De andere Jan Vercammen óok 60

[p. 40]

Vruchtbaar slib
door Prof. Dr. Garmt Stuiveling

De dichterlijke levensloop van Jan Vercammen is door Karel Jonckheere kort maar krachtig samengevat in de woorden: ‘van expressionist naar gevoelslyricus’. Bij alle voordeel van hun schematisme hebben zulke beknopte formuleringen het gevaarlijke nadeel dat men de feitelijke verhoudingen al te kras vereenvoudigt, en de nuances waar het op aankomt, miskent. Expressionisten immers zijn er in tientallen, gevoelslyrici in honderden soorten. Zulke woorden kunnen dus niet veel anders zijn dan een grootste-gemene-deler, een soort verzamelnaam, hoogstens bruikbaar voor een paar grove onderscheidingen; nog afgezien van de speciale vraag in dit geval, of expressionisme en gevoelslyriek wel zó functionele tegenstellingen zijn, dat men ‘expressionistische gevoelslyrici’ als een onbestaanbaar bastaardras zou moeten afwijzen. Zodra men zich afvraagt wat het kenmerkende is van een persoonlijkheid, een kunstenaar, een dichter, komt men met algemene aanduidingen niet meer toe: dan immers zijn het juist de individuele afwijkingen van het algemene, die de beslissende betekenis krijgen van een kenmerk.

Het is natuurlijk waar, dat Jan Vercammen vooral met de bundel ‘Het dode kindje’ een veel krachtiger gevoelselement in zijn poëzie heeft toegelaten dan hij aanvankelijk

[p. 41]

wenste. Maar dit sluit niet uit, dat hij tot in zijn nieuwste werk blijk geeft, de versvormen van het expressionisme te hanteren en te beheersen. Het is zelfs zo, dat in de bundel ‘Tussen twee woestijnen’ de voorkeur voor het niet-traditionele vers opnieuw is toegenomen. Dat hangt, lijkt me toe, samen met een verdere ontwikkeling van zijn persoonlijkheid. De verschuiving van aanvankelijk expressionisme naar latere gevoelslyriek, zoals Jonckheere die constateerde, is in diepste wezen de overgang geweest van een allereerst esthetische naar een meer algemeen-menselijke levenshouding; of anders gezegd: de verandering van de dichter-als-kunstenaar tot de dichter-als-medemens. De oorzaken die daartoe geleid hebben, doen hier niet ter zake; ze kunnen liggen in de scheppende persoonlijkheid zelf, in zijn levenslot, in ervaringen opgedaan binnen de allernaaste omgeving, of in factoren uit de moderne cultuursfeer en de maatschappelijke ontwikkeling. De biograaf mag over honderd jaar hierin beslissen, als hem voldoende particuliere gegevens ten dienste staan. En als hij bovendien een fijnzinnig psycholoog is, wat men bij biografen helaas niet altijd met zekerheid weet. De oorzaken dus buiten beschouwing latende, kunnen we niettemin vaststellen dat de dichter de formele schoonheid niet langer als uitsluitende of overheersende norm voor zijn poëzie erkende, en een ándere rangorde van waarden verkoos.

Maar wat zich nu in en achter déze verzen afspeelt, is iets geheel anders. Het is een wending binnenwaarts, een zo besliste bezinning op het existentiële, dat het gevoel overgaat in overtuiging, de levenservaring in levensbesef. Het zou dan ook volstrekt onjuist zijn, de veelal korte gedichten uit deze bundel te zien als impressies; naar hun aard en ontstaan zijn het veeleer kristallisaties. Geen geslepen kristallen evenwel, maar harde, scherpkantige versformaties, door hun stotend accent soms op het brokkelige af. Men mag de kortheid ervan dus niet veroorzaakt achten door een kortstondige flitsende

[p. 42]

waarneming, zoals bij allerlei schetsmatige verzen van het impressionisme wel vóorkomt. Integendeel, déze kortheid is een gevolg van een verdichtingsproces, waarbij gepoogd wordt steeds méer tot uitdrukking te brengen in steeds minder woorden. Wie zo schrijft, is op zoek naar het ene woord dat alles vertolkt, of misschien naar een al-omvattend zwijgen.

In ieder geval ziet Jan Vercammen, in dit stadium van zijn ontwikkeling, het leven als een vruchtbaar smal dal tussen onherbergzame woestijnen weerszijds; en in dit dal de mens, bestemd tot leed en geluk, vooral het leed-vervulde geluk van de liefde, en geroepen zich zinrijk rekenschap te geven van zijn bestaan in de zekerheid van de alom tegenwoordige dood. De onvoorwaardelijke aanvaarding van dit menselijk lot, niet als een voorbijgaande stemming maar als een diepe, duurzame zielservaring, kenmerkt deze gedichten, niet omdat ze uitsluitend van die zielservaring getuigen, maar omdat de stugge, weerbarstige, manlijk-beheerste toon er de onmiddellijke weerklank van is. In de aan- en afvloeiende stemmingen, zo ze tot woord worden, ligt eerder een bedreiging dan een bevestiging van de lotsaanvaarding die van een andere orde is, maar daarom nog niet buiten hun bereik. En juist uit de tweestrijd van een steeds begeerde, bijna bereikte zelfbeheersing met de altijd opdringende, soms uitschietende emotionaliteit, ontstaat het gedicht dat in z'n ambivalente menselijkheid ons nog het meest ontroert:

Het moet goed zijn diep
in de duisternis
te slapen zoals ik sliep
vóór mijn ontvangenis.

[p. 43]

 

De nacht is diep

 

waarin ik dalen

 

moet naar waar ik sliep,

 

toen de nachtegalen

 

zwegen van ontberen.

 

 

 

Geen beeld, geen klank komt los.

 

 

 

Vóór alle lichten scheren

 

de vlerken van de albatros.

Een vers als dit is geen uiting van gevoelens, ook geen belijdenis van een overtuiging - het is een bezweringsformule.