissen is dat niet helemaal zeker; dit kan ook een eigen vorming zijn. Ook veest ‘buikwind’ is klanknabootsend, zie de zelfstandige naamwoorden hieronder.

Niet van alle woorden in de lijst is met honderd procent zekerheid te zeggen dat ze klanknabootsend zijn (bijvoorbeeld deuken, hijsen, poedelen), maar het is wel de meest waarschijnlijke verklaring.

In de thematische indeling bestaat een speciale categorie ‘zintuiglijkheden - gehoor’, waarin de werkwoorden van geluid zijn ondergebracht. Het blijkt nu dat deze gehele categorie, voor zover het erfwoorden betreft, klanknabootsend is, behalve misschien zwoegen ‘hijgen’, waarvan de klanknabootsende herkomst onzeker is. Omdat alle vergelijkbare werkwoorden zo gevormd zijn, neem ik het voor zwoegen ook aan. De weinige leenwoorden in deze categorie zijn ook klanknabootsend en allemaal geleend uit het Duits: brullen (1481-1483; met als latere nevenvorm brallen: 1613), knisteren (1864) en krassen (1420). Van klingelen (1746) valt niet uit te maken of het een eigen vorming is of geleend uit het Duits. Gorgelen is een eigen afleiding van het oorspronkelijk Latijnse leenwoord gorgel ‘strottenhoofd’.

Overige woorden

Behalve dierennamen zijn er nauwelijks zelfstandige naamwoorden klanknabootsend gevormd; de meeste klanknabootsingen zijn werkwoorden. Onder de zelfstandige naamwoorden valt het grote aantal woorden voor ‘klap’ op. Net als bij dierennamen is bij andere klanknabootsende zelfstandige naamwoorden sprake van ‘echte’ klanknabootsingen, zoals boer ‘oprisping’, klap, mep, pets, ping-ping, veest, naast afleidingen van klankelementen, zoals klepper ‘paard’, knakker ‘kerel’ (namelijk iemand die met zijn vingers knakt), knikker, en samenstellingen met klankelementen, zoals ritssluiting. Zo komen we op de volgende zelfstandige naamwoorden:

1240	donder*	‘geluid bij bliksemslag’
1285	plas*	‘kuil met water, poel’
___
1400	klap*	‘slag’
1458	veest*	‘buikwind’

[p. 202]

___
1599	klepper*	‘paard’
1599-1607	knikker*	‘glazen of stenen balletje als kinderspel’
___
1614	prut*	‘brij’
___
1704	boer*	‘oprisping’
1787	mep*	‘klap’
___
1913	pets*	‘klap’
1937	ritssluiting*	‘treksluiting’
1957	riedel*	‘klankenreeks, woordcombinatie’
1974	ping-ping*	‘geld’
1984	knakker*	‘kerel’
1984	rikketik*	‘hart’

De vormingen lopen van de dertiende tot en met de twintigste eeuw. Weggelaten heb ik oorspronkelijke klankomschrijvingen waarbij tegenwoordig in geen enkel opzicht meer een relatie met een klank gevoeld wordt, zoals golf (verwant met gillen), hark (verwant met Oudindisch kharjati ‘hij knarst’). Evenmin vermeld ik woorden die een betekenisontwikkeling hebben ondergaan waardoor de relatie met de oorspronkelijke klank verloren is gegaan, zoals heisa ‘drukte’ (oorspronkelijk een tussenwerpsel), rel ‘opstootje’ (ouder ‘gebabbel’) en rommel ‘bende’ (ouder onder andere ‘bromtol, door elkaar rommelende dingen’, van rommelen ‘een dof geluid maken’). En overdrachtelijk gebruik van een klankaanduiding voor degene die de klank veroorzaakt, laat ik ook weg: dus tuut als aanduiding voor een politieagent (naar zijn politiefluitje) en hoempa voor ‘straatmuzikant’ zijn niet opgenomen.

Een aantal klanknabootsende zelfstandige naamwoorden komt voor naast werkwoorden, vaak met een iets andere betekenis. Soms is het zelfstandig naamwoord het oudst:

mep 1787	-	meppen 1912
plas ‘poel’ 1285	-	plassen ‘in water bewegen, klotsen’ 1599

In andere gevallen is het werkwoord het oudst:

klappen ‘praten’ 1240	-	klap 1400
kleppen 1346	-	klepper ‘paard’ 1599
knakken 1599	-	knakker 1984
rikketikken 1889	-	rikketik ‘hart’ 1984 (ouder is de uitdrukking in zijn rikketik zitten ‘bang zijn’: 1914)

En soms maakt het niet of niet veel uit:

donder 1240	-	donderen 1240
prut 1614	-	pruttelen 1649

In de gevallen van groot betekenisverschil tussen zelfstandig naamwoord en werkwoord is het niet uitgesloten dat het zelfstandige naamwoord en het werkwoord onafhankelijk van elkaar klanknabootsend zijn gevormd.

