Margraten, Mheer en Noorbeek

[p. 148]

Groot Welsden

Het gehucht Groot Welsden is gelegen op een afstand van 1,5 km ten noorden van de dorpskern van Margraten, westelijk van de verbindingsweg over Sibbe naar Valkenburg en op circa een 0,5 kilometer oostelijk van de Trichterweg. De wegenstructuur van het gehucht vertoont een tamelijk grillig patroon in vergelijking met de naburige gehuchten Klein Welsden, 't Rooth, Gasthuis en Scheulder, die alle aan een min of meer recht wegtracé zijn gelegen.

Waarschijnlijk is Groot Welsden een ontginning van veel ouder datum. Een oudere naam voor Welsden is ‘Wippelsdaal’, die volgens J. Habets duidt op een prehistorische begraafplaats. De naam wordt thans nog in ere gehouden in het plaatstelijke horecabedrijf, gevestigd op Groot Welsden nr. 13.

Het hoofdpatroon van de wegen in Groot Welsden is kransvormig met aan de zuidzijde aansluitende wegen naar Margraten (afb. 150-151). Het grillige patroon en de aanmerkelijke hoogteverschillen maken het bijzonder moeilijk om de structuur in haar geheel te overzien en snel te doorgronden. Groot Welsden levert diverse verrassende en wisselende ‘gezichten’ op, die de bezoeker in eerste instantie volledig desoriënteren.

De hoofdweg die vanaf de Musscheput, op de grens met Klein Welsden, in oostelijke richting loopt, buigt voorbij hotel Wippelsdaal, dat met de ‘Dreeshof’ (nr. 9-11) in de zicht-as van de weg naar Margraten is gelegen, ongeveer met een hoek van 250^o om in noordwestelijke richting. Op de buitenbocht is de bebouwing wat verdicht bij de nrs 46. tot 52. Belangrijker is echter het voorbij de Eijkerweg gelegen boerderijcomplex ‘Welsderhof’. Westelijk van deze hoeve ligt een groep huizen en boerderijen, een conglomeraat van ten dele nog 18de- en 19de-eeuwse bouwvolumes, uitgebreid met of ten dele vervangen door jongere toevoegingen. Belangrijk zijn in dit verband de nrs. 35, 41, 43, 94 en 98.

150 Groot Welsden, kaart gebaseerd op het kadastraal minuutplan van ca. 1830. Tekening door T. Brouwer.

151 Groot Welsden, volgens recent nette plan. Tekening door T. Brouwer.

[p. 149]

Het gebied binnen de grote kransweg wordt doorsneden door drie secundaire landwegen, die samenkomen bij de hoeves Groot Welsden nrs. 116-118.

Straatmeublilair

Wegkruisen

In Groot Welsden staat een drietal wegkruisen op de volgende locaties:

1.	Op de wegsplitsing bij Groot Welsden nr. 5. Gietijzeren kruis met neogotisch corpus; opengewerkt model met voluten en franse lelies en stralenkrans in de hoeken van de kruisboom; XIX d.
2.	Op de driesprong bij Groot Welsden nr. 116, rechts van de inrijpoort in een wandnis van de poortmuur (afb. 24). Gietijzeren kruis; opengewerkt model met neogotische vierpas uitsparingen en stralenbundels; figuren op de kruisarmen. Op de stam een staande Maria als Immaculata, op de kruising God de Vader, omgeven door engelenkopjes; XIX d.
3.	Bij de T-kruising met de Eykerweg. Wegkruis met houten kruisboom onder afdak en gesneden houten corpus, ca. 1950; waarschijnlijk gesneden door de beeldhouwer Weerts uit Maastricht. Het kruis is ter plaatse van een vroegere poel, ook wel 't Kuulke genaamd, geplaatst uit dankbaarheid na de terugkeer van de dienstplichtigen uit het voormalig Nederlands Indië (afb. 152).

Drinkkoelen

Tegenover Groot Welsden nr. 116-118 ligt aan de overzijde van de weg een drenkplaats met een mergelstenen keermuur in de helling van de holle weg. Opmerkelijk is de locatie van dit kleine spaarbekken boven aan de vrij steil aflopende landweg (afb. 95).

