De andere Jan Vercammen óok 60

[p. 35]

Het werk van de dichter Jan Vercammen
door Prof. Dr. N.A. Donkersloot (†)

Alle poëzie mengt eigenlijk de taal in de spanning tussen leven en dood. Daarmee is niet ontkend dat er ook wel speelse poëzie bestaat en evenmin dat in de poëzie die van leven en dood handelt een sterk element van spel voorkomt; maar ook in die eerste gaat er altijd wel iets van het wezenlijke van dood en leven om, en de omspeling van de raadselen van dood en leven is juist de bijzondere eigenschap van het ongewone gebruik van de taal in poëzie.

De poëzie van de dichter Jan Vercammen mist eigenlijk nooit dit essentiële karakter, ook niet wanneer een enkele maal zijn herinneringen in verzen aan lichter en speelser levensmomenten raken, en evenmin als hij, ook bij de diepste ernst, die men een dodelijke ernst mag noemen, het spel met de taal niet vergeet. Het spel wordt, zoals men bij de ware dichter verwachten mag nooit tot een gezochte fraaiheid of van een vindingrijkheid waarbij het essentiële aan de vondst wordt opgeofferd.

Misschien is het juist door het weinig spectaculaire van zijn werk en door de grote eenvoud ervan, door de inwendige bescheidenheid tot in de taal toe, dat hij in ons land minder bekend is gebleven dan andere Vlamingen, wier mindere hij zeker niet is maar in het werk van wie er trekken zijn waardoor zij eer de aandacht trokken.

[p. 36]

Men zou kunnen zeggen, er is geen buitenwerk aan de poëzie van Vercammen, eigenlijk alleen binnenwerk, en dat stelt eisen aan de bereidheid tot overgave van de lezer. Het ziet ernaar uit of men verschil zou kunnen maken tussen twee soorten verzen in het werk van deze dichter, enerzijds de breed ontplooide herinneringen die hun omvang danken aan elementen van welsprekendheid - maar vrij van rhetoriek - en van als het ware goede sier maken in de taal - zonder gedwongen fraaiigheid alweer - en anderzijds de korte gedichten, acute verhelderingen die een levensmoment als onder bliksemstraal verlichten en dat enkele essentiële moment van grote spanning een mensenleven naar wijd en zijd zichtbaar maken alsof een landschap van de ziel in die ontlading werd blootgelegd. Wezenlijk verschil is er tussen die twee soorten niet, behalve in de werkwijze. Het verschil bestaat eigenlijk alleen in het langzame, naar het wezen tastende der herinnering, en het snelle, het wezen grijpende der emotie; een emotie wel te verstaan die de verandering, de omzetting tot poëzie heeft ondergaan en hoe hevig zij ook mag zijn, nooit verzuimt tot verbeeldingsemotie te worden, zonder welke geen poëzie tot stand kan komen of verzen maar gemoedsuitstorting en ontboezeming zouden blijven.

Vercammens poëzie heeft zich in de loop der jaren verdiept maar in wezen is zij zichzelf gebleven. Als men Drie Suites en De Parelvisscher tot zijn kenmerkend ouder werk wil rekenen, en Verbroken zegel en het recente Tussen twee woestijnen als zijn nieuwe phase ziet, dan zijn beide genoemde soorten in die twee perioden vertegenwoordigd.

De bundel Volubile van 1939 bevat dan misschien de aanwijzingen uit welke vorm zich zijn poëzie in die twee soorten op de duur onderscheiden heeft. Nog meer aanwijzing vindt men daar voor het grondkarakter van zijn dichterschap, in het citaat uit Rilke dat hij hieraan meegaf: ‘Er is maar één

[p. 37]

noodzakelijkheid: de eenzaamheid. De grote innerlijke eenzaamheid. Het is goed eenzaam te zijn. Omdat de eenzaamheid moeilijk is. Naarmate we eenzaam zijn, komen liefde en dood nader tot elkaar.’ Zij naderen elkaar werkelijk met het voortschrijden der jaren in zijn poëzie, zij gaan er zelfs een mystieke vereniging in aan. Het is die verdiepte eenzaamheid die niet meer neerkomt op verlatenheid, gemis en verdriet, maar die van het leven zelf is: het leven is getekend door eenzaamheid en gemeenschap, van zijn geboorte af is de mens niet meer alleen want hij is als medemens in de wereld getreden, maar tot aan de dood onderhevige leven tot klaarheid en in het reine heeft te komen, voor hij in het ultieme levensmoment volstrekt alleen de eeuwigheid ingaat.

