Op zoek naar het hart van de verzorgingsstaat

[p. 143]

12 Erasmus zei het al

1 De nieuwe maakbaarheidsideologie

Omdat Lubbers, Ruding en Deetman zo nodig hun karwei moesten afmaken, mogen talloze mensen in Nederland opeens hun eigen karwei niet meer afmaken. Veel mensen zullen in de komende vier jaar hun baan verliezen of geen nieuw uitzicht krijgen op een baan. De Miljoenennota 1987 is als sociaal document nog interessanter dan die van de voorgaande jaren. Want tussen de regels en cijfers door komt duidelijk een nieuwe ideologie en een nieuw gezicht van het huidige kabinet naar voren. Dit is een verrassend gezicht en een onverwachte ideologie, die ik zou willen typeren als ‘de nieuwe maakbaarheid van de samenleving’. Terwijl de discussie over de maakbaarheid van de samenleving langzaam uitgekauwd en opgedroogd begon te raken en zelfs vele socialisten het geloof in de maakbaarheid beginnen te verliezen, vertoont een nieuwe klasse van vlotte lieden in haar gedrag een uitgesproken opvatting over de maakbaarheid van de samenleving. Waaraan herkent men de leden van deze klasse?

Projectontwikkelaars zetten een hek om een stuk land of een open water, bouwen vervolgens een nieuwe kolos stenen en noemen dat ‘het project’ (letterlijk: plan of wegwerpsel). Als er toevallig iets in de weg staat, wordt dat afgebroken. Na enige tijd wordt er iets nieuws uit de grond gestampt en zo worden de woon- en vooral de recreatiebehoeften van talloze individuen nieuw gevormd, gemaakt. Het sterkst trof ik de eigenschappen van deze nieuwe maakbaarheid-managers aan bij een Nederlandse ontwikkelingsconsulent in India. Na een verblijf van enkele maanden in Bolivia en een drieweekse consultancy in Jemen, wist deze expert al na enkele weken verblijf in India precies hoe men de Indiërs moest aanpakken en hoe de waterleiding in de Zuid-Indiase plaats Kerala moest worden aangelegd. Ook wist hij hoe daarbij de sociale conflicten tussen de Hindoes en de Sikhs in de arbeidsorganisatie snel en effectief moesten worden bestreden: door gezonde en duidelijke bevelen.

De eigenschappen die hier zichtbaar worden zijn de volgende: geloof in eigen gelijk, haast en ongeduld, arrogantie en ijdelheid, het maken van een snelle analyse en het trekken van daarop gebaseerde soms vergaande conclusies, doordouwen. Opvallende bijkomende eigenschappen zijn, het geen oog hebben voor de gevolgen van de eigen interventies, het afbreken van weerstand en traditie, geen aandacht voor continuïteit in organisaties en vooral het snel weer wegwezen op weg naar de volgende voordeelbrengende onderneming of nieuw project. Uit het gezicht verdwenen, komen de soms desastreuze gevolgen hun niet meer voor de geest: ‘out of sight, out

[p. 144]

of mind’. Maken én breken is, kort samengevat, het devies van deze ideologie van de nieuwe maakbaarheid.

Het verschil tussen het kabinet-Lubbers I en II is dat bij de start van het eerste kabinet-Lubbers nog iets van een oproep tot nieuw elan en vitaliteit (het no-nonsensebeleid) aanwezig was, terwijl bij de start in 1986 al meteen een autoritaire commandosfeer ontstaan is (no-sense-beleid). Hoewel de minister-president zelf in een commentaar op de Miljoenennota zei geen ideologie nodig te hebben, is deze er wel degelijk. Het is een vorm van crisismanagement, dat typisch kan gaan worden voor de nieuwe maatschappijvorm, die - in die visie - zo snel mogelijk en zonder hindernissen moet worden nagestreefd. De nieuwe samenleving valt te maken door alle registers van technologische en economische vernieuwing open te zetten. Honderdvijftig miljoen gulden voor computers in het voortgezet onderwijs? Geen probleem, meteen doen (zoals ook gedaan is in de vorige kabinetsperiode). De nieuwste, duurste en meest geavanceerde wapens? Niet nadenken, niet discussiëren, meteen beslissen. Kerncentrales? Nou ja, even de golf van publieke zorg laten wegebben en dan meteen weer verder: op naar de 21e eeuw. Nederland moet inhalen.