Tegenover Groot Welsden nr. 12-14 bevindt zich nog een tweede drinkkoel. Dichtgestorte koelen zijn ‘het Kuulke’ op het driehoekige terrein voor de Dreeshof, en bij Groot Welsden nr. 92, ‘de Viekoel’.

Boerderijen

Groot Welsden vertoont een overwegend agrarisch karakter. De bebouwing dateert in haar huidige vorm vooral uit het midden en de tweede helft van de 19de eeuw.

Uitzondering hierop vormt het woongedeelte van Groot Welsden nr. 70-72, ‘De Welsderhof’, en mogelijk het oudste gedeelte van nr. 14, waarvan de vroegere situatie in tekening is gedocumenteerd ten behoeve van de collectie van het Rijksmuseum voor Volkenkunde ‘Het Nederlands Openluchtmuseum’ te Arnhem (afb. 49).

Een markante plaats neemt het hoevecomplex Groot Welsden nrs. 9-11 in, dat ‘gezicht bepalend’ is voor het gehucht als entree vanaf Margraten. Aandacht verdient de oorspronkelijke vorm van de tot twee woonhuizen omgebouwde schuur Groot Welsden nr. 38. Karakteristiek is verder het bij de centrale driesprong gelegen complex, bekend als de nrs. 116 en 118, voortgekomen uit een grote hoeve en in de huidige vorm voor een belangrijk deel uit 1847. Verspreid treft men kleinere huizen aan met vakwerk onderdelen in het zicht (nrs. 5-7, 46, 48) of schuilgaand onder cementpleister (nr. 52).

Eijkerweg

Eykerweg nrs. 120-122

Boerderij, geheel opgetrokken in baksteen, bestaande uit dubbel woonhuis met verdieping en gebroken zadeldak tussen brede topgevels, gebouwd in 1890.

[p. 150]

Vier traveeën brede lange zijde met middenrisaliet, waarin de toegang tot nr. 120, en drie traveeën brede kopgevel met frontonbekroning. Schuur uit de bouwtijd, evenwijdig aan het woongedeelte en daarmee verbonden door een lage poortvleugel. Tweede schuur van omstreeks 1930 aansluitend tegen de als trapgevel uitgevoerde rechter zijtopgevel.

Groot Welsden

Groot Welsden nrs. 5-7

Kleine vakwerkwoning met ankerbalkgebint, karakteristiek gelegen op de splitsing van de hoofdweg en de hoge weg naar het veld bij nr. 118. Datering: XIX B met latere aanbouwsels.

Groot Welsden nrs. 9-11

De ‘Dreeshof’ (afb. 45, 152), kapitale hoeve met zeer breed front. Dubbel complex op U-vormige plattegrond gebouwd in baksteen, met vier venstertraveeën breed woongedeelte (nr. 9), waarnaast rechts twee grote ellipsbogige poorten, waarvan de schuurpoort in de sluitsteen is gedateerd ‘1859’. Datering: XVIIIB, verbouwd in 1859.

Het woongedeelte staat evenwijdig aan de straat, vier traveeën breed met zesen achtruits vensters en een verdieping die doorloopt over de doorrit.

De linker poort leidt naar de cour en de rechter boog vormt de toegang tot de tweebeukige schuur, die bij nr. 11 behoort. Aan de weg links voor de woning een mergelstenen schuur, toegankelijk vanaf het terrein voor de woning, ca. 1850 (afb. 153).

Twee paar mergelstenen hekposten markeren de toegang tot een weide tegenover de hoeve en een perceel links van nr. 9; dito posten met keermuren staan tegenover nr. 38-40.

Volgens het kadastraal minuutplan bestond het complex vanouds uit twee bedrijven, waarbij het woongedeelte van nr. 9 haaks op de straat was gericht. Ook het voorste gedeelte van de grote schuur behoorde in eerste aanleg tot deze boerderij, waarvan de toenmaals veel kleinere cour aan de achterzijde werd afgesloten door een schuur, die later is vervangen door de huidige vrijstaande schuur achter op de cour, die na de verbouwing van 1859 moet zijn opgetrokken. Bij de midden 19de-eeuwse verbouwing is het woongedeelte van nr. 9 langs de weg komen te liggen. De voormalige woonvleugel is toen als bedrijfsruimte naar achter toe verlengd.