Verbroken zegel bevat de levensbekentenis van een in zichzelf verloren geraakt en tot zwijgen gebracht mensengemoed dat weer stem kreeg, en nu het boek zijner herinneringen weder opvat en zijn leven aanschouwt in een nieuw licht. Maar wat eenmaal meer dagboek was, is nu veeleer een innerlijk zelfgesprek geworden, dat in zichzelve mijmert over zijn herboren worden, over de wederopstanding der ziel bij levende lijve. Hij weet van winst en verlies in diepere betekenis, hij staat vreemder in het leven en de dood nadert, maar ook dankbaarder en ontroerender dan ooit, hij kent 's levens smartelijke tweezijdigheid: vervreemding en verzoening.

Wie veertig wordt kent iets van zijn verleden
telkens ten koste van duur leed en zwaar
leedwezen, maar zichzelve minder dan ten tijde
dat hij kind was: hem vervult méér dan hij weet
sedert die tijd met lijden of verblijden.

Maar hij weet nu dat het zijn armoede is die hem rijk moest maken. ‘En de dichter hertelt zijn veertig jaren, de dichter en de wereld zijn even moe, want de wereld is tien

[p. 38]

eeuwen ouder dan toen.’ Als eenmaal zijn moeder die hem sprak van de novemberroos naast zijn wieg, is het nu zijn beurt voorbij de jaargetijden te schouwen, gelijk dat gaat

als de tijd zo versnelt
dat zij de voorsmaak krijgen van scheiden.

Hij weet nu hoe weinig men kan ontberen van de weinige tijd die de dood van onze geboorte scheidt. Maar hij raakt aan de oude, de armere eenzaamheid van de rijke eenzaamheid, die van het bestaan zelve dat verstaan gaat worden. Hij betreedt een nieuwe weg tussen twee woestijnen. Niet langer rukt hij aan de tijd als een aan zijn traliën gevangen dief. Leven is verleden noch toekomst, leven is heden, is alomtegenwoordigheid en wie in deze is opgenomen, hoeft niet de dood te vrezen,

Weet, dat de dood

nooit door het naaldoog komt van het heden.

Daarmee is eigenlijk in nieuwe sobere woorden het zelfde gezegd als wat Boutens eenmaal schreef:

En alleen is leven leven
als het tot de dood ontroert.

In dubbele zin: als het tijd en eeuwigheid, dood en leven verzoent, èn als het leven met de dood wordt aanvaard, met de dood in het leven begrepen en met het leven in de dood, diepst ontroerd in het altijd herbeginnen van het heden tot aan het einde, dat dan, om nu met Nijhoff te spreken, niet meer een altijd weer tijdelijk maar dán ‘een voorgoed begonnen begin’ is. In deze nieuwe eenzaamheid van de dichter,

in deze nacht die hij van ver ontwaarde,
doorschouwt hij al zijn weemoed van een kind
en al zijn heimwee dat alweer verjaarde.

[p. 39]

Zo, in deze mystiek zal hij voortaan

alleen de zuiverheid betrachten der dingen
in hun eerste staat.

Hij zal van uiterste gedachten de laatste zuiverheid begrijpen. De horen des overvloeds vloeit uit in de handen der ontheemden. God drukt Zijn zegelring op zijn dagen en zijn nachten.

De taalpracht van Vercammens mijmertoon houdt een midden tussen de naakte ernst van de mijmering over de dood van Henriëtte Roland Holst en de stemverheffing van Werumeus Bunings lofprijzingen. In zijn korte gedichten bereikt hij zijn uiterste eenvoud, eenmaal voor jaren in de ontroerende elegieën over het dode kindje Eric, en nu onlangs in de bijna stamelingen van Tussen twee woestijnen; stamelingen echter die poëzie zijn, waarin de stameling wordt gedragen door de inwendige vastheid van de taal die ook de bijna haperende stem blijvend doet klinken en de fluisteringen doet doordringen tot in latere verten,

het fluisteren van

(mijn) woorden schier
geen woorden blijvend.