Klanknabootsende bijvoeglijke naamwoorden zijn nog schaarser vertegenwoordigd dan zelfstandige naamwoorden, het zijn er slechts twee:

[p. 203]

1617	schor*	‘hees’
1630	schril*	‘scherp’

Concluderend

Uit de grote hoeveelheid voorbeelden bij met name de werkwoorden komt overduidelijk naar voren dat klanknabootsing als woordvormingsprocédé van de oudste tijden tot op heden veelvuldig gebruikt is en nog steeds productief is voor de vorming van tussenwerpsels, werkwoorden van geluid en zelfstandige naamwoorden; voor de vorming van dierennamen is het daarentegen niet meer productief.

Herhalingswoorden

Het woord ping-ping, dat is genoemd onder de klanknabootsende zelfstandige naamwoorden, is een herhalingswoord of reduplicatie. Er bestaande twee soorten herhalingswoorden: hele herhalingswoorden, waarbij een woord uit twee of meer gelijke woorddelen bestaat, en gedeeltelijke, waarbij de woorddelen slechts ten dele identiek zijn.

Hele herhalingswoorden

Hele herhalingswoorden zijn oud, al Indo-europees, vergelijk Grieks barbaros, ons leenwoord barbaar.⁶⁷ In het Nederlands worden hele herhalingswoorden veelvuldig gebruikt als (klanknabootsende) tussenwerpsels: haha, hoho, jaja, klopklop, nounou, waarbij ze min of meer dezelfde betekenis hebben als het niet-herhaalde woord, alleen hiervan verschillen in intensiteit. Slechts zelden wordt herhaling in het Nederlands gebruikt voor de vorming van nieuwe woorden met een eigen betekenis.⁶⁸ Sporadische voorbeelden hiervan zijn allemaal jong, pas vanaf eind achttiende eeuw:

1784	blauwblauw*	‘onopgehelderd, met rust’
1787-1789	taaitaai*	‘koek’
1788	rara*	‘tussenwerpsel: raad eens’
___
1839	zozo*	‘bijwoord van hoedanigheid: matig’
1860	timtim*	‘Bargoens: zilver’
1894	kiele-kiele*	‘tussenwerpsel: uitroep als men een kind kietelt’
___
1933	kiele-kiele*	‘bijwoord: op het nippertje’
1952	via via	‘door een tussenpersoon’
1974	ping-ping*	‘geld’
1985	balletje-balletje*	‘gokspel waarin een bal in een van drie bekers wordt verstopt’
1992	bush-bush	‘rimboe’

Via via is gebaseerd op het voorzetsel via, dat we uit het Engels geleend hebben en dat teruggaat op het Latijn; als herhalingswoord is het in het Nederlands gevormd. Hetzelf-

67 Beekes 1990: 209.

68 Zie voor inheemse en geleende herhalingswoorden Daniëls 2000a.

[p. 204]

de geldt voor bush-bush: bush is geleend uit het Engels, maar in die taal bestaat bush-bush niet.

Het is niet helemaal duidelijk hoe herhalingswoorden zijn ontstaan. Een aantal zaken zal een rol gespeeld hebben, zoals het feit dat kinderen in de brabbelfase veel klanken herhalen en aanvankelijk ook veel herhaalde woorden gebruiken (wafwaf voor ‘hond’), en dat ouders tegen hun kinderen herhalingswoorden (kielie-kiele) en rijmpjes zeggen.⁶⁹ Sommige van die herhalingswoorden zijn in de algemene woordenschat beland, en daarmee misschien het principe van herhaling. In de kindertaal en de taal die ouders tegen kinderen gebruiken, zullen al lang voor de achttiende eeuw in het Nederlands herhalingswoorden hebben bestaan, maar deze zijn niet opgeschreven en ze zijn geen deel geworden van de standaardtaal. Opvallend is in ieder geval dat de meeste Nederlandse herhalingswoorden uit de kindertaal of spreektaal komen. Ping-ping en timtim zijn klanknabootsingen: ze imiteren het geluid van tegen elkaar komende geldstukken of zilveren bestek.