Groot Welsden nr. 35

Woonhuis met zolderverdieping; langgeveltype, evenwijdig aan de straat. Grotendeels in breuksteen opgetrokken gebouw, met het woongedeelte en de aangebouwde bedrijfsruimte in elkaars verlengde. Datering: XVIII B.

152 Groot Welsden nrs. 9-11. ‘De Dreeshof’, opname 1988.

153 Groot Welsden. Mergelstenen hekposten, keermuren en schuur bij nrs. 9-11, opname 1988.

[p. 151]

154 Groot Welsden nr. 41, opname 1989.

155 Groot Welsden nrs. 70-72, ‘Welsderhof’, opname 1989.

Volgens het kadastraal minuutplan heeft schuin achter het huis een schuur gestaan en sloot rechts van de woning nog een zelfstandige hoeve op C-vormig grondplan aan. Deze is in 1924 vervangen door een nieuwe boerderij. Daarvan rest nog een vrijstaande schuur, die thans overigens bij het even oude buurpand nr. 39 behoort. De bakstenen schuur is van hetzelfde model, zij het van een groter formaat als Groot Welsden nr. 38-40 vòòr de verbouwing tot woonhuis.

Groot Welsden nr. 41

Boerderij (afb. 154) van het gesloten type, met woonhuis rechts van de cour, een grote dwarsdeelschuur achter op de hof en twee aaneensluitende schuren onder schilddaken links daarvan; voorts poortmuur aan de straat. Datering XVIII en XIX.

De woning bestaat uit een vakwerkbouw met een lengte van vijf balkvakken en een mergelstenen kopgevel aan de straat. De afsluiting van de cour met een overkapte poortmuur en de bakstenen schuur met deeldeur aan de straat verspringen ten opzichte van het woonhuis.

Groot Welsden nrs. 12-14

Achter de twee moderne woningen staan twee schuren, die deel hebben uitgemaakt van twee boerderijen, die in 1949 uitgebreid zijn gedocumenteerd (zie blz. 74-75).

Dankzij deze opmetingstekening (afb. 49), uitgewerkt in 1953, is de bouwontwikkeling nog te reconstrueren. Het is een prachtig voorbeeld van een oorspronkelijk gesloten 18de-eeuwse hoeve, waarvan de linker vleugel is afgesplitst in de 19de eeuw, waarna deze aan voor- en achterzijde tegen de linkerflank is vergroot.

- Opmeting. ‘Limburgsche boerderijen te Groot Welsden’ twee bladen, schaal 1:100, door A.J. Aanstoot en L. de Jong (1949) en getekend door G. Post (1953), Coll. Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem (NOM LI 28/29).

Groot Welsden nrs. 38-40

Tot twee woonhuizen verbouwde schuur (afb. 46-48). In de oorspronkelijke gedaante een goed voorbeeld van een zelfstandig bedrijfsgebouw op een rechthoekig, bijna vierkant grondplan en onder een met pannen gedekt schilddak. Datering: 1848 volgens bewaard gebleven fragment van het oorspronkelijk houtskelet. Ondermuren in breuksteen en mergel, opbouw in vakwerk; na een totale ineenstorting op 21 maart 1977 vond in 1979-1981 de wederopbouw plaats als huls voor twee woonhuizen (zie blz. 69-71).

Groot Welsden nr. 48

Boerderij op L-vormig grondplan met onderkelderd woonhuis van vier traveeën en een uit drie vakken bestaande dwarsdeelschuur, die met een kort vak is verlengd. Datering: XVIII B.

[p. 152]

Groot Welsden. nr. 52

Boerderij op L-vormig grondplan met onderkelderd, laag mergelstenen woonhuis van vier balkvakken, dat is verbonden met een oorspronkelijk vrijstaande dwarsdeelschuur, waarvan het vakwerk is gepleisterd. Datering: XVIII B.

Groot Welsden nrs. 70-72

‘De Welsderhof’ (afb. 155), gesloten complex bestaande uit twee bedrijven. Waarschijnlijk een laathof. Datering: XVII. De oudste kern bestaat uit het woongedeelte en de achterbouw aan de cour; vergroting woonhuis 1911; schuren uit 1857 en 1911-1913.