Maar net als bij de projectontwikkelaars en de kortzichtige ontwikkelingsconsulenten, gaat deze maakbaarheidsfilosofie, waar de oude sociaal-democratische maakbaarheidsgedachte bleekjes bij afsteekt, gepaard met een afbraakproces in de naar hún beeld en gelijkenis om te vormen maatschappelijke velden: onderwijs, welzijn, gezondheid, cultuur. Het is geen wonder, dat enkele socialisten dit model maar al te graag overnemen.

Het afbraakproces levert echter een enorm verlies aan bestaande vitaliteit en humaniteit op vele plekken in de samenleving op. Vele mensen worden gebruskeerd, gefrustreerd, gedemotiveerd en gedesoriënteerd, verward en woedend en ten slotte volledig onverschillig. Deze onverschilligheid uit zich feitelijk in alle soorten ontwijkingsgedragingen en de vanzelfsprekendheid waarmee oude normen in hun gedrag dan ook maar overboord worden gezet in de kleine dagelijkse leefwereld: kleine criminaliteit, kleine tot grotere belastingontduiking, de kantjes ervan aflopen, zorgeloosheid voor de omgeving en voor elkaar.

De nieuwe klasse krijgt inderdaad de gewenste maaksels: nu begint bijna iedereen te graaien en elkaar weg te duwen voor de volgende voordeelbrengende of nadeelvermijdende slag. Iedereen moet elkaar in elk geval een slag voor zijn en aldus verdwijnen de laatste resten solidariteit. Zowel de solidariteit onderling als de inzet en de solidariteit voor een groter geheel, samenleving geheten. Niemand is meer bereid één stapje harder te lopen. De zorgzame samenleving van de christenpolitici Deet-, Brink- en Bukman wordt effectief omgesmeed tot de naar elkaar trappende en elkaar in haast en angst vertrappende troep kleine wolven. Dit is de achterkant van het gelijk van de nieuwe maakbaarheidsfilosofie.

Mijn stellingname aan de vooravond van de Algemene Beschouwingen (1986) is niet primair sociaal-economisch, maar met opzet sociaal-cultureel: wil men de schijnbaar onafwendbare komst van een economisch en technologisch geavanceerde samenleving van de komende vijftig jaar fatsoenlijk en effectief begeleiden, dan is het absoluut noodzakelijk dat alle vitale en humane krachten, die in onze samenleving

[p. 145]

nog ruimschoots aanwezig zijn, worden behouden en aangewend. De in organisaties aanwezige ‘spirit’ moet niet moedwillig worden verwoest om elders iets ‘nieuws’ te starten, maar moet juist optimaal worden benut om vanuit de langzaam verouderende structuren in een overzichtelijk en geleidelijk proces nieuwe levensvormen en een nieuw maatschappijtype van de 21e eeuw te bereiken. In plaats van bestaande organisaties keihard af te breken kan men diezelfde organisaties geheel nieuwe taken opdragen en vragen om zich binnen een redelijke termijn geheel te vernieuwen. Een voorbeeld: in plaats van flinke delen van de universiteiten voorgoed af te breken, maar tegelijk iets heel nieuws te starten als een Open Universiteit, vanuit het niets, zonder traditie en met gigantische aanloopmoeilijkheden, zou men een of twee bestaande instellingen de taak hebben kunnen geven om voortaan - met alle bestaande know-how en mensen - het afstandsonderwijs te verzorgen. Vanuit het oude naar het nieuwe.

Het aangekondigde beleid van het nieuw aangetreden kabinet doet precies het tegenovergestelde. Minister Van Dijk wenst al na enkele weken niet meer te praten met de ambtenaren en roept op een spottende manier Gods zegen af; Ruding dicteert en gaat weg (net als die ontwikkelingsconsulent); Deetman haalt elke coöperatie weg uit het hele onderwijsveld, dat uit de aard van het werk het juist volledig moet hebben van toegewijde onderwijzers, onderwijzeressen en docenten met hart voor de zaak. Brinkman breekt alles af wat opbouwwerk heet.