In het Nederlands zijn hele herhalingswoorden een zeer marginaal verschijnsel. In andere talen ligt dat anders: zo wordt in het Javaans herhaling bij werkwoorden gebruikt om ze een duratieve betekenis te geven, in het Indonesisch en de Australische aboriginaltalen wordt herhaling gebruikt voor de meervoudsvorming van zelfstandige naamwoorden, in het Afrikaans kan een herhalingswoord herhaling aanduiden, en in het Bantoe kunnen ze voor verkleinvorming worden gebruikt.

Het Nederlands heeft uit verschillende talen hele herhalingswoorden overgenomen:

1605	korakora	‘groot Moluks vaartuig’ <portugees
1642	papa	‘vader’ <frans
1661	beriberi	‘ziekte’ <indonesisch
1663	mama	‘moeder’ <frans
1681	koeskoes, couscous	‘deegwaar van kleine korrels’ <arabisch of frans
___
1744	alang-alang	‘reuzengrassoort’ <indonesisch
1765	agar-agar	‘gedroogd zeewier, de gelatine daaruit gemaakt’ <indonesisch
1785	bonbon	‘snoepgoed’ <frans
___
1810	tong-tong	‘seinblok’ <indonesisch
1827	kweekwee	‘gebakjes’ <indonesisch
1847	cancan	‘revuedans’ <frans
1847	dividivi	‘peulen’ <spaans
1851	aloen-aloen	‘stadsplein’ <indonesisch
1853	dodo	‘uitgestorven vogelsoort’ <portugees
1854	bale-bale	‘rustbank’ <indonesisch
1857	tseetsee	‘insect’ <bantoe
1859	gaga	‘kinds’ <frans
1867-1879	tamtam	‘slaginstrument’ <engels
1872	jojo	‘klimtol’ <frans

69 Thun 1963: 299-303.

[p. 205]

1880	ani-ani	‘rijstmesje’ <indonesisch
1888	takki-takki	‘denigrerende benaming voor Sranangtongo’ <sranantongo
1889	wau-wau	‘zilvergibbon’ <indonesisch
1899	dumdumkogel	‘kogel die bij inslag uitzet’
1899	tutu	‘rokje van danseres’ <frans
___
1910	goena-goena	‘tovermiddelen’ <indonesisch
1910	planplan	‘langzaam’ <indonesisch
1910	bébé	‘lange Indische jurk’ <indonesisch
1910-1914	baba	‘gebak’ <frans
1920	tumtum	‘snoepgoed’ <engels
1929	frou-frou	‘biscuitje’ <frans
1934	samsam	‘bijwoord van hoedanigheid: samen’ <afrikaans
1944	toto	‘systeem van wedden’ <duits
1958	cha-cha-cha	‘Latijns-Amerikaanse dans’ <spaans
1961	toi toi toi	‘tussenwerpsel: uiting om succes te wensen’ <jiddisch
1964	blabla	‘gezwam’ <frans
1968	gado-gado	‘Indonesisch gerecht van koude groenten met pindasaus’ <indonesisch
1988	bobo	‘“belangrijk” bestuurslid in de sportwereld’ <sranantongo

Hoewel de oudste inheemse hele herhalingswoorden pas eind achttiende eeuw voorkomen, lijkt het onwaarschijnlijk dat dit gebeurd is in navolging van vreemdtalige voorbeelden: de voorbeelden agar-agar, alang-alang, beri-beri, koeskoes en korakora zullen slechts in beperkte kring bekend zijn geweest, en de persoonsaanduidingen mama en papa zijn typisch kinderwoorden.

De meeste hele herhalingswoorden zijn overgenomen uit het Indonesisch en Frans. Dat het Indonesisch een belangrijke bron was, is te danken aan het feit dat in die taal herhaling een structureel element van de grammatica is, waarmee meervoud, intensivering of het voortduren van iets wordt aangegeven. Franse herhalingswoorden komen meestal uit de kindertaal (bonbon, jojo, frou-frou, mama, papa) of het zijn grappige vormingen (cancan, tutu).