Het uit twee woningen bestaande woongedeelte ligt rechts van de gesloten cour, evenwijdig aan de weg. Een poortmuur met jaartalsteen ‘1857’ in de poortdoorgang sluit de cour aan de straatzijde af. Links van de cour grote schuur, met rondboogvensters, eveneens XIX c en een haaks daarop aansluitend bedrijfsgebouw. Achter de hoeve een vrijstaande schuur uit 1911 met een lengte van zes vakken en gemetselde vertandingen onder de gootlijst. ‘Welsderhof’ is een goed voorbeeld van een in de tweede helft van de vorige eeuw expansief vergroot bedrijf.

Het woongdeelte is blijkens het kadastrale minuutplan oorspronkelijk een dwarshuis geweest met een kleine voetgangerspoort links van de woning, waarboven een gedenksteen was opgenomen met de inscriptie: ‘TANDEM BONA CAUSA TRIUMPHAT’ (Uiteindelijk zegeviert de goede zaak). De steen viel in 1985 uit de kleine poort in stukken en is na twee jaar afgevoerd. Het oude woongedeelte en de daarbij behorende poortmuur zijn witgekalkt. Inwendig heeft het huis trekbalken. Rechts daarvan sluit de circa 1911 gebouwde, onderkelderde en van een verdieping voorziene vergroting aan, thans nr. 70.

Dit gedeelte is opgetrokken in rode baksteen en heeft aan de straatzijde een gevelbreedte van vier traveeën. De woning, nr. 70, met bordesstoep aan de straat dateert evenals de grote schuur uit XIX c. Bij de bouw van de jongere woning is de kap met de nokrichting evenwijdig aan de straat doorgetrokken over het reeds bestaande oude woonhuis (nr. 72).

De grote schuur uit 1859 sluit de oorspronkelijk aan die zijde open hof af en vervangt een kleiner bouwsel dat met de nokrichting evenwijdig aan de straat in het verlengde van de poortmuur heeft gestaan.

Groot Welsden nr. 94

Woonhuis met verdieping, ontstaan uit een hoeven op een bijna gesloten grondplan. Datering: XVIII B en moderisering ca. 1900.

Het woongedeelte is opgetrokken uit verschillende materialen. Mergel in de lange gevel aan de veldzijde; de gevel aan de tuinzijde, de voormalige cour, is opgetrokken in baksteen met mergelbanden. De gesloten, kopse straatgevel is bepleisterd. De omvang van het pand is in plattegrond gelijk aan het woonhuis en de haaks aansluitende stallen zoals die voorkomen op het kadstraal minuutplan; de daarop afgebeelde bijna vierkante schuur is verdwenen. Aan de straat een tuinhek met posten waarop een vaas is geplaatst.

Groot Welden nrs. 116-118

Het boerderijcomplex nrs. 116-118 (afb. 156) bestaat uit de deels vernieuwde onderdelen van een omstreeks 1847 gesplitste hoeve uit XVIII B. Naar uit het kadastraal minuutplan blijkt, bezat de boerderij in haar oorspronkelijke opzet een naar de weg open C-vormige plattegrond.

Groot Welsden nr. 116

Half gesloten hoeve, bestaande uit het rechter gedeelte van de nog ongedeelde hoeve, waarvan het woonhuis is verbouwd in 1847 blijkens de jaarankers in de gevel aan de cour, die door een poortmuur van de weg is afgesloten. Het woongedeelte bestaat uit een vakwerkbouw die naar de straat toe is verlengd en versteend in mergel en baksteen. Hierachter een hoger gedeelte met

[p. 153]

156 Groot Welsden nrs. 116-118, opname 1988.

zijtopgevel aan de linker zijde. In de poortmuur, links van de grote poort, een kleine poort en rechts een nis waarin een gietijzeren wegkruis. De hof wordt aan de achterzijde afgesloten door een jonge vakwerkvleugel.

Rechts stond oorspronkelijk een korte schuur, in baksteen en vakwerk onder zadeldak met de schuurdeur aan de straat.

Groot Welsden nr. 118

Woonhuis van mergel dwars op de straat gericht, met de ingang aan de rechterzijde, aan de oorspronkelijke cour. Deze woning maakte samen met het aan de achterzijde aansluitende bedrijfsgedeelte deel uit van de oorspronkelijk ongedeelde boerderij. In de puntgevel van de in mergel opgetrokken woning is een steentje opgenomen met de initialen en het jaartal rond het IHS-monogram:

W:A + M:S
18 H 47
JS