Op deze wijze worden steeds minder mensen in de Nederlandse samenleving bereid gevonden om een stapje harder te lopen voor een goede zaak, om extra te werken als het nodig is of om zich met boven-individuele zorgen en problemen bezig te houden. Kortom om gemeenschappelijk een vitale en humane samenleving te vormen. De fikse groei van sociale en justitiële ordeproblemen kan eigenlijk niet anders gezien worden dan als samenhangend met de onverschilligheid van de nieuwe maak-baarheidselite voor de gevolgen van hun beleid. Onverschilligheid aan de top weerspiegelt zich in een groeiende onverschilligheid bij de rest van de bevolking.

Waar doet de huidige maatschappelijke situatie dan aan denken en wat kunnen we op iets beschouwender niveau van de toekomstige situatie in de samenleving verwachten? Op welke wijze kan men de nog steeds voortdurende crisis analyseren? Zijn er wel alternatieven voor de commando's van de huidige regering?

Sociaal-cultureel doet de huidige situatie steeds meer denken aan de periode, zoals die in twee vooroorlogse romans beschreven is: De onverschilligen van A. Moravia, zich afspelend in Italië anno 1934 waarin de leegheid van de gegoede burgerij ten volle wordt beschreven: geen bekommernis meer voor medemens of maatschappelijke problemen. De tweede schildering is de trilogie Die Schlafwandler van Hermann Broch, uit 1931 waarin op indringende manier de sociale typen en sociologische condities worden beschreven, die uiteindelijk naar de mening van de auteur geleid hebben tot de val van de democratie en de opkomst van de autoritair-bureaucratische staat. Veel mensen zaten in die tijd te slapen (Colijns woorden ‘Gaat u maar rustig slapen’ klinken door in Rudings sympathie voor deze politicus).

Politiek bekeken gaat het nu om de manier waarop de crisis (economisch en maatschappelijk) wordt gezien en tegemoet getreden. De economische en politieke elite

[p. 146]

beziet de crisis uitsluitend aan de hand van macro-economische indicatoren. Het politieke en economische handelen ten aanzien van de crisis wordt beschreven in krijgsmetaforen: ondernemen is oorlog, zei onlangs nog McKinsey-directeur Geldens. Markten moeten heroverd worden. De westerse industrielanden bevinden zich in die visie in een technologische wedloop, die voor een deel alle kenmerken heeft van een wapenwedloop. Aan die wedloop tot verovering van nieuwe markten, export-markten en werkgelegenheidskansen kan geen enkel land zich onttrekken. Hun crisisindicatoren zijn abstracte grootheden, op een hoog aggregatieniveau samengesteld: economisch groeipeil, verslechtering van concurrentiepositie, gebrek aan technische innovatie, onvoldoende investeringen in speerpunt-technologieën. Werkloosheid en milieuoverlast zijn slechts lastige crisisindicatoren, die alleen maar binnen de perken moeten worden gehouden om ze niet tot een politiek probleem te laten uitgroeien (Lubbers befaamde 1-miljoengrens van werkloosheid).

In deze uitsluitend met macro-indicatoren werkende crisisbenadering wordt de economische sfeer volledig losgemaakt van de omringende culturele sferen. Deze laatste worden eenvoudig ondergeschikt gemaakt aan de economie of - als ze lastig zijn - gewoon afgebroken, zoals ook de projectontwikkelaar alles afbreekt wat in de weg staat.

Er is een sterk geloof in de indirecte effecten van het overheidsbeleid. Bij de nieuwe maakbaarheidsfilosofie hoort de opvatting dat hernieuwde economische groei en de technologische innovaties ‘vanzelf’ de burgers wel weer ten goede komen. Men gaat eenvoudig uit van het welvaartscreërende effect van veranderingen in de abstracte systeemgrootheden. Maar de winsten van vandaag (reeds de afgelopen anderhalf jaar) zijn al lang niet meer de arbeidsplaatsen van morgen. De vergroting van de groei is al lang geen indicator meer voor een verhoging van het welvaartspeil.

Integendeel.