Gedeeltelijke herhalingswoorden

Gedeeltelijke herhalingswoorden zijn in het Nederlands frequenter dan hele herhalingswoorden. Ook werkwoorden kunnen gedeeltelijke herhalingswoorden zijn. Er zijn twee manieren waarop gedeeltelijke herhalingswoorden gevormd worden: door klinkerwisseling of door wisseling van de eerste medeklinker(s) van de lettergrepen.⁷⁰ Bij herhalingswoorden met klinkerwisseling spreken we ook wel van ablautende of allitererende reduplicatie. Het betreft de volgende woorden:

70 De Haas en Trommelen 1993: 452-453; Thun 1963; Brandt Corstius 1981: 156-160.

[p. 206]

1287	wielewaal*	‘zangvogel’
___
1437	viezevazen*	‘wissewasjes’
___
1501-1550	bimbambeieren*	‘klokgelui’
1560	rinkelrooien*	‘pierewaaien’
___
1605	tjiftjaf*	‘zangvogel’
1607-1623	rimram*	‘gedaas’
1610-1619	pimpelpaars	‘hard paars’
1613	klinkklaar	‘louter’
1619	wiewauwen*	‘wiebelen’
1625	flikflooien*	‘met baatzuchtige bedoelingen vleien’
1650	wissewasje*	‘nietigheid’
1653	tiktak*	‘tussenwerpsel: geluid van slingeruurwerk’
___
1717	ginnegappen*	‘giechelen’
1793-1796	liflaf*	‘flauwe kost’
___
1810	lichterlaaie*	‘met uitslaande vlam’
1820	wirwar*	‘dooreenwarreling’
1821	poespas*	‘drukte’
1841	prietpraat*	‘kletspraat’
1859	kiskassen*	‘keilen’
1861	flierefluiter*	‘losbol’
1870	ziegezagen*	‘zeuren’
1873	lierelauwen*	‘wauwelen’
1874	pief-paf-poef*	‘tussenwerpsel: geluid van een schot’
1887	wipwap*	‘wip’
___
1902	kriskras	‘bijwoord van richting: in alle richtingen’
1910	pietepeuterig*	‘overdreven nauwkeurig’
1999	miezemuizen*	‘kniezen, tobben’

De klinkerwisseling gaat meestal om een korte klinker i die alterneert met de a; een vergelijkbare ablaut vinden we in Middelnederlands binden - band - gebonden, tegenwoordig binden - bond - gebonden. Ook variatie met een lange ie komt voor, vergelijk prietpraat, viezevazen, wiewauwen. Dit is de ablaut die we vinden in slapen - sliep - geslapen. In poespas komt de wisseling oe - a voor (vergelijk varen - voer - gevaren). Opvallend zijn flierefluiter, miezemuizen met ie - ui en pietepeuterig met ie - eu; in flikflooien en rinkelrooien wordt i afgewisseld met o en vindt geen echte herhaling van het eerste deel plaats.

Al deze herhalingswoorden zijn van na de Middeleeuwen, dus het lijkt erop dat dit een Nieuwnederlands procédé is, dat tot op heden leeft. Alleen de vogelnaam wielewaal (1287) is al middeleeuws. Dit maakt de status van herhalingswoord verdacht. Wanneer we de herkomst van het woord nader bekijken, blijkt inderdaad dat het geen echt herhalingswoord is, maar een samenstelling van een eerste lid dat in het Germaans ‘bos’ betekende, en een klanknabootsing van het geluid van de vogel.

[p. 207]

Herhalingswoorden met medeklinkerwisseling (hossebossen) of met de wisseling tussen geen medeklinker en wel een medeklinker (ukkepuk) worden ook wel reduplicerende klankwoorden of rijmwoorden genoemd. Voorbeelden hiervan zijn:

1524	roezemoezen*	‘gonzen’
1532	slampampen*	‘brassen, leeglopen’
1573	lanterfanten*	‘zijn tijd verbeuzelen’
___
1605	hassebassen*	‘kibbelen’
1616	tierelieren*	‘kwinkeleren’
1636	tureluur*	‘steltloper’
1637	hossebossen*	‘op en neer gaan bij het rijden’
1642	haaibaai*	‘kijfzieke vrouw’
1654	hillebil*	‘draaigat (meisje)’
1654	rinkinken*	‘rinkelen’
1655	krikkemik*	‘prul, iets gebrekkigs’
1665	holderdebolder*	‘bijwoord van tijd: halsoverkop’
1665	kersvers*	‘geheel vers’
1676	harrewarren*	‘krakelen’
1698-1700	schorr(i)emorrie*	‘uitschot’
___
1784-1785	kissebissen*	‘vitten’
___
1808	huttentut*	‘plant’
1810	tureluurs*	‘dol, gek’
1855	hittepetit*	‘bedrijvig persoontje’
1865-1870	ruizemuizen*	‘gonzen’
1871	hosklos*	‘lomp persoon’
1872	jokkebrok	‘kind dat veel jokt’
1873	rollebollen*	‘tuimelen, buitelen’
1887	lellebel*	‘slonzige vrouw’
1889	rikketikken*	‘vlug tikken’
1897	ukkepuk*	‘klein kind’
___
1901	rompslomp*	‘lastige drukte’
1906	trekkebekken	‘een raar gezicht trekken’
1914	hakketakken*	‘vitten’
1918	rambam	‘Bargoens: denkbeeldige ziekte’
1935	honneponnig*	‘snoezig’
1937	kierewiet*	‘gek’
1955	houtje-touwtjejas	‘driekwartjas die sluit met houten staafjes’
1960	hoezenpoes	‘afbeelding van aantrekkelijke vrouw op platenhoes’
1970	rampetampen*	‘neuken’
1974	reutemeteut	‘troep, bende’
1975	ollekebolleke*	‘bepaalde versvorm’
1976	hapsnap*	‘onregelmatig’

[p. 208]

1984	klessebessen*	‘babbelen’
1984	ietsepietsje	‘kleinigheid’
1985	jemig de pemig	‘tussenwerpsel: uitroep van verbazing’
___
2000	toppie joppie*	‘tussenwerpsel: uitroep van enthousiasme’

Alle woorden dateren van na de Middeleeuwen. Ze geven vaak bedrijvigheid, drukte, onrust, ruzie aan. Overigens doen sommige herhalingswoorden wel erg gedateerd aan: ze staan weliswaar nog in de Grote Van Dale, maar vaak worden hillebil of hosklos toch niet gebruikt.

Wat betreft de vorm zien we dat de rijmende delen soms direct op elkaar volgen (rompslomp), soms is er een tussenklank -e- (lellebel), en een enkele maal is er een tussenklank -de- (holderdebolder, jemig de pemig). Opvallend veel woorden beginnen met een h-.

Ook andere talen kennen gedeeltelijke herhalingswoorden, en omdat de vorming zo opvallend is, leek het me niet onmogelijk dat het Nederlands eerst herhalingswoorden uit andere talen heeft overgenomen, en vervolgens naar het voorbeeld hiervan eigen woorden is gaan vormen. Dan zouden de geleende herhalingswoorden dus ouder moeten zijn dan de inheemse. Maar dat bleek niet zo te zijn. Uit onderstaande gegevens blijkt dat geleende herhalingswoorden juist in het Nederlands zijn gekomen nádat de eerste inheemse herhalingswoorden gevormd waren. Het ziet ernaar uit dat het procédé van herhaling in de Europese talen ongeveer gelijktijdig is opgetreden.

Geleende herhalingswoorden met ablaut zijn:

1569	rifraf	‘rapaille, tuig’ <frans
___
1622	liplap	‘Indo-Europeaan’ <indonesisch
1636-1638	fikfakken	‘beuzelen, prutsen’ <duits
1693	triktrak	‘spel met dobbelstenen’ <frans
___
1767	zigzag	‘lijn met scherpe hoeken’ <frans
___
1823	mikmak	‘rommel’ <frans
1892	tingeltangel	‘slechte piano’ <duits
___
1910	tjitjak	‘huishagedis’ <indonesisch
1912	pingpong	‘tafeltennis’ <engels
1924	tiptop	‘uitstekend’ <engels
1941	flikflak	‘achterwaartse rol in de gymnastiek’ <duits
1986	dingdong	‘deurbel met twee toonhoogten’ <engels

Geleende herhalingswoorden met rijm zijn:

1644	hocus-pocus	‘toverformule: tussenwerpsel’
___
1726	abracadabra	‘toverspreuk’ <grieks
___
1824	pêle-mêle	‘overhoop’ <frans
1838	nolens volens	‘tegen wil en dank’ <modern latijn

[p. 209]

1886	tuttifrutti	‘vruchtenmengsel’
1893	picknick	‘maaltijd in de open lucht’ <engels
1896	hotemetoot	‘hoge piet’ <japans
___
1906	kinnesinne	‘jaloezie, afgunst’ <jiddisch
1935	hoteldebotel	‘dol’ <jiddisch
1953	walkie-talkie	‘portofoon’ <engels
1956	boogie-woogie	‘op piano gespeelde blues met basbegeleiding’ <engels
1958	hoelahoep	‘hoepelspel’ <engels
1961	rouwdouw	‘ruwe kerel’ <engels
1968	braindrain	‘emigratie van intellectuelen’ <engels
1970	jetset	‘groep rijkelui die de toon zetten in het uitgaansleven’ <engels
1980	honky-tonk	‘metalige pianomuziek’ <engels
1989	hotshot	‘belangrijk persoon’ <engels

De meeste gedeeltelijke herhalingswoorden zijn uit het Engels geleend; op de tweede plaats komt het Frans. Bij de geleende herhalingswoorden moet het volgende opgemerkt worden: voor ons Nederlanders zijn de delen van deze woorden in principe allemaal betekenisloos, en zijn het dus ‘echte’ herhalingswoorden. Voor de taal van oorsprong geldt dat niet. In het Engels zijn row-de-dow en boogie-woogie betekenisloze, klanknabootsende woorden, maar in brain drain, hotshot, jet set en walkietalkie hebben de samenstellende delen een betekenis; de keuze van die samenstellende delen zal zeker beïnvloed zijn door het feit dat ze rijmen, zoals de Nederlandse vorming hoezenpoes ook niet geheel toevallig is.