Als men geen macro-benadering van de crisis geeft, maar een beschrijving ervan in termen van de leefwereld van alledaagse ervaringen en gedragswijzen, dan wordt het hedendaagse leven voor velen zichtbaar slechter en juist niet alleen in economisch of materieel opzicht. Lichamelijke, geestelijke en maatschappelijke vaardigheden van en mogelijkheden voor mensen in onze veranderende industriële wereld verkommeren en drogen op. Steeds grotere delen van de bevolking komen buiten spel te staan, hebben geen zin meer om mee te spelen of gaan hun eigen (grijze of zwarte) spelletjes spelen. Als men andere crisisindicatoren zou nemen, die direct verband houden met de leefwereld, dan krijgt men een minder aangename opsomming: verlies van eigenwaarde en zelfrespect, verlies van de natuurlijke omgeving, versterkt afhankelijkheidsgevoel van de burger en daarmee verbonden gevoelens van onmacht, opgejaagd en onrustig worden, verlies aan zin voor schoonheid, waarheid, moed en inzet, verlies van waardigheid, toename van relatieve armoede en verslaving en ten slotte veel existentiële angsten (onder andere voor de oorlogsdreigingen en andere definitieve rampen).

Dit zijn evenzeer de indirecte effecten van de nieuwe maakbaarheidsideologie en de vraag is, hoe lang deze effecten verdragen kunnen worden totdat de band van de moderne samenleving begint te breken. Tegenover de nieuwe maakbaarheid van de

[p. 147]

samenleving, dient de breekbaarheid van de samenleving, althans van de vele breekbare mensen in die samenleving, naar voren gebracht te worden.

Het voorgestelde regeringsbeleid haalt nu uit de breekbare samenleving alle re-vitaliserende en humane bronnen, die het zo zeer nodig heeft om de reis naar het einde van deze nachtmerrie-achtige eeuw nog een beetje fatsoenlijk te voltooien. Onderwijs, welzijn en gezondheid zijn weliswaar niet direct-causaal van belang voor het welslagen van die reis, maar vormen wel de noodzakelijke voedingsbodem om er met veertien miljoen mensen mee verder te willen. Als te veel mensen uit onverschilligheid en onvrede afhaken ontstaat verstarring of erger, indien het economisch tij nog verder wegebt.

2 Crisismanagement leidt tot nonsensbeleid

De manier waarop men de huidige crisis definieert en met welke crisisindicatoren men rekening houdt, zegt dus iets over de visie op de samenleving in de komende vijf en twintig à vijftig jaar. Gebruikt men vooral de macro-economische indicatoren, dan komt men noodzakelijkerwijs uit bij een verder voortijlende maatschappij langs de nieuw te banen technologische wegen (maar zonder veel banen). Gebruikt men de leefwereld-indicatoren dan zou bezinning en ombuigen in een geheel andere richting voor de hand liggen. Onze geavanceerde samenleving kan zich theoretisch in drie richtingen ontwikkelen. Allereerst gaat het om de fundamentele keus tussen:

1.

Ofwel ombuigen en terugbuigen in een richting van een kleinschaliger samenleving met directere en doorzichtiger sociale relatiepatronen, waarvan de aantrekkelijkheid al duidelijk zichtbaar wordt in de vele directe ruilrelaties van de informele economie. De technologische mogelijkheden worden in die richting selectief gebruikt en niet doelloos driftig uitgebreid.

2.

Ofwel een handhaving en verdere uitbreiding van geavanceerde technologie op zoveel mogelijk plekken in de samenleving. Kiest men voor dit pad dan zijn daarbinnen twee principieel verschillende wegen te bewandelen: a. Een geavanceerde technologische samenleving met handhaving en erkenning van een voor ieder herkenbare en levende rechtsstaat, waarin burgers op grond van rechten tegen de machtige overheid en nog machtiger technologische corporaties beschermd blijven. Aandacht voor rechten van de mens blijft dan centraal staan, alsmede aandacht voor het morele en democratische gehalte van overheidsbeslissingen. b. Diezelfde technologisch geavanceerde samenleving kan verder uitgroeien tot een goed geoliede autoritair-bureaucratische staat, waarin de heerschappij door een kleine, zich superieur wanende economische, politieke en ambtelijke elite wordt uitgeoefend. Steeds grovere inbreuken op moraal en beschaving zijn van deze elite te verwachten, omdat ze steeds hun eigen aandeel in de ontwikkelingen in elk geval veilig willen stellen.