Nu blijkt dat we de herkomst van de gedeeltelijke herhalingswoorden niet in andere talen moeten zoeken, is het nuttig eens te bezien wat hun inheemse vorming is. De gedeeltelijke herhalingswoorden (zowel de rijmende als de allitererende) kunnen op basis van hun meest waarschijnlijke oorsprong in vijf groepen worden ingedeeld:

1. Klanknabootsingen: bimbambeieren, holderdebolder, lierelauwen, pief-paf-poef, rikketikken, rimram, rinkinken, tierelieren, tiktak, tjifjaf.

2. Samenstellingen van twee woorden die ongeveer dezelfde betekenis hebben: ginnegabben (van ginniken en gabben, beide ‘spottend lachen’), hapsnap (van happen en snappen, beide ‘bijten’), kersvers (ouder kars ende vars, die beide ‘fris’ betekenen), kiskassen (van kitsen = ketsen en kassen, beide ‘keilen’), kissebissen (van kissen en bissen, beide ‘sissen’), krikkemik (met als oudste betekenis ‘gebrekkige’, samengesteld uit krik = kruk en mik ‘steunbalk’, waarvan zijn afgeleid krikkemikkig, krakkemikkig), lichterlaaie (van licht en laai ‘vlam’), pietepeuterig (van pieterig of pietlut en peuterig), rompslomp (van rommel en slommer, beide ‘rommel’) en ukkepuk (van uk en puk, beide ‘kleintje’).

De samenstellingen hebben telkens min of meer dezelfde betekenis als die de aparte delen bezitten, en de herhaling zal duiden op intensivering.

[p. 210]

3. Verlengingen van een bestaand woord; uitgaande van het tweede lid: flierefluiter (van fluiten), hakketakken (van hakken), harrewarren en wirwar (van warren ‘in de war maken’), hassebassen (van bassen ‘een zwaar geluid maken’), hillebil (van bil), hosklos (van klos), hossebossen (van botsen), ietsepietsje (van pietsje ‘beetje’), kriskras (van krassen), liflaf (van laf(fe kost)), prietpraat (van praat), rampetampen (van tamp ‘penis’) en ziegezagen (van (door)zagen). Iets minder vaak wordt het eerste lid verlengd: hittepetit (van hit ‘jong dienstmeisje’), honneponnig (van honnig ‘snoezig’), klessebessen (van kletsen), lellebel (van lel), roezemoezen en ruizemuizen (van ruisen, waarbij in roezemoezen de oe een dialectvorm is of de oorspronkelijke klinker is bewaard gebleven), rollebollen (van rollen), schorr(i)emorrie (van schorem), slampampen (van slampen = slempen) en wipwap (van wip).

Overigens kan het bestaande woord waarop de verlenging is gebaseerd, inmiddels best verdwenen zijn, zoals bij lanterfanten (van lanteren ‘beuzelen’). Niet altijd is zeker of sprake is van verlenging - in sommige gevallen kan ook achteraf een relatie met een bestaand woord zijn gelegd, maar dat valt momenteel meestal niet meer uit te maken. En enkele van de hier genoemde woorden kunnen toch een echte samenstelling zijn, maar niet meer als zodanig herkend worden. Zo is het mogelijk dat in flierefluiter het eerste deel oorspronkelijk vlier was - van deze boom worden fluitjes gemaakt -, en dat vlier onder invloed van fluiten veranderd is in flier.

4. ‘Samenstellingen’ waarin de beide delen apart geen betekenis hebben en dat voor zover we kunnen nagaan in het verleden ook niet hadden: haaibaai, huttentut, miezemuizen, poespas, viezevazen, wiewauwen, wissewasje.

5. Echte samenstellingen die bestaan uit twee delen die op elkaar rijmen of alliteren: jokkebrok, hoezenpoes, houtje-touwtjejas, klinkklaar, trekkebekken. Dat beide delen op elkaar rijmen zal beslist niet toevallig zijn: er is sprake van het opzettelijk vormen van een goed in het gehoor liggende samenstelling, die meestal ook nog grappig werkt.