De keuze nu tussen mogelijkheid 2a of 2b valt geenszins samen met die tussen links

[p. 148]

en rechts. Een aantal sociaal-democraten en veel autoritaire socialisten lijken in opvallende mate op de rechtse vertegenwoordigers van de nieuwe maakbaarheidsideologie. Omwille van snelle technologische groei wordt dan ook in die linkse kringen het bevelsmodel niet geschuwd. In deze autoritair linkse en rechtse visies galmt de oude idee van Marx over het afsterven van de staat in nieuwe vorm door in het langzaam afsterven van de rechtsstaat. De in de laatste jaren ook in Nederland naar voren komende fraudeschandalen van topambtenaren en politici, die hun particuliere belangen gemakkelijker en beter blijken te behartigen dan hun publieke taken, moeten als belangrijke waarschuwingen gezien worden dat de mentale condities aan de top al aardig gaan in de richting van de autoritair-bureaucratische staatsvorm.

Het aanvankelijke gezag van het kabinet-Lubbers I verschraalt tot de arrogantie van de macht tijdens Lubbers II, gedekt door een onaantastbaar en niet meer democratisch te amenderen regeerakkoord. Dezelfde soort arrogantie treft men op veel beleidsterreinen aan en wordt duidelijk mede gedragen door die topambtenaren, die zich volledig identificeren met de nieuwe maakbaarheidsideologie. Hiervan is op dit moment geen treffender voorbeeld te geven dan de aanpak van de bezuinigingen op het wetenschappelijk onderwijs. Het gaat er mij bij dit voorbeeld niet om het beoogde bezuinigingsbedrag te kritiseren (dit bedrag kan mede in het licht van de bezuinigingen op basisonderwijs en speciaal onderwijs als een politiek vast te stellen gegeven worden aanvaard). De manier waarop het beleid gevoerd wordt is echter zo representatief voor het autoritair-bureaucratische bestuursmodel, dat ons kennelijk de komende jaren ook op vele andere terreinen nog te wachten staat, dat een korte analyse van de logica van dit model hier op zijn plaats is. Het langzaam afsterven van een rechtsstaat komt hier al in het geding.

Als het eerste kenmerk van de nieuwe maakbaarheidsideologie wordt steeds snelheid genoemd. Welnu: om de conceptvoornemens van de minister van onderwijs in ijltempo uitgevoerd te krijgen, is hiervoor de term ‘Blitzkrieg’ al gevallen. Geen mooiere illustratie van de krijgsmetaforen, waarvan de nieuwe maakbaarheidsmanagers zich graag bedienen. Aan het hoofd staat een generaal, die in krijgstermen een overrompeling en daarop volgende liquidatie bewerkstelligt.

Als tweede kenmerk valt de alwetende arrogantie en ijdelheid op: tot details van specifieke vakgroepen en afstudeerrichtingen wordt in de voornemens direct al aangewezen welke personen van de universiteit moeten worden verwijderd of mogen blijven. Terwijl de minister wettelijk bevoegd is tot het nemen van besluiten over de taakverdeling, wordt nu vanuit de politiek ingegrepen in wetenschappelijke taakopvattingen. De grenzen van wettelijke bevoegdheden worden kennelijk niet meer zo nauw in het oog gehouden als het gaat om een bliksemoverwinning. Hoewel de vele voornemens voor buitenstaanders de indruk maken van een zonder onderscheid des persoons ‘wervelende en ontwortelende orkaan’ is het voor insiders in de diverse studierichtingen niet erg moeilijk persoonlijke voorkeuren en ambtelijke willekeur in de liquidaties te herkennen. De selectie van het wetenschappelijk personeel bij samenvoeging van opleidingen in een bepaalde studierichting wordt gelegd in de handen van door de minister of andere politieke organen benoemde leden van de Colleges van Bestuur. Hiermee wordt het in Nederland mogelijk om politieke benoemin-

[p. 149]

gen en ontslagen op subtiele en op minder subtiele manier in te voeren: zijn we al op weg naar een Russische onderwijsbureaucratie?

Ten derde: de voornemens zijn gebaseerd op macro-indicatoren van voornamelijk economisch-technologische aard, conform het hierboven reeds beschreven crisismanagement. Bij nauwgezette bestudering en andere specificaties blijken veel cijfers nogal oppervlakkige aanduidingen te zijn, waar wel vergaande conclusies aan verbonden worden. Indicatoren uit de leefwereld en een liefde voor de wetenschap vindt men in geen enkele regel terug. De universiteit van het jaar 2000 wordt gemaakt door die van de voorgaande eeuwen in twintig jaar af te breken.

Ten vierde: als opvallende bijkomende eigenschap blijkt men geen enkel oog te hebben voor de gevolgen van eigen interventies. Voor talloze personen ontstaat voor de duur van enkele jaren een hopeloze chaos en onzekerheid ten gevolge van de samenvoegingen. Dit leidt voorspelbaar tot het afbreken van bestaande inzet, vitaliteit en het hart hebben voor de zaak. De onverschilligheid aan de top van de politieke en bestuurlijke elite bespoedigt een moedeloze onverschilligheid op die talloze cruciale plaatsen in de samenleving, waar alle inspanning juist gericht hoort te zijn op re-vitalisering. Samenvoegingen leiden bovendien nog voorspelbaar tot alle soorten politiek gekuip en gevlei op lokaal niveau, hetgeen in regelrechte strijd komt met integere en bekwame wetenschapsbeoefening.

Ten slotte de bureaucratische logica van destructie: begin bij de zwaksten en meest weerlozen, de onpopulaire denksoorten en andere afwijkende exemplaren. Maak wel uitzonderingen voor de iets minder zwakken, zodat deze laatsten opgelucht zullen toekijken hoe het destructieproces zich bij anderen voltrekt. Men is zelfs bereid aan die destructie mee te werken, totdat men merkt bij de volgende ronde zelf aan de beurt te komen. Maar ook bij die beurt worden weer heel strategisch nieuwe uitzonderingen gemaakt. Wie volgt?

De zorgzame universiteit verandert net als de zorgzame samenleving onder dit bestuursmodel tot de elkaar vertrappende troep wolven. De maakbaarheidsideologie ten behoeve van een economisch-technologisch geavanceerde samenleving zal in de komende periode weinig weerstanden ondervinden als de eerste ‘slag’ om de universiteit en de eerste ondermijningen van de rechtsstaat daar al een feit zijn geworden. Welke sector van de samenleving volgt?

De Troonrede begon dit jaar met een herdenking van Erasmus. Ik weet niet of de opstellers van de Troonrede veel tijd en gelegenheid in hun leven gehad hebben om de geschriften van die vredelievende en humane geleerde daadwerkelijk te lezen. Zij hadden in het mooie boek over de Adagia ongetwijfeld de volgende passage gelezen:

‘En iedereen die in een verantwoordelijke positie geplaatst is, moet het tot zijn eerste zorg maken om zijn eigen ambt met waardigheid uit te oefenen, voordat hij werk aan anderen vraagt. Maar heden ten dage zie je prinsen die gehoorzaamheid aan de wet vragen van hun volk, terwijl zij zelf leven alsof zij boven alle wetten verheven zijn; zij verwachten integriteit van ambtsdragers, terwijl zij zelf openlijk overheidsposten verkopen of deze tot een zaak van persoonlijk favoritisme maken. Je kan bisschoppen zien, die vroomheid en godsdiensten vragen van hun kudde en zelf verre van vroomheid blijven.’ (...)

[p. 150]

‘De handeldrijvende klasse houdt niets meer voor heilig behalve financieel gewin, waar zij zich helemaal op toeleggen als was het op God. Alleen naar deze maatstaf beoordelen zij godvruchtigheid, vriendschap, eer, reputatie, ja alles op hemel en aarde. De rest is nonsens.’

Geen mooiere beoordeling van het nonsensbeleid dat ons de komende jaren te wachten staat.