Sommige oorspronkelijke samenstellingen zijn niet meer als zodanig herkenbaar - hier is de grappige werking dus inmiddels uitgewerkt: flikflooien is samengesteld van flikken ‘slaan’ en flooien, dialectvorm van vleien; rinkelrooien bestaat uit rinkelen en Middelnederlands royen ‘dansen’.

De meeste gedeeltelijke herhalingswoorden zijn dus verlengingen van bestaande woorden. In gedeeltelijke herhalingswoorden wordt gespeeld met klank en rijm. Het klankelement speelt een belangrijke rol en zorgt er dan ook soms voor dat delen van woorden gewijzigd worden zodat ze gaan rijmen (vandaar misschien kersvers met als eerste deel eigenlijk kars, of slampampen met als eerste deel eigenlijk slempen, of flierefluiter, indien dit inderdaad van vlier is afgeleid).

Rijmende of allitererende herhaling is nog steeds een productief procédé en roept dikwijls een grappig effect op. Dat het productief is, blijkt onder andere uit het feit dat het ook gebruikt wordt in gelegenheidssamenstellingen. Daarbij hebben de samenstellende delen ieder apart een betekenis, maar de keuze om juist van deze woorden een

[p. 211]

nieuwe samenstelling te maken, is beïnvloed door het feit dat de delen op elkaar rijmen of allitereren. Zo noemt Frits Abrahams op 17 januari 2001 in nrc Handelsblad garneringen bij lunches ‘overheerlijke zuurkuur’ en ‘onvervalste azijnpijn’; andere voorbeelden uit dezelfde krant zijn gluurbuur (27/1/2001), schijvendrijver voor ‘diskjockey’ (17/2/2001), zeurterreur van kinderen (29/3/2001) en feestbeest (31/3/2001, ongetwijfeld als vertaling van Engels party animal). Het woordenboek van jongerentaal van Hoppenbrouwers uit 1991 vermeldt de benaming appie happie voor Albert Heijn, fleutedreut voor ‘onzin’, krijslijst voor de toptien van de heavy metal, en de koosnaam knoediewoedie. Het jongerenwoordenboek van Hofkamp en Westerman uit 1989 noemt nog superdesuper en tak tak, tjak tjak voor ‘snel’.

Duidelijk is dat klankherhalingen een bepaalde suggestie wekken, een bepaald gevoel en daarmee ook een bepaalde betekenis oproepen, hoewel dat alles niet concreet is. Zo komen we dicht bij de klankschilderende woorden.

Klankschilderende woorden

Hierboven bleek dat er bij klanknabootsingen een relatie bestaat tussen de vorm van het woord en de betekenis, doordat deze woorden gevormd zijn op grond van de klank die het genoemde produceert. Een stapje verder dan de klanknabootsende woorden zijn de klankschilderende woorden. Hieronder verstaat men wel woorden waarbij door de klank bepaalde betekeniselementen gesuggereerd worden, of waarbij indrukken van geluid, beweging of licht door bepaalde als expressief beschouwde klanken worden weergegeven.⁷¹ Zo worden bobbel, dommelen, dot, graaien, kukelen, lel, lillen, lubberen, pimpelen, schommelen, smikkelen, smullen, vod, wapperen, wiebelen en wriemelen wel klankschilderend genoemd.

Bij individuele woorden is niet altijd duidelijk waaruit de klankschildering bestaat. Anders ligt dat bij reeksen woorden met bepaalde klankcombinaties. Klanken of klankcombinaties hebben namelijk nooit op zichzelf klanksymbolische waarde, maar wanneer bepaalde klanken in een reeks van woorden met een vergelijkbare betekenis voorkomen, kan de taalgebruiker een verband leggen tussen de klank en de betekenis, en nieuwe woorden gaan maken met dezelfde klankcombinatie en betekenis. Wanneer de bewuste klankcombinaties niet door middel van de klankwetten te herleiden zijn tot Indo-europese wortels, veronderstelt men daarom in dergelijke gevallen wel klankschildering. Men spreekt ook wel van affectieve vorming. Zo drukken woorden met fl- en fr- vaak een soort onrustige beweging uit of een afgescheurd iets:

1484	flakkeren*	‘onrustig branden’
___
1545	flikkeren*	‘onrustig licht afgeven’
1552	flonkeren*	‘warm schitteren’
___
1600	flard*	‘afgescheurde lap’
1625	flansen*	‘haastig in elkaar zetten’
1635	flenter, flinter*	‘lap, reep’
___
1710	frommelen*	‘friemelen’

71 Van Bree 1990: 175; De Vooys 1947a: 308 en 1957: 272.

[p. 212]

1755	fladderen*	‘vlinderen, wapperen’
___
1866	flater*	‘blunder’
1872	fleppen*	‘lurken’
1878	frutselen*	‘knoeien’
1889	friemelen*	‘peuteren’
___
1904	floepen*	‘zich schielijk uitschietend bewegen’
1920	frunniken*	‘peuteren, morrelen’
1961	flut*	‘prul’

Inheemse woorden met sn- hebben vaak de betekenis ‘scherp, snijden, naar voren stekend, neus’, vergelijk:

1100	snijden*	‘met een scherp werktuig scheiden’
___
1286	snoek*	‘beenvis’
1287	snavel*	‘vogelbek’
___
1367-1372	snoeien*	‘inkorten (van takken)’
___
1437	snappen*	‘babbelen’
1477	snuit*	‘vooruitspringend deel van kop’
___
1518	sneb*	‘snavel’
1548	snakken*	‘heftig begeren’
1573	snoepen*	‘lekkernijen eten’
1599	snugger*	‘schrander’
___
1612	snol*	‘hoer’ (van snollen ‘snoepen’)
1629	snuffelen*	‘lucht opsnuiven’
1670	snauw*	‘type schip’
1682	sneep*	‘beenvis’
___
1741	snip*	‘schuit (met puntige steven)’
1784-1785	snoet*	‘vooruitspringend deel van kop’

Voor het tegenwoordige gevoel behoort snaaien ook bij deze categorie woorden, maar snaaien is van oorsprong niet inheems maar geleend uit het Jiddisch.

Veel woorden die een (zwaaiende) beweging aanduiden, beginnen met zw-:

1100	zweven*	‘drijven’
___
1285	zweep*	‘karwats’
___
1351-1400	zwijm*	‘flauwte’
1371	zwengel*	‘slinger’
___
1421	zwachtel*	‘windsel’
1451-1500	zwenken*	‘van richting veranderen’
___
1573	zwikken*	‘verstuiken’
1588	zwieren*	‘zich heen en weer bewegen’
___
1611-1620	zwaaien*	‘heen en weer bewegen, wuiven’
1615	zwemen*	‘enige gelijkenis hebben’

[p. 213]

___
1773	zweem*	‘vleugje’
1784-1785	zwalken*	‘ronddolen’
___
1802	zwiepen*	‘veerkrachtig doorbuigen’

Er waren maar weinig Indo-europese woorden die begonnen met b-, en daarvan zijn er maar heel weinig in het Germaans terechtgekomen (met een p-, vanwege de Germaanse klankverschuiving). Met andere woorden: er zijn bijna geen inheemse woorden die beginnen met p-, en voor woorden met p- moet dan ook vaak een andere herkomst gezocht worden.⁷² Klankschilderend noemt men:

1254	porren*	‘stoten’
___
1400	prangen*	‘drukken, knellen’
1484	proppen*	‘ineenduwen’
___
1573	prikken*	‘steken’
___
1617	popelen*	‘in spanning verkeren’
___
1871	prakken*	‘eten met een vork fijnmaken’
1896	prutsen*	‘knutselen’
1896	punniken*	‘peuteren’

Het procédé van klankschildering als bron voor nieuwe woorden is niet onproblematisch. Terwijl er bij klanknabootsingen een duidelijke relatie tussen klank (vorm) en betekenis bestaat, is die bij klankschildering veel vager. Van sommige van de genoemde woorden, zoals flard, en van sommige niet-Indo-europese klankcombinaties, zoals kl- en kn-, veronderstelt men herkomst uit een substraattaal (zie hieronder), maar het een spreekt het ander niet tegen: we kunnen stellen dat de klankcombinaties nu klankschilderend worden opgevat, terwijl hun oorsprong in een substraattaal ligt.

Zeker is dat de vorming van nieuwe woorden met bepaalde klankcombinaties zowel oud als productief is: hierboven zijn heel oude en heel jonge klankschilderende woorden genoemd. De gegeven voorbeelden zijn niet uitputtend, al was het maar omdat de etymologische bronnen niet overeenstemmen in wat ze klankschilderend noemen en wat niet. Het is heel goed mogelijk dat de oplossing van dat probleem uiteindelijk van de indogermanisten zal komen, wanneer zij verder zijn met het onderzoek naar substraattalen.

72 Weijnen 1999: